П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
591 мәнерлі түрде еліктеу жағынан сипаттайтын бол- ғандықтан, сөз тіркестерінің басыңқы сыңарла- рында жүмсалуға бейім түратын сөздер. Бірақ бүдан зат есім мен етістіктен басқа создер тобы мен соз таптары соз тіркесінің басыңқы сыңа- рында мүлдем қолданылмайды деғен қорытын- ды шықпаса керек. Ретіне қарай олар да басыңқы сыңар қы зметінде жүмсалады: бізден жогары, сізден төмен, олардан ілгері - үстеулі сөз тіркестері, іске епті, Қуралайдан сымбатты - сын есімді сөз тіркестері, сізден оқыган, ауылдан келген - есімшелі сөз тіркестері. Алайда үстеу мен сын есімнің, сон- дай -ақ есімш енің басы ңқы сыңар қызметінде жүмсалуы-олардың неғізғі қасиеті мен белгісі емес, қосалқы, қосымша қасиеті, сондықтан да бүлар сөз тіркесін жасауға негіз, үйытқы бола- тын сөз табы не сөз тобы ретінде айтарлықтай көрініс таба алмайды. Т ү р к і т іл д е р ін ің бір с ал асы , қ а з а қ тіл білімінде сөз тіркесін басыңқы сыңардың мағы- н алы қ қаси етін е қарай топтасты руда кейбір ерекшелік те байқаладьіГМәселен, К.Аханов пен М .Серғалиев есімді, егістікті соз тіркестерінің үстіне “үстеулі соз тіркестерін” қосса, ал Т.Сай- рамбаев, М.Балақаевтың “Ортақ меңгеру” деген п ік ір ін н е гізге а л ы п , е с ім д і, е т іс т ік т і соз тір кестер ін ің қатар ы н а “ ортақ б асы ң қы соз . тіркестерін” қосқанды қүптайды^М .Балақаевтың у пікірінш е, “ортақ м еңгеру” түптеп келгенд^; есімхмен комекші етістіктің табыс септікті созді меңгерген түріне тән^ІБүл орынды да, өйткені меңгерудің мүндай түрінде табыс септікті созді есім де емес, көмекші етістік те емес, тек екеуінің ортақтасқан тобы ғана меңгере алады: оларды қонақ етті, өткендерді ойга алды, оларды “жа- т а қ ” дейді, қайт қаны н мақүл корді т.б. Ал меңгерудің басқа түрлерінде, сондай-ақ қабыса, матаса, байланысқан соз тіркестерінде мүндай *%рекшЛіік б а й қ а л а б ер м ей д і. С ал ы сты р ы п көрелік: іске епті болатын - іске епті, үжымга муше еді - ужымга муше, одан корікті болатын - одан көрікті, білімді жігіт еді - білімді жігіт, ауылдың сулуы еді - ауылдың сулуы т.б. Осы атал- ған соз тіркестерінің басыңқы сыңарларының қүрамынан комекші етістікті алып тастағаннан сөз тіркесінің түрқы бүзылмайды, басқаша айт- қанда, сөз тіркесінің меңгеру, қабысу, матасу де- ген түрлері сол қалпында қала береді, тек шақ- тық қасиеті жағынан ғана озгеріске' түседі. Мә- селен, ужымга муше еді - откен шақты, ужымга муіие - осы шақты, ужымга муше болмақ- келер шақты, сондай-ақ білімді жігіт еді - откен шақ- ты, білімді жігіт - осы шақты білдіреді. Демек, бүл табыс жалғаулы созді меңгеріп түрған есім мен комекші етістіктің ортақтасқан тобынан бас- қаларының ортақ басыңқы сөз тіркестерін қүруға ауыз толты ры п ай тарл ы қтай емес екендігін корсетеді. Шындығында, мүндай сөз тіркестерінің соз т ір к е с і б о л ы п қ ү р ы л у ы н а к о м е к ш і етістіктердің қатысы жоқ десе де болады, өйткені аталған соз тіркестерін жоғарыдағыдай көмекші етістіктерді қатыстырмай-ақ бірыңғай таза есімді сөз тіркесі түрінде де қолдануға болады. Бүл - мүндай сөз тіркестерінің жасалуына түйдекті тіркес қүрамындағы комекш і етістіктер емес, есімдер, яғни олардың лексика-грамматикалық мағынасы, соз табы ретіндегі категориялық ма- ғынасы тікелей осер етті деген соз. Бірақ осыған қарамастан, басыңқы сыңары есім мен комекші етістіктің ортақтасқан тобы болып келетін білімді ж ігіт еді, м аган дос болатын с и я қ т ы сөз тіркестерін шартты түрде “ортақ басыңқы сөз тіркестері” деп тануға болатын тәрізді. Ойткені мүндай типті соз тіркестері мақсатқа орай тілімізде кеңін£н қолданылады. ^ С о з тіркесінің қүрылымдық типологиясын жасауда зат есім мен етістіктің алатын орны ерек- ш е. О й т к е н і сө з т ір к е с ін ің қ ү р ы л ы м д ы қ е р е к ш е л ік т е р і өсы ө зе к ті екі соз таб ы н а негізделеді” (М .Балақаев)^Алайда зат есім мен етістіктер бағыныңқылық қызметте жүмсалатын сөздермен қалай бөлса сөлай, ретсіз тіркесе бермейді. Олардың тіркесуінде белгілі бір заң- дылықтар болады. Ол, біріншіден, сөздердің грам- матикалық сипаты мен олардың сәйкестілігі ар- қы лы , екіншіден, мағына жақынды қтары мен үйлесімділігіне орай, үшіншіден, грамматикалық сипаты мен мағынасы жағынан орайлас жатқан сөздердің белгілі бір донекерлер, тәсілдер арқы- лы байланысқа ену зандылығы болып табылады. Сөйлем қүрамына енген создердің қайсысы бол- масын осы аталған заңцылықтар негізінде ғана озара тіркеске түсе алады. Мәселен, біз әңгіме етіп отырған етістік іс-әрекетті білдіретін сөз табы ретінде озінің лексика-грамматикалық мағына- сына, жалпы категориялдық мағынасына орай создердің барлы қ түрлерімен емес, оларды ң ішінен зат есімдермен, үстеулермен, косемшелер- мен, еліктеу создермен т.б. ғана тіркеседі, өйткені бүлар - магынасы жағынан жақын жатқан, теңін тапқан создер. Мағынасы жағынан орайласып, теңін тауып тіркесу - сөз тіркесі үшін аса қажетті белгі, бірақ оларды байланысқа түсіретін белгілі амал, тәсілдер бар. Етістіктер мағынасы жағынан орайлас жат- қан саздермен әр түрлі тәсілдер арқылы байла- нысқа түседі де, соның негізінде соз тіркесінің белгілі бір байланысу формасы (типі) жасалады, нақтылай айтқаңца, меңгеру, қабысу, жанасу. |