Балтабек пен Асқар киініп,
шығып кетті
(М ұқанов).
Ауыл жігіттері сәлем
беріп, алдынан шығып, атын үстап, аттан
түсіріп алды, щрдай жорғалап, есік ашып енгізіп,
күтіп жатыр
(Сейфуллин).
Қүс қанатымен
үшып, қүйрығымен қонады
(М ақал).
Ол ауы лға
жаздың басында келіп, күзде ғана кеткен.
Беріл-
ген мысалдардағы көсем ш е
киініп
деген тұлғалы
етістікш ығып
кетті
деген жедел өткен ш ақ тұлға-
лы сөзбен,
сәлем беріп, алдынан
ш ығы п,
ұстап,
аттан түсіріп алып, кұрдай жорғалап енгізіп
де-
гендер (бұрынғы өткен ш ақ мәнінде) осы шақта-
ғы
күтіп жатыр
дегенм ен, ұшып (тағы да өткен
ш ақ) деген
қонады
дегенмен (ауыспалы осы шақ),
келіп
деген
кеткен
дегенмен біры ңғай баяндау-
ыш болы п қ о л д а н ы л ға н . К өсем ш е тұ л ғал ы
етістіктің бұндай қызметі өте ерте заманнан бері
келе жатқан бірден-бір қы змет деуге болады.
Сөйтіп, кейбір етістік тұлғаларының баянда-
уыш қы зметінің өзінде жіктелмей қолданылуы-
ның сондай ерекшеліктері бар екен.
Жіктік жалғауы есім соз таптарынан гөрі етіс-
тікке тән десек те, оның мынадай ерекшеліктерін
көрсетпеуге болмайды. Бірінш іден, ж оғары да
көрсетілгендей, етістік түбір тұлғасы нда тікелей
ж іктелмейді, ал есім сөздер (зат есім, сын есім,
сан есім, есімдіктің кейбір түрлері) тікелей түбір
тұлғада жіктеледі және 1-2-жақтарда тек адамға
байланы сты есімдер ғана жіктеледі. Екінш іден,
етістіктің жіктелетін тұлғалары ны ң өзі бірдей,
біркелкі жүйемен жіктелмейді. Атап айтқанда,
қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі
жіктік жалғауы жалғанады.
1)
Етістіктің есімше тұлғалы түрі
(-ған, -ген,
-қан, -қен, -атын, -етін, -итын, -итін, -ар, -ер, -р
болымсыз түрі
-с-мақ, -меқ, -бақ, -бек, -пақ, -пек)
және
отыр, тұр, жүр, жатыр
деген 4 қалып етістігі,
-уға, -уде,
тұлғалы тұйы қ етістік есім сөздерше
жіктеледі: 1 -ж ақж екеш е
-мын, -мін, -пын, -пін,
көпше
-мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз;
2-жақ анайы,
жекеше
-сың, -сің,
копше
-сыңдар, -сіңдер,
сыпайы
жекеш е
-сыз, -сіз,
көпше
-сыздар, -сіздер;
3-жақта
арнайы жалғау жоқ.
2.
Етістіктің көсемше тұлғалы түрі
(-а, -е, -й
және
-ып, -іп, -п)
1-және 2-жақтарда есімдерше
жіктеледі де, 3-ж ақта арнайы
-ды, -ді, -ты, -ті
деген ж алғауы болады. Ж іктелудің (жіктік жал-
ғаулары ның көсемш е тұлғасы на жалғануды ң)
нәтижесінде косемш енің осы тиянақсы з тұлғасы
ти ян ақты лы қ сипатқа, аяқталған ды қ мәнге ие
болады.
Етістіктің көсемше тұлғасылш ,
м е
сұраулық
шылаумен тіркескенде, 3-жақта ж іктік жалғау-
сыз қолданылады:
мен бара-мын ба, келіп-пін бе,
сен бара-сың ба, келіп-сің бе, сіз бара-сыз ба, келіп-
сіз бе, бірақ ол бара ма, келіп пе?(
бара-ды ма емес,
келіп-ті емес). С он д ай -ақ сөйлеу тілде 1-жақта
Достарыңызбен бөлісу: |
