П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1.2.1. Синтаксистік байланыс деңгейлері
Ешбір байланыссыз синтаксистік конструк- циялардың болмайтындығы белгілі. Создердің ^ байланысы жайлы сөз тіркесі ауқымында, қүрма- 4 лас сойлемдегі сыңацвардъің байланысы туралы немесе жай сойлем ішіндегі з«ке создер мен сөздер тобы ны і^айланы сы хақында сөйлем тарауларын- да соз болып жүргені рас. Ш ындыққа келгенде, с и н т а к с и с т ің б а р л ы қ қү р ы л ы м д а р ы н а (соз тіркесіне, жай сойлемге, қүрмалас сойлемге) қатыс- ты байланыстар жөнінде алдын ала ортақ мәсе- лелерге арнайы тоқталудың принципті мәні бар. Сөйтіп, байланыс және оның түрлері синтаксистің ерекшеліктерін танытатын басты белгілердің қата- рында қаралуға тиісті. Бүл түрғыдан алғанда, соз тіркесі мен қүрма- лас сойлемнің арасында үқсас жай байқалады, ойткені бүл екеуі де кемінде екі сыңардан (ком- поненттен) түрады да, байланыстың қажеттігі бірден көзге түседі. Ал жай сөйлемге келетін бол- сақ, мүнда, сирек те болса, жеке создің сөйлем қүрайтын жайы бар: Шілде. Шагала колдің басы иін тірескен ауыл, бықырлаган мал, жердің жузін, 586 СИНТАКСИС көктің турін сары, қызыл алтынга бояп, жаздың нурлы қызыл куні белеңнен асып, иіеті қылтиып барады (Аймауытов). Демек, бір ғана шілде сөзі сойлем болып түрғаны на дау болмаса керек, ойткені жалғыз сөз бола түра, сойлемге тән белгілер толық табылады. Сол сөйлемнің түсінікті болуы үшін келтірілгенімен, одан кейінгі қүрма- лас сөйлемді де жеке-жеке жай сөйлемдер ретінде беруге мүмкіндік бар, бірақ автордың ойына сәй- кес сол жай сөйлемдер қатарында көрінуге тиіс конструкциялар қүрмаластың сыңарлары қызметін атқарып түр. Қалай болғанда да, қүрмаластың қүрамындағы сыңарлардың белгілі бір байланы- судың зандылықтары бойынша тіркесіп түрған- дары тағы түсінікті. Солай болғаны м ен, жеке сөзден түратын сөйлем нің, яғн и ж алғы з сы ңарлы сөйлем нің бірнеше сыңарлы болуға бейім екені де білініп түрады. М әселен, Оразаның іші еді (М айлин), деген сияқты, Шілденің іші еді деуге толық бола- ды ғой. Соның өзінде әзірге бір сыңарлы болға- нымен, екі не одан көп сыңарлы болуға “әзірлік” бар: Шілде басталгалы біраз болатын немесе Шілде айы орталанып қалды т.б. Олай дейтініміз - Жай- лау. Қоржынтомар деген сөйлемдерге де тандан- бас едік. Түпнүсқада ол былай берілген: Біздің ауылдың жайлауы, Қоржынтомар дейтін жер еді (Майлин). Солай бола түра, жай сөйлемнің дара сөзден қүрала беретінін теріске шығарудың реті жоқ. Осындай сөз-сөйлемнің айырмашылығы болма- са, жай сөйлемнің дара сөзден қүрала беретінін теріске ш ы ғаруды ң реті ж о қ. О сы ндай соз- с ө й л е м н ің а й ы р м а ш ы л ы ғы б о л м а с а , ж ай сөйлемнің ішіндегі “қүрылыс материалдары” , сөз ^ тіркесі мен қүрм алас сөйлемдегідей әр түрлі синтаксистік байланыс-арқьілы орындарын таба- ды. Демек, синтаксистік байланыс, ілгеріде ай- тылғандай, синтаксистік қүрылымдардьй^барлы- ғына ортақ қүбылыс. С и н такси стік единицаларды ң сы ңарлары белгілі бір с и н та к с и с тік қ аты н аста болады. Керісінше айтқанда, әр түрлі синтаксистік бай- ланыстардың нәтижесінде синтаксистік қатынас жасалады. Ол байланыстар сан алуан болып келеді: сөз бен сөздің түлғалық жағынан байланысуы; таза сөз түлғалары арқы лы байланысуы; жай сөйлем мен жай сөйлем нің байланысуы; жай сөйлем мен қүрмалас сөйлемнің байланысуы және қүрмалас сөйлем мен қүрмалас сөйлемнің байла- нысуы т.с.с. Жеке сөздің екінші сөзбен түлғалық жағы- нан байланысуы, негізінен, сөз тіркесінде бола- тын қүбылыс. Кітап оқыдым, кітапты оқыдым, кітаптан оқыдым мысалдарындағы сөз тіркесінің жасалу себебі - табыс септігіндегі создің жасы- рын немесе аш ық түрдегі жалғауларының жалға- нуы. Тек септік жалғаулары ғана емес, әр түрлі қосымшалардың сөздерді байланыстыруға қыз- мет ететіні белгілі ( ойлы азамат; айтылган сәз т.б.). Мүндайда синтаксистік қатынасты тудыруға себепші болатын және байланыстың қандай екенін аны қтауда елеулі рөл атқараты н б ағы н ы ң қы сыңардың түлғасы. Демек, басыңқы сыңардың жал- ғаған қосымшасы синтаксистік қатынасты өзгерте алмайды: кітапты оқы; кітапты оқышы; кітаптьі оқыган сияқты, оқы сөзінің сан түрлі түлғада келуінің тура объективті қаты насқа әсері бола қоймайды. Дәл осы тәрізді, оқыган азаматқа; оқыган азаматтың; айтылган сөзбен дегеннен бүл жүп сөздердің арасындағы анықтауыштық қаты- нас ^кісеріске үшырамайды. "ІОсы орайда, әсіресе, етістікті соз тіркесі бо- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|