П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЕС ІМ Д ІК
481
лары мен қасиеттеріне қаты насы н көрсетуші 
сөздер болып саналады. Бұл қатынастар есімдік- 
тердің өз ішінде тікелей нұсқау, аралық қатынас, 
белгісіздік т.б. сияқты болып келе береді. Қаты- 
настардың осылайша әрқилы болып келуі еш қа- 
ш ан субстанциялар мен құбылыстардың қасиет- 
тері мен сапаларына байланысты тумайды, қай- 
та керісінш е, оларға арналған субъектілік қаты- 
настың негізінде, қатынастың субъектімен тығыз 
байланы ста болуы негізінен барып пайда бола- 
ды. М эселен, жіктеу және өздік есімдіктерінде 
ондай қатынас сөйлеушінің сөйлемдегі субъекті- 
ге тікелей нұсқау амалымен беріледі. - 
Кідірмей-
ақ, Қартқожа,
сен 
құнаныңа мініп, бұ кісіге ер дағы,
Балдекең аулына дұрыстап апарып сал, -
дегенде 
сөйлеушінің қатысы тыңдаушымен тікелей жаса- 
лы п тұрғаны н көреміз, сен сөзі тыңдауш ыға - II 
ж ақ (Қ артқож аға) тікелей нұсқау ретінде айты- 
лы п тұр.
6.1.2. М орфологиялық ерекшеліктері
Есімдіктердің мағы налары тым жалпы бол- 
ғанымен, ол мағыналар түптеп келгенде зат және 
заттық белгі деген ұғымдармен ұштасып, жалпы 
зат не заттық белгі деген ұғымдарды білдіріп, 
сол ұғымдардың жалпы түрдегі атауы болып ке- 
леді. С онды қтан да олардың осы заттық және 
заттық белгісі деген ұғымдарды жалпылама бол- 
са да, бойына сақтау қасиетіне байланысты, есім- 
діктер атауыш сөздер қатарына жатқызылады.
Есімдіктер түгел ал ған д а ж алпы атауыш 
сөздер болып саналады да, ол атаулық қасиет 
ішінара күрделі екі жікке бөлінеді. М ысалға мен, 
сен жіктеу есімдіктерін бұл, сол сілтеу есімдік- 
терін, кім ? не? қай? сұрау есімдіктерін алайық. 
Егер осьгесімдіктердің негізгі атаулық м ағы на- 
ларын таптастырып қарайты н болсақ, заттық 
ұғы м дағы сөздер және заттың белгісі ұғы м ы н- 
д ағы сөздер болып іштей күрделі екі ж ікке 
бөлінетіндігін көреміз. Сонда м ен, сен, кім? не? 
есімдікгері заттық ұғымдағы сөздер - затгық атау- 
лар болады да, бұл, сол, қай? есімдіктері заттың 
белгісі ұғы м ы ндағы сөздер - белгі атаулары бо- 
лып шығады.
Міне, осы негізгі мағы налы қ жіктер өз тара- 
пынан есімдік сөздерді, біріншіден, заттық ұғым- 
дағы сөздер - субстантивтік есімдіктер, екінш і- 
ден, заттың белгісі ұғымындағы сөздер - атрибу- 
тивтік есімдіктер деген екі салаға бөледі.
М орфологиялық ж ағы нан есімдіктер түрле- 
нетін сөздердің тобы на қосылады. Осы негізгі
екі жік есімдіктердің түрлену жүйесінде де негізгі 
жетекші рөл атқарады. М ысалы, субстантивтік 
есімдіктер қолданылу ретіне қарай, зат есімдер 
сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, 
жіктеліп те қолданыла беретін болса, атрибутивтік 
есім діктер дәл оз м ағы н асы н да қолданы лы п 
тұрғанда, түрлену формаларының ешқайсысын да 
қабылдамайды. Түрлену формалары атрибутивтік 
есімдіктерге тек субстантивтенген жағдайда ғана, 
я ғн и заттық ұғы м ға ие болғанда ғана қосыла 
алады.
Есімдіктерді өзге соз таптарынан бөліп, жеке 
даралап тұратын морфологиялық ерекше белгісі
- есімдіктердің бэріне бірдей, бәріне тең ортақ 
заңды лы қ деп қарауға болатын белгілі бір ф ор- 
малар немесе өзгеру тәсілдерінің ж оқты ғы . Бұл 
ерекшелік негізінен есімдіктердің іштей субстан- 
тивтік және атрибутивтік болып, м ағы налы қ екі 
жікке бөлінуімен тікелей байланысты.
Д егенм ен, есімдіктерді түгел қамти алатын- 
дай м орфологиялық өзгерістер, формалар бола 
қоймаса да, есімдіктердің кейбір топтарына тән 
атап өтуге тұрарлық, өзіндік мөрфолөгиялық түрле- 
ну ерекшеліктері де бар. Ондай ерекшеліктер, ең 
алдымен, есімдіктердің көптелу және септелу жүйе- 
лерінде өте айқы н көрініп тұрады. Бұған көптік 
м ағы наны білдіруші з морфемасы (біз, сіз деген- 
дегі) және жіктеу, сілтеу есімдіктерінің септелу 
жүйесінде түсіп қалатын, барыс септігінде пайда 
болатын Н дыбысы жатады. Бірен-саран қосым- 
шалар арқылы ғана жасалған кейбір көне сөздер 
бөлмаса, есімдіктерден жаңа сөздер жасалмайды.
6.1.3. Синтаксистік қы зметі
Есімдіктердің синтаксистік қызметі де өлар- 
дың тым жалпы түрде берілетін мағыналарының 
негізінде субстантивтік және атрибутивтік болып 
келуіне байланысты. Қайбір есімдік сөздер бол- 
масын осы негізгі екі саланың қай бөліміне жа- 
таты ны на қарай, өлардың синтаксистік қызметі 
де сөған лайы қты бөлып келеді. М әселен, суб- 
стантивтік есімдіктер сөйлемнің барлы қ мүшесі 
бөла алатын бөлса, атрибутивтік есімдіктер анық- 
тауы ш тық қы зметке бейім тұрады. Сөйлемнің 
өзге мүшелерінің қызметін тек субстантивтенген 
жағдайда ғана атқара алады.
Есімдік сөздердің жалпы синтаксистік бір 
ерекшелігі, есімдіктердің өзіне бағыныңқы сөздері 
бөлмайды. Я ғни есімдіктер сөйлемде қөлданыл- 
ғанда, еш қаш ан өзіне тән анықтауыш немесе 
пысықтауыш мүшелерді қажет етпейді.

482
М ОРФОЛОГИЯ
Соны мен, қоры та айтқанда, есімдіктер - ма- 
ғыналары тым жалпы, контексте қолдану мақса- 
тына қарай әр түрлі нақты лы м ағы н аларға ие 
болаты н, суб ъекти вті-об ъекти втік н ұсқауш ы
сөздер. Олар - іштей субстантивтік және атрибу- 
тивтік болып күрделі екі жікке бөлінетін, соған
байланы сты бәріне ортақ түрлену ф ормасы ж оқ 
және син таксистік қызметі де әр алуан болып 
келетін сөздер.
6 .2 . Е С ІМ Д ІК Т Е Р Д ІҢ Т Ү Р Л Е Р І
Есімдік сөздер өз ішінде бір-бірінен жіктері 
ай қы н көрініп тұратын бірнеше топқа бөлінеді. 
Есімдіктің бұлайша ішінара бірнеше топқа бөлінуі- 
не лексика-семантикалы қ принцип негіз болады. 
Сонда есімдік создер м ағы налы қ ерекшеліктері 
ж ағы нан жеті топқа бөлінеді:
1) Ж іктеу есімдіктері;
2) Сілтеу есімдіктері;
3) Сұрау есімдіктері;
4) Өздік есімдіктері;
5) Ж алпылау есімдіктері;
6) Белгісіздік есімдіктері;
7) Болы м сы зды қ есімдіктері.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: