П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| үйде, кылығы түзде
(М ақал) т.б. Тіпті кейде негізгі ережеге қайш ы келетін (әдетте, мысалы, одағай сөйлем мүшесі болмайды) бірлі-жарым фактілер, (мысалы, уһ - одағай дегенде, уһ - бас- тауыш болып тұр) кездесіп отыруы тілдің жүйелік сипатын ж оққа ш ығармайды . Сөйтіп, баяндау- ыш қызметіндегі сөз әрдайым жіктеліп жұмсала- ды, 3-жақта арнайы ж іктікж алғауының болмауы оны ң нөлдік ф ормасы болып табылады. Әдетте көсемш е тұлғалары (-а, -е, -й және -ып, -іп, -п) мен бұйры қ райды ң 3-ж ағы нда ған а арнайы жіктік жалғауы болады. Тек бағыныңқы сөйлемнің баяндауыш ы болып келгенде ғана, ол баяндау- ыш кейбір ти ян ақсы з формада тұрғанда (мыса- лы, -а, -е, -й, -ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі көсемше формалары, есімше формаларына, шы- лаулар м ен ш ы лау сөздер тір кескен немесе жатыс, ш ы ғы с септік түрлерінде, (мысалы, -ған кезде, -ған сайын, -ғанда, -ғаннан бері т.б.) жіктік жалғау ж оқ, өйткені ол тұлға үш ж аққа да оның ж ақты қ мәні бастауыштан ғана көрінеді. М ыса- лы, мен келгенде, сен жас едің, ол келгеннен бері, күн ашылмай қойды; мен келе алмай, сен келіп ЕТІСТІК 523 қойып жүрме т.б. алғаш қы б ағы н ы ң қы сөйлем баяндауыштарын жіктеп көрейік: Мен келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сен келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сіз келгенде, келгеннен бері, келе алмай Ол келгенде, келгеннен бері, келе алмай Біз келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сендер келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сіздер келгенде, келгеннен бері, келе алмай Олар келгенде, келгеннен бері, келе алмай Б ұны ң себебі неде? Кейбір етістік тұлғала- ры ны ң есімш е, кәсем ш е, тұйы қ етістік жіктел- м ей-ақ (бұл жерде нолдік форма емес) баяндау- ыш қызметін атқара беруі “ж іктікж алғауы баян- дауыш тық ф ор м а” деген қиғадаға нұқсан келті- ре алмайды, ойткені бұл сияқты етістіктен бол- ған баяндауыштың жіктелмей қолданылуы әдет- тегі жағдай емес, атап айтқанда, аяқталмай тұрған (бағыныңқы) сөйлемде ғана кездеседі. Демек, бұл ерекшелік ондай тұлғаның тиянақсыздық, бітпе- гендіктің сипатым ен байланысты б ағы н ы ң қы сөйлемде болатындығы байқалады. Бағы ны ңқы сөйлем нің баяндауыш тары етістіктің көсемш е, шартты рай тұлғалары мен есімше тұлғалары на кейбір жалғау (жатыс, шығыс, көмектес, барыс), ж ұрнақ (мысалы, - дықтан ) үстеліп немесе оған септеулік ш ылаулар тір кескен түрін ен болады. Атап айтсақ: кесем ш е -а, -е, -й және -ып, -іп, -п, -ғалы , -гелі, -қалы, -келі, кейде болымсыз түрде жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|