П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СИНТАКСИС ЖӘНЕ ОНЫҢ
О Ь Ь Е К П С І тикалық жүйе, ереже деген жалпы ұғыммен қатар норма деген ұғым да бар. Синтаксис (тілдің синтаксистік құрылысы) - ойлау жұмысын білдірудің амалы, формасы. Бірақ соны м ен бірге өзі - ойлау ж ұм ы сы ны ң, рухани ізденістің нәтижесі. Ол әр халықтың ғасырлар бойы іздену, жетілдіруге талпыну нәтижесінде қалыптасқан. Әр халықтың тілдерін, ол тілдердің синтаксистік құрылысын салыстыру бұның құралу, қалыптасу процестерінің күрделі, қиы н жолдан өткенін байқатады . Сонды қтан да біз тілді, со- ның ішінде оны ң синтаксистік құры лы сы н ха- лы қты ң, халқымыздың мэдениетінің, мәдени та- бысының бірер саласы деп санаймыз. Синтаксис пәнінің объектісі, мазмұны ілгері- де айты лғандай. Бұл пәннің зерттеу әдісі - тілдік фактілерді талдау, тану әдісі негізінен тіл білімінің басқа салаларынан алшақ кетпейді. Олардың бас- тылары мыналар. 1. Тіл фактілерінің мағына, форма көрінісіне қарай даралай, оларды басқа ф орм аларға қарсы қойы п салыстыру, талдау арқылы ерекш елігін табу. Бұл - тіл білімінде ең жиі жұмсалатын әдіс. Ол егісті суғарды. - Ол егісті суғарды м а? 2. Тіл факгілерін тарихи ескерткіштердің фак- тілерімен ж әне туыс тілдердің фактілерімен са- лыстыру арқы лы , оны ң құрылу, жұмсалу ерек- шелігі ашылады. Келген жоқ, келмеген - есімшенің осы екі бо- лымсыз формаларының жұмсалуындағы ерекше- ліктер оларды ң тарихи қалыптастыруын ескер- генде ғана анықталады. 3. Т и п о л о ги я л ы қ әдіс. Бұл - туыс емес тілдердің фактілерін салыстырып зерттеу. Әдістің тигізетін пайдасы - тіліміздің синтаксистік құры- л ы с ы н д а ғы ерекш ел іктер д і а н ы қ т а п тан у ға "ж әрдеш есед і, әсіресе, бір логикалы қ форманы білдіретін түрлі тілдегі синтаксистік формаларды ж алғастыру арқы лы тіл мен ойдың ара қаты на- сын аш уға көмегі көп. Көргенім кеше. Кеше көрдім. Ол жолдасын көргенін айтты. - Рассказал, что видел друга. Бұл мазмұнды білдіретін екі тілдегі сөйлем- дерді салыстыру арқылы біз қазақ тіліндегі суб- стантивтік амалдың орнын дұрыс танимыз. Т ипологиялы қ салыстыру тек ерекш елікті байқау үшін емес, тіл-тілдердің шығу тарихы бір болмаған күйде де ұқсас келетін жайларын байқа- тады, ондай ұқсастықтың себептерін білдіреді. М ысалы, көп сөйлем мүшелерінің орналасу реті түрлі-түрлі тілдерде бірдей. Осылай болу синтак- систік құрылыстың қалыптасуына логикалық фор- малардың ықпалы үлкен екенін байқатады. С татистикалы қ әдіс. Бұл әдіс арқылы син- таксистік тұлғалардың жұмсалу аясы, өрісі, тұлға- лардың молшер көрінісі зерттеледі. 1.1. СӨЗ ЖӘНЕ СӨЗ ТҰЛҒАЛАРЫ - СИНТАКСИС НЫСАНДАРЫ Сөз - тіл білімінің барлы қ салалары мен деңгейлерінің нысаны болып келеді. Демек, сөз - синтаксистің де нысаны. Сөз синтаксисінің өзіндік ерекшеліктері бар. Екінші сөзбен айтқан- да, си н такси с сөзді озіне (си н такси ске) тән ерекшеліктері түрғысынан қарастырады. Ол е р е к ш ел ік - тір к е с ім д іл ік , я ғн и сөз си н такси стің қарауы на түскенде, екі немесе бірнеше сөздің бағыныңқы-басыңқылық байла- ныс ыңғайынан зерттеледі. Әдетте акти в тір к есім д іл ік ж әне пасси в тіркесімділік деген атаулар қолданылады. Ахтив тіркесімділік басыңқы сыңарға байланысты бо- лып келеді де, өзге сөздерді сол басыңқы сөздің тіркестіре алу мүмкіндіктері назарға алынады. Пассив тіркесімділік бағыныңқы сыңарға қатыс- ты қолдан ы лады . М үн ы ң м ән ісі - б асы ң қы қызметіндегі сөздің қандай бағыныңқымен бай- ланыса алу қабілетін айқындау. Аііталық, ақыл- ды азамат сөз тір кесін д егі б асы ң қы сы ңар қызметінде түрған азамат сөзіне қарап алдыңғы созді ( ақылды ) қаты сты қ сын есім түлғасында қабыса байланысқанын кореміз. Ендеше бүл сөз зат есім бола түрып, сын есімнің осывдай түлға- лы сөздерімен тіркесе алатынына көз жеткізуге болады (білімді азамат, жігерлі азамат, ойлы аза- мат т.с.с.). Екінші жағынан, бағыныңқы сыңар қызметін атқарушы ақылды сөзінің де зат есіммен тіркесу мүмківдігі барын кореміз, демек, бүл сөз осындай тіркестерде жиі кездеседі (ақылды бала, ақылды студент, ақылды шәкірт т.с.с.). Сөздің синтаксистік мағынасы лексикалық мағынасына қарағанда шектеулі болады. Жеке түрғавда немесе қолданыс жағдайында сөздің көп м ағы н а л ы б о л а т ы н д ы ғ ы б е л гіл і, б ір а қ синтаксистік сөз тіркесі жағдайывда бір-ақ лек- сема қолданысқа түседі. Нақтырақ айтқавда, көп мағыналы создің бір сөз тіркесівде бір мағынасы байқалады да, екінші сөз тіркесівде екінші ма- ғынасы байқалады, тіпті үшінші сөз тіркесівде үшінші мағынасы ашылады. Қалай болғавда да, бір сез тіркесінің мазмүнынан сол сөздің барлық мағынасы біліне бермейді. Мәселен, қазақ тілівде коз созінің 9, ал нәзік реңктерін есептегевде, 215- тей мағынасы бар екен: Көзің жарық жүлдыздан, Шашың жібек қүндыздан (Жамбыл); Қазақстан- |