П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Салаласа байланысқан сөз тіркестері
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1.2.3. Салаласа байланысқан сөз тіркестері
Қазіргі қазақ тіл білімінде еркін соз тіркесі туралы ондаған жылдар бойы қалыптасқан анық- тама бар: “Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі создің сабақ- таса байланысқан синтаксистік тобын соз тіркесі дейм із” . Бүл анықтама жоғары, арнаулы орта және жалпы білім беретін орта мектептердің оқу жоспарлары мен оқулықтарында да басшылыққа алынып жүр. Проф. М .Балақаевтың лингвисти- калық түркологияда елеулі еңбек болып санал- ған, сонысымен түркі тілдеріндегі соз тіркесі тео- риясының негізін қалаган монографиясынан бас- тап синтаксис салаласындағы сөз тіркесінің негізгі принциптері мен ерекшеліктері осылайша ай- қындалып келе жатыр. Ғалымның әріптестері мен шәкірттері де осы анықтаманы түрақты көзқарас деп есептеп келеді. Оның дәлелі монографиялар мен диссертациялық зерттеулеріндегі пікірлері болып табылады. Демек, бүгінгі күнге дейін сөз тіркесі болу үшін, біріншіден, кемінде толық лек- си к ал ы қ мағы надағы екі создің байланы сы , екіншіден, ол байланыстың сабақтастық, яғни б асы ң қы л ы қ -б ағы н ы ң қы л ы қ ыңғайда болуы, сойтіп, үшіншіден, белгілі бір синтаксистік қаты- наста болуы қажет деп есептелді. Соз тіркестерінің мүндай түрі болатынын ешбір зерттеуші теріске шығара алмайды, бірақ тіл материалдары және соз тіркесі теориясы, дәлірек айтқанда, жалпы, соз тіркесі деген үғым- ның мазмүны мен мақсатына, сөйлем ішіндегі ат- қаратын қызметіне тереңірек үңілер болсақ, то- лық мағыналы создердің басқаша да баііланысу мүмкіндіктері көзге түседі. Әңгіме сөйлем ішіндегі сөздердің тек сабақтасып қана емес, салаласа да байланысатынына коз жеткізуге болады. Сөйлемнің қүрамынан бірыңғай байланыс- қан создерді алып тастасақ, ол сойлемнің қандай болатынын коз алдымызға елестетудің озі қиын болар еді. Демек, салаласа байланысқан создер тобы да сөйлемнің қүрылыс материалы болаты- ны созсіз. Екіншіден, мерзімді баспасоз беттерінде, коркем шығармаларда, сирек те болса, салаласа байланысқан создер тізбегінің үшырасатынын теріске ш ығару да әд іл етсізд ікке жатар еді. Үшіншіден, коптеген сойлемнен әлдебір үзінді алғанда, тең функциональды создердің байланы- сы козге үрып түратыны анық. Ендеше, басың- қы лы -б ағы н ы ң қы л ы қаты н аста болатын сөз тіркестерінің болатыны сияқты, қатар, тең келіп, салаласа байланысатын соз тіркестерінің қолда- нысымызда жиі кездесетініне назар аудару қажет болады. ІБ үл ретте Р.Әмір былай деп жазады: “Син- таксистік қатынасты білдіру үшін толық мағы- налы екі (немесе одан да көп) создің сабақтаса, салаласа ( астын сызган - біз. М.С.) байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз”. Автор: “...тіл біліміне арналған бірталай еңбектерде сөйлемдегі бірыңғай мүше болып келген создерді де сөз тіркесінің қатарына жатқызады. Сондағы долелдері мынан- |