П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 480
МОРФОЛОГИЯ 5.6. А Р И Ф М Е Т И К А Л Ы Қ А М АЛДАРДЫ Ң Т ІР К Е С У Ж О Л Д А Р Ы Қазіргі қазақ тілінде ариф м етикалы қ амал- дарды жүргізу үшін белгілі бір формаларда тұру- ды қажет ететін тіркестерді қолдану қалы птас- қан. М атематикада амалдың торт түрі қолданы- лады. Олар: қосу, алу, көбейту, бөлу. 1. Қосу ам ал ы . Бұл табыс септігі мен жатыс септігінің ж алғаулары арқы лы жасалады. Екі жүзді екі жүзге косу; Жүзге екі жүзді косу керек. 2. Алу ам ал ы . Ш ы ғы с септігі мен табыс септігі арқылы жасалады (орындары ауысып қол- даны ла береді) Бес жүзден екі жүз елуді алу не- месе екі жүз елуді бес жүзден алу. 3. Көбейту ам ал ы . Бұл қосу амалы ндағы формалар арқылы жасалады. Бесті беске көбейту немесе беске бесті көбейту. 4. Болу ам алы . Бұл табыс септігі мен барыс септігі арқы лы жасалады. Жиырманы онға бөлу (орындары ауыспайды). 6. Е С I М Д I К 6.1. Е С ІМ Д ІК Т Е Р ТУРА ЛЫ Ж А Л П Ы СИПАТТАМ А Сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп қалы птасқан негізгі үш принціпіне сай, қазақ тіліндегі есімдіктер де лексика-сем ан ти калы қ сипаты, морфологиялық ерекшелікгері және син- таксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып болінеді. 6.1.1. Л ексика-семантикалық сипаты Есімдіктерді дербес сөз табы деп тануда не- гізінен лексика-сем антикалы қ принцип басш ы- лы ққ а алынады. Өйткені есімдіктердің м ағы н а- лары өзге соз таптары ны ң м ағы налары н а қара- ғанда коптеген озіндік ерекшеліктерімен оқш ау- ланып, айры қш а козге түсіп тұратын мағы налар болып келеді. Б ірақ есімдіктерді жеке соз табы деп танудың негізгі принципі олардың лексика- сем ан ти к ал ы қ белгісі дегенде, есім діктердің өзіндік кейбір грамматикалық ерекшелікгерін сырт қалдыруға болмайды. Есімдіктер - м ағы насы тым жалпы создер. Есімдік создер сөйлемнен тыс жеке-дара тұрған- да немесе сөйлем ішінде қолданылғанымен озіне қатысты басқа создер және оқиғалардан белек алы нғанда, мағы налары қаш ан д а д ә л нақтылы болып келмей, өте жалпылама қалыпта кездесіп отырады. М әселен: м ен, сен, сол, кім ?, не?, озі, бәрі, біреу, ештеңе сияқты есімдік сөздердің ма- ғы насы на көңіл бөлейік. Бұл сөздерде дәл осы- лай жеке-дара тұрғанда ешбір мағыналық дәлдік, м ағы н алы қ нақты лы қ жоқ. М ен деген есімдік түптеп келгенде - “ 1 ж ақ - сойлеуші” , сендеген есімдік “2 ж ақ - тыңдауш ы” , к ім ?, біреу - де- гендер әйтеуір “адам ” ,ештеңе - әйтеуір бір “зат” т.б. сияқты жалпылама берілетін ұғымдарды ғана корсете алады. Бұлардыңтүп негізінде “сойлеуші” , “ты ңдауш ы ” , “адам ” , “ зат” т.б. сияқты заттық ұғымдар аң ғары лған ы м ен , олар нақтылы түрде ай қы н , ан ы қ болып берілмейді, өте жалпылама қалыпта ұғы ны латы н м ағы налар есебінде бері- леді. М ен өлсем де - өлемін жөнімменен Тәннен басқа немді алар өлім менен (Байтұр- сынов). Біз қазақ тіліндегі сөздің бэрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды (Байтұр- сы нов). М ен үшін сондай достың бірісенсің (Иса- беков). Ол тірі пендеге зәбірі жоқ “қүдай ” деген қоңыр адам (Аймауытов) деген сойлемдердегі ес- імдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақ- ты емес. Есімдіктердің м ұнш алы қ тым жалпы м ағы - нада қолданылуын, әрине, олардың реальдық нақты лы қтан қан ш алы қ алш ақтап, қанш алы қ абстракциялану дәрежесіне жету шегінің көрінісі деп ұғы нған жон. А бстракцияланудың тым ж оғары дәрежеде болуымен ты ғы з байланысты бұл мағы налы қ жалпылық барлық есімдіктерге бірдей тән қасиет болып саналады. Есімдіктердің жалпылама ма- ғыналары белгілі бір сойлемдерде, контексте қол- дану ретіне қарай және сез тіркестері мен сойлем- дерде берілген ойды ң жүйесіне қарай әр қилы нақтылы мағы наларға ие болып отырады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|