П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Ол жақта қыс ерте түседі
(объективті мо- дальды лы қ); Ол ж ақта қыс ерте түсетін сияқ- ты (субмодальдылық). М одаль сөздер түркі тіддерінің бірқатарында (соларды ң іш інде қазақ тілінде де) негізінен кө м екш і сөздер тоб ы на кіреді. Ол сөйлеуш і субъектінің айты лған ойдың ш ы нды ққа қатына- сы (сәйкестігі) женіндегі көзқарасын айқы ндай- ды. Модаль сөздердің өз алдарына бөлек, арнайы бір лекси ка-сем ан ти кал ы қ, грамм атикалы қ топ ретінде сараланып ш ығу, даму жолдары тілдерде жалпы біркелкі емес. Олар, мысалы, орыс тілінде тек сы на (“ вставны е” ) сөйлемдердің ған а емес, соны м ен қоса үстеулер мен ы қш ам далған (“ре- дуц и рованны х” ) сейлем дер негізінде де дамы п, дараланы п ш ы ққан . Ал олар түркі тілдерінің көпшілігінде негізінен Кеңес дәуірінде жазба әде- би тілдің қарқы н ды дамуымен байланысты дер- бес комекш і сөз табы болып қалыптаса бастады. Ж алпы модальды лы қ, модаль сөздер табиғаты әсіресе осы тілдерде әлі нақты лы таны лы п бол- ған жоқ. Бұл лексемалардың сандық колемі оларда сонды қтан да қазір әр түрлі болып келеді. М одаль создер мен модаль тіркестердің зат- ты қ (“ вещ ественная”) семантикасы болмайды. Олардың сем антикасы модальділікті білдіретін грамматикалық мағынамен астасып жатады. Осы жағы нан алғанда модаль создер мен райлар жал- пы бір тектес тіл құбылыстары. Себебі райлар да әрекеттің ақи қатты ғы н а не ақи қат еместігіне сойлеуші тарапынан субъективті баға берудің, яғни сөйлем модальдылығын білдірудің морфология- л ы қ тәсілі болып табылады. Рай категориясы сөйлеуш інің “әрекеттің әрекет етушімен байла- ны сы ” (“связь действия с действующим ли ц ом ”) туралы козқарасын білдіреді. Ш ынында да қалау (тілек), болжау, міндеттілік, сенімділік сияқты модальдылық мағыналарды арнаулы жеке создер ғана емес, солармен қоса етістікгің рай және кейбір аф ф икстік формалары да (яғн и - ғ а й / / -гей, -ар //-е р , -ғы //-гі, -ғыр//-гір, -са, са+шы, са+й, -са+й+ шы, -ып+ты//-іп+ті қосымшалы түрлері де) білдіре алады. Райлар мен модаль создердің лекси ка- грам м атикалы қ м ағы налары ж ағы н ан тұтастай алғанда озара бір тектес тіл құбылыстары болып табылатыны міне осы жағдайдан келіп шығады. Қазіргі якут, тағы кейбір түркі тілдеріндегі рай- лар қатары на міндеттілік (“долж енствование”), м үмкін ж әне болжал мәнді рай түрлерінің кез- десуі де осы пікірді ж анама түрдеболса да дәлел- дей түседі. Қ азақ тілінде лексикалы қ м ағы насы ны ң өзі таза модальді создермен қоса, оз алдына дербес лексикалық мағынансының үсгіне және модальдық м ағы н а білдіретін де жеке создер бар. Ал якут тілінде белгілі бір контексте бұл екеуінің сыр- ты нда отпелі (“ переходны е” ) м одаль создер де- ген тағы кездеседі. Модаль сөздер әдетте модаль- дылықты білдіретін фонологиялық (интонация- лық), морфологиялық (етістік райлары және олар- дың аналитикалық формалары), синтаксистік (әр түрлі сойлем типтері) си яқты барлы қ амал- тәсілдермен тығыз байланыста жұмсалады. Олар- ды ң кейбірінің сырт тұлғасы тұрақты болады, яғн и үнемі озгеріссіз қолданылады, сөзжасамдық та, соз озгертімдік те аф ф иксті қабылдамайды. Модаль создер, басқа барлық көмекші соз тапта- ры сияқты , ұзақ уақы тқы лексика-грам м атика- лы қ даму процесінде дербес соз таптарына дара- ланы п ш ықты (бұл - үнемі үзіліссіз жүре бе- ретін, тоқтамайты н толассыз процесс). Бұған мысалы білем, кім біледі, әлпеті, сияғы (сиқы) создерінің мына бір қолданыстарын өзара салыс- тырып кору арқы лы да бірш ама коз жеткізуге болады: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|