П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Одағайлы тұрақты тіркестер
- 12. МОДАЛЬ СӨЗДЕР 1 2 .1 . М О Д А Л Ь С Ө З Д Е Р Д І Ң Л Е К С И К А -Г Р А М М А Т И К А Л Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л І К Т Е Р І
| Одағайлы еркін тіркестер
ОдаҒайлар көбіне де етістігімен тіркесе келе, кейбір жағдайда сол етістікпен өз ара жымдасып, м ағы налы қ ж ағы нан өзгеріске ұш ырап, одағай категориясына ауысып кетеді. М ы салы , я деген!, Уа деген!, Апырай десейші!, Ой де!, Бәсе деймін! си- яқты тіркестерді м ағы н а ж ағы нан бөлшектеу қиын. Бұл типтес тіркестерді одағайлы тіркес деп атадық. Ә) Одағайлы тұрақты тіркестер Бұл топқа жататын тіркестердің ішінде ода- ғайлар болғанмен, бұл тіркестерді түгелімен ода- ғай ға ж атқы зуға болмайды. Бұлар: Ай-ш ай дес- пей; әу десті; әу дейтін жер; ойбай салды; аһ үрды; іиу дегеннен; ай-ш айға карамай сияқты тұрақты, я түйдекті тіркестері. Олар сәйлеу тілінде оқшауланбай қолданылады. 12. МОДАЛЬ СӨЗДЕР 1 2 .1 . М О Д А Л Ь С Ө З Д Е Р Д І Ң Л Е К С И К А -Г Р А М М А Т И К А Л Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л І К Т Е Р І Модаль сөздер тілдегі модальдылық және пре- дикатты лы қ құбы лы спен ты ғы з байланы сты. П редикатты лы қ сөйлем м азм ұны ны ң а қи қат шындықпен жалпы арақатынастылығын (“соот- несенность”) білдіреді. Ал сөйлемде айтылғанха- бардың ақиқат шындыққа қатынасы модальдық қатынас болып табылады. Я ғни сөйлеуші озінің бұл хабарын қалай түсінеді, өз тарапы нан оған қандай сипаттама береді, ақиқат шындыққа қалай қарайды - м одальды қ қаты насты ң м әні міне осында. Ал предикатты лы қ - ең алдымен ойды тіл заңдылықтары мен ережелеріне сәйкес қалып- тап көрсетуге (“ к оф ормлению ”) қатысты сипат^, Демек, бұлар өзара ты ғы з байланысты бо л ған - мен, бір-бірінен елеулі айы рм аш ы лы ғы да бар. М одальдылыққа әдетте сәйлемнің негізгі тұрақ- ты белгілерінің ішінен ойдың тиянақтылығын бел- гілейтін (аны қтайты н) интонация, я ғ н и хабар- дың айтылу ы рғағы , сөйлеушінің тағы басқа мо- дальдық қатынасы тиесілі.-Предикаттылыққа ке- летін болсақ, ол сөйлесу (тілдесу) единицалары- ның (“единицы речевого общ ения”) грамматика- лы қ жақтан ұйымдасуын қамтамасыз етеді. Бұл екі құбы лы сты ң белгілі бір ш екаралы қ жігі предикатты лықты тіл (язык) деңгейіііде ло- гикалық-синтаксистік категория, ал модальдық- ты сөйлеу (речь) деңгейінде коммуникативтік-син- таксистік категория ретінде алып қарағанда ғана біршама айқыны рақ корінуі мүмкін. Өйткені пре- дикатты лы қты ң қандай бір формасы болмасын, бәрі тікелей тілмен, ал модальдылықгың түрлі фор- малары сөйлеумен (речьактісімен) байланысты. М о д ал ь д ы л ы ғь г ең а л д ы м е н с ө й л е м д е көрінеді. Сөйлем модальдылығы тілдің негізгі өзек категорияларына жатады. Ол, біріншіден, ба- рынш а айқы ны рақ түрде және алуан түрлі реңк- те интонация әдісімен білдіріледі. М одальдық сондай-ақ етістік райларының синтетикалық және аналитикалық формалары білдіретін барлық ма- ғы насы мен реңкі арқы лы да беріледі. Ол ж әне инф инитив пен етістік қосымы, инф инитив пен есім негізді создер тіркесі, сөйлемнің модальды- қыстырма мүшелері арқылы да білдіріледі. Қы с- қасы імодальдылық - тіл мен сөйлеудің (речь актісінің) әр түрлі деңгейлерінде көрінекгенетін грам- матикалық мағыналардың өз алдына бір тұтас сала- сы (“класы”), жүйесіболып табылады. Тіл білімінде ^ио модальдылықты кейде субъективті және объекгивті деп екіге бөліп қарау тенденциясы да байқалады. Объективті модальдылықты білдіруде етістіктің рай ф орм алары ны ң қы зметі едәуір басым. Се- бебі етістік райлары неғұрлым көбірек граммати- каланған ( “ грам м атикализованная” ), тілдің сөз өзгертім ф орманттары на ж ақы н құбылыс болып табылады. Ал субъективті модальдылық олай емес. 'Модальдьыықтың бұл соңғы тұрі негізінен көмек- ші сөздер арқылы білдіріледі. Сонымен сөйлемде айты лған хабардың ақи қат ш ы н ды ққа қаты на- сы ны ң көрінісі - объективті модальдық та, ал ол хабарға деген сөйлеушінің қатынасының көрінісі субъективті модальдылық болып табылады, мы- салы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|