П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ғы , -гі, -қы, -кі
тұлғасы на тэуелдік жалғауы ж алғаны пкелді немесекеледі көмекші етістікпен тіркескен күрделі етістік) тәуелдік жалғау арқы - лы ж ақ қ а жіктеледі, қим ы л, іс-әрекет иесі, ж ақ иесі (жіктеу есімдігі) атау тұлғада емес, ілік сеп- тігінде тұрады. Бұл түрленудің ерекш елігі сол қалау рай тұлғалы күрделі етістік негізгі тәуелдік жалғау тұлғасында (3 жақтың бірінде) тұрады да, комекші етістіккел жедел откен ш ақ (келді) немесе ауыс- палы келер осы ш ақ келеді тұлғасы нда келіп, жіктік ж алғауды ң 3-жағында айтылады: келді дегенде нолдік форма, келеді дегенде -ді жал- ғауы 3-ж ақ ж іктік жалғауы. Сөйлемді аяқтап, тиянақты етіп тұратын предикатгық (баяндауыш- тық) тұлға - осы, яғн и нөлдік формалы -ды тұлғалы 3-ж ақ жіктік жалғау болса керек, бірақ бұл басқа ж ақта қолданылмайды, өйткені ф ор- мальды түрде оны ң (келудің) грамматикалық субъектісі ретіндегі сөз - тәуелдік ж алғау арқы - лы заттанып тұрған субъект ілік септігінде анық- тауыштық қатынаста жұмсалады. Осы қалау рай тұлғалы сөйлем, бұл тұлға баяндауыш болғанда, бастауышы болмайтын себепті жақсыз сөйлем деп аталып жүр. Ш ы нды ғы нда, бұнда логикалы қ субъект (қимылды іске асырушы) бар, ол 3-жақ- тың бірінде тұрады, бірақ бастауыш болатын атау септігінде емес, ілік септікте болады. Кейде ілік сегітіктегі есімдіктер жақты сойлем үлгісімен атау тұлғалы болып та айтылады: мен барғым кел- мейді, ол барғысы келмейді т.б. С о н д ай -ақ -у тұлғалы тұйы қ етістікке тәу- елдік жалғауы үстеліп,керек, қажет, мүмкін, тиіс сияқты модаль сөздердің тіркесуінен жасалған баяндауыштар да осы тәріздес түрде жіктеледі. Сөйтіп, қазақ тілінде жіктелу тұлғалары н төмендегідей топтап беруге болады. Сөздер 1-жақ жекеше, көпше 2-жақ жекеше, көпше 3-жақ Есімдер, есімше, қалып етістіктері -м ы н, -м ін, -бы н, -бін, -п ы н , -п ін , -мы з, -міз, -бы з, -біз, -пыз, -піз -сы ң, -сің, -сы з, -сіз, -сыңдар, -сіңдер, -сыздар, -сіздер Көсемше -а, -е, -й,(-ы п, -іп, -п) -м ы н , -м ін, -пы н, -пін -м ы з, -міз, -пы з, -піз -сы ң, -сің, -сы з, -сіз, -сыңдар, -сіңдер, -сыз- дар, -сіздер -ды, -ді, -ты, -ті Жедел өткен шақ, шарт- ты рай -м, - қ , - к -ң, -ңы з, -ңіз, -ңдер, -ңдар, -ңы з, -дар, -ңіздер -ды, -ді, -ты, -ті Бұйрық рай -айы н, -ейін, -айы қ, -ейік -ы ңы з, -іңіз, -ңы з, -ңіз, -ыңдар, -іңдер, -ңдар, -ғщер, -ыңыздар, -іңіздер, -ғщар, -ңдер -СЬІН, -сін Қалау рай Модаль мәнді тіркес -ғы -м ы з кел(е)ді -у-ы м , -ы м ы з қажет -ғы -ң -ң ы з кел(е)ді -ғы -лар-ы ң , -ыңыз, -у-ы ң, -у-ларың, -ларыңыз қажет -ғы -сы кел(е)ді; -у, -ы-ла-ры кажег |