П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СИНТАКСИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
585 процесінде модалды лы қты ң корініс бергенін аңғарамыз. Бірақ көмекші сөздердің синтаксистік единица қүрамындағы қызметін ж оққа шығаруға болмайды. Айталық, жалғаулықтар сөз тіркес- терінде немесе қүрмалас сөйлем жағдайында сы- ң а р л а р д ы ң (к о м п о н е н т т е р д ің ) а р а с ы н д а ғы синтаксистік байланыстар мен қаты настарды білдіреді. Шылаулар мен модаль сөздер болса айтушының немесе жазушының айтылған ойға субъективтік көзқарасын немесе субъектік қаты- настарын білдіреді. Демек, синтаксис саласында көмекш і сөздердің атқарар қызметі ж оқ деген үғым тумауға тиіс. Әңгіме толық мағыналы сөздер мен көм екш і сөздердің қы зм еттерінің бірдей еместігінде болып отыр. Синтаксистік тіркесімділік туралы сөз бол- ғанда, тіркесімділіктің басқа да түрі бар екенін естен шығаруға әсте де болмайды. Тіркесімділіктің келесі бір үлкен түрі - лек- с и к а л ы қ (создік) тіркесім ділік. Л ек си к ал ы қ тіркесімділік жайлы зерттеу қазақ тіл білімінде ғана емес, түркологиялық лингвистикада, тіпті әлемдік тіл ғылымында толыққанды зерттеулер болмай отыр. Десекте, синтаксистік тіркесімділікке байланысы болғандықтан, мүның да маңызын атап өткен жон. Аталып түрғанындай, мүндайда создің ма- ғынасы басты назарда болуға тиісті. Солай бол- ғандықтан да кез келген лексемалар бір-бірімен кездейсоқ тіркесе бермейтінін ескермеске бол- майды. Әсіресе, қандай жағдайда лексикалы қ тіркесімділіктің болмайтындығын білу қажет. Дәлелдеуінше лексикалық тіркесімділікте екі түрлі шектеудің - лексикалық және семантика- лы қ шектеулердің болатындығын тіл фактілері дәлелдеп отыр. Көпшілік тілге ортақ айтылған бүл пікірдің қазақ тілі материалдарына да қаты- сы бар. СеіЯантикалық шектеушілік түрғысынан ал- ғанда, тіркесімге түскен сөздер мағыналық жа- ғынан бір-бірін айқындап түратындай немесе пысықтап, толықтап түратындай табиғи жарасым- ды болуы керек. Мәселен, сулу - әдемі - әйбәт - әсем - көркем - ару - әрлі тәрізді синонимдік қатардағы создердің берер мағынасы бір-біріне ж ақы н. Соған қарамастан бүл создердің кез келгені кез келген сөзбен тіркесе бермейді: Қыр- гыздың асқан сулу қызы бопты, өзі ақын, өзі топ- та суырып озган шешен (Сыланов ) ; ' Арқаның ару қызы, Еңбек Ері, Келемін алыс жолдан аңсан сені (Ш әкенов); Көрінді әсем астана, Қабат-қабат уйлері (Машақов). Осындағы сулу қыз, ару қыз, әсем астана соз тіркестерінің табиғи қүбылыс екендігі белгілі. Қалай болғанда да, тартымдылықты, әдемілікті білдіреді, анықтауыштық қатынаста жүмсалған. Сондай эстетикалық әдемі үғымдағы осы сөздерді басқа сөздермен, мәселен, жігіт (ару жігіт, әсем жігіт), балық (ару балық, әсем балық, сулу балық) сөздерімен тіркестіре алмаймыз. П о эзи я л ы қ котеріңкі екпінде ару қала, сулу қала деп те ай- тармыз, қалай болғанда да, барлық сөздің алды- на қоя беруге болмайды. Сол тәріздес, зерек - алгыр - угымтал - зейінді создерін де, адам қабілетіне байланысты болғандықтан, мәселен, хайуанаттардың аттары мен тіркестіру ақы лға қонымды болмай шығады. Лексикалық түрғыдан келгенде де, мағына- лас создердің нәзік реңктерінің айырмашылығы- на байланысты бірінің орнына екіншісін қолда- ну жаңсақ корінеді. Мәселен, жабу - бекіту - қулыптау сөздерін ауыстырып жүмсау мағына- лы қ қателікке үрындырады. Оның себебі мына- да: жабу кезінде ( тіпті есікті жабу магынасында делік) есікті тақап итеруді үғамыз; бекіту болса, оны темірмен не ағашпен итеріп қою жеткілікті; ал қүлыптауда қүралдың аты аталып түрғанын- дай, кілт салынуы үғынылады: Тар жауып есігін, Бекең қайтып келеді (Мүқышев); Ысқақ есікті сыртынан бекітті де, әлдеқайда кетіп қалды (Бая- зитов); Үрыдай аңдап басқан вагондарга Қулып- тап лық толтырып қойды екен не? (Түрсын-Заде). 1.2. С И Н Т А К С И С Т ІК БАЙ ЛА Н Ы СТАР Ж Ә Н Е С Ө З Т ІР К Е С І жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|