П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СИНТАКСИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
бола бермейді. Мәселен, кошенің ауыдда да, қалада да болатыны түсінікгі немесе қораның шатыры, уйдің шатыры сияқты мысалдарда анықтауыш- тың аталғаны жон. Қалай болғанда да, басыңқы- дағы қосымш аның да, бағыныңқыдағы қосым- ш ан ы ң да ж алғануы а й қ ы н д ы қ ты , д әл д ікті көрсетеді. Тек матасу ыңғайында ғана емес, қиыса бай- ланысқан сөз тіркестерінде немесе бастауыш пен баяндауыштың қиыса байланысуында да екі сы- ңардың қосымшаларының болуы қажеттіктен ту- ындайды. Мунда да келдім, келдіңіз, келдік баян- дауыштарының бастауыштарының қандай жіктеу есімдіктері екені белгілі болғаны мен, үш інш і жақта ( келді ) есімдіктен болып түрса да, бастау- ыштың көрініс табуы орынды, өйтпегенде ол келді екендігі немесе олар келді екендігі белгісіз болып түрады. Ал бастауыш есімдіктен басқа соз табы- нан жасалғанда (жалқы есімдер, оқиға, қүбылыс а т а у л а р ы ), б а ст ау ы ш ты ң ж а с ы р ы н тү руы түсініксіздік тудырады. Жай сойлем мен жай сөйлемнің байланысуы- нан қүрмалас сөйлемнің жасалатыны белгілі: Тус қайтты, ыстық басылды (Кекілбаев); Бір куні ат суарып келе жатса, кеңсе алдында елдің кісілері жиналып жатыр екен (Аймауытов). Осылайша қүрмалас сөйлем қүрамындағы жай сөйлемдер салаласып та, сабақтасып та байланысады. Со- нысына қарай қүрмалас сөйлемдердің де атаула- ры қалыптасқан. Кемінде үш жай сөйлемнің салаласып та, са- б а қ тасы п та бай лан ы саты н реттері болады . Мүндайда ол жай сөйлемдердің аралас қүрмалас сөйлемді қүрайтыны белгілі: Қолым жетпесе де, Жумашқа қарай бергім келеді, көп-көп нәрсе айт- қым келеді (Ахтанов); Қасқыр ақырын орнынан қозгалды да, екі-уш қадамнан кейін ит булкілге көшіп алдындагы қыратты бетке алып тарта * берді, 'сол қаннен қаперсіз булкілмен қырдан асып кетті (Сонда). Қара мал өрісте, жылқылар келіп су ішіп, журт биелерін байиіасты (Сейфуллин). Ж ай сөйлем мен қүрмалас сөйлемнің байла- нысуы да тілімізде жиі кездеседі: Үзын бойлы, ат жақты, қатпар бет, урпек бас сары жігіт: аты Асылбек, мінезі ауыр, сөйлегеннен ойиіауы көп (Б.Майлин). Жігіт сөзімен аяқталатын бірыңғай мүшелі жай сөйлем үш сыңардан түратын сала- лас қүрмалас сөйлеммен тіркесіп түр. Нәтижесінде түсіндірмелі салалас қүрмалас сөйлемді көріп отырмыз. Сөйлем мазмүнына қарасақ, алдыңғы жай сөйлемнің баяндауышын ( жігіт) соңғы үш сыңарлы салалас қүрм алас ан ы қтап , дәлдеп, түсіндіріп түр. Мүндай жай сөйлем мен қүрмалас сөйлемнің тіркесін осы қүрылымға үқсас жалпылауыш сөзді бірыңғай мүшелі жай сойлеммен шатастыруға болмайды. Мәселен, Екі уйдің жагалай устаган оюлы, кестелі тус киіз, тус перделерінде, адал бақандарында бар асыл деген киімдері, асыл деген нәрселері, асыл реген буйымдары ілулі еді: жібек, барқыт, жібек мақпал, ала жібек биқасап, нат- сайы, шәйі тақта шапандар (Сейфуллин). Жай сөйлем қүрмалас сөйлеммен тіркескенде, олардың синтаксистік мағыналары әр түрлі бола береді. А йталы қ, Булар кооперация дукеніне кіргенде, екі сатушының бірі шекілдеуік шагып, бірі газетке қарап турды (Мүстафин) дегенде, жай сөйлем ыңғайлас салалас қүрмалас сөйлеммен бай- ланысқа түсіп түр, ал жай сөйлемді қүрамына алып, түгелдей алғанда, мезгіл бағыныңқы сабақ- тас қүрмалас сөйлемге айналғанына көзіміз жетеді. Қүрмалас сойлем мен қүрмалас сөйлемнің байланысуы да тілімізде бар қүбылыс. Мүның озі қүрмалас сөйлемді, демек, өзі де бірнеше жай с ө й л ем н е н қ ү р а л ғ а н с о й л ем д і одан сай ы н күрделендіре, қүрмаластыра түсетіні сөзсіз. Кей жағдайда мүндай қүбылыстың сырын жазушы- ның соз саптау ерекшелігімен, шеберлігімен бай- ланыстыра қараған да жон. Ол уйге кірсе, уй іші жарқырап кеткендей болады деу тіліміздің прак- тикасына да, қүрмаластың қүрастырылу занды- лығына да еш қайш ы келмейді. Сол сияқты, Ол шыгып кетсе, қоңырқайлана қалады деу де дәл с о л ай . О сы екі қ ү р м а л а с т ы сөз зе р ге р і Ғ.Мүсірепов барынша жарасымды қиыстырып, бір қүрмалас сойлем етіп берген: Ол уйге кірсе, уй іші жарқырап кеткендей болады да; ол шыгып Қет- се, қоңырқайлана қалады. Сөйтіп, шарт бағы- ныңқы екі сабақтас қүрмалас сөйлемді біріктіріп, аралас қүрмалас сойлем қүрауға болатынын бай- қаймыз. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|