П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 592
СИНТАКСИС 2.1.1. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері Табыс септігінің пысықтауыш қызметін атқа- рудан біртіндеп арылып, бірыңғай тура толықта- уыш қызметін атқаруға кошуі, соған орай оның с а б а қ т ы етіс тік те р м е н тір к е с ет ін д е й болы п жүйеленуі етістікгердің меңгеруін қалыптастырды. Өйткені орхон-енисей ескерткіштер тілінде табыс септігінің салт етістіктермен тіркесіп, пы- сықтауыштық қатынастарда жүмсалуы - кездесіп отыратын қүбылыс. Мысалы: Көгмен йышыг йо- рып қырқыз бодуныг уда басдымыз (Ктб.,35) - Көгмен жотасынан асып, қыргыз халқын уйқыда жатқанда бастық. Бен өзум білге тониқуқ өтукен йеріг қонмыс (Т.,17) - Мен өзім данышпан То- никөк өтікен жерінде турдым (қоныстандым). Аны субуг баралым (Т.,27) - Анна өзенімен барамыз. Осы келтірілген мысалдарға назар аударатын бол- сақ , соз тіркестерінің басы ңқы сы ңарлары - қимыл-әрекеттің кеңістіктегі бағытын, мекенін, іске асу тәсілін білдіретін салт етістіктер. Сон- дықтан да бүлар табыс септігіндегі создермен емес, жанама септіктермен тіркесуге тиісті. Бірақ осы- ған қарамастан, жоғарыдағы салт етістіктер та- быс септігі түлғасындағы сөздермен тіркескен, соған орай табыс жалғаулы создер толықтауыш емес, пысықтауыш қызметін атқарған. Бүл - осы типтес етістіктердің әлі де болса салт, сабақты- лы қ мағынасы жағынан толық жіктеліп болма- ғандығын, табыс септігінің пысықтауыш қызметін атқару дертінен арылып, бірыңғай толықтауыш қызметін атқаратындай болып қалыптаспағанды- ғын корсетеді. Басқаша айтқанда, тым оріден келе жатқан жүйесіздіктің қалдықтары, сілемдері деу- ге болады. Белгілі бір септіктің оз қызметінен тыс басқа септіктер қызметін атқаруы жоғарыда корсетілген табыс септігінен ғана емес, озге септіктер бойынан да табылады. Мүндай ауыт- қулар тек ертедегі ескерткіштер тілінде ғана емес, ауыз әдебиеті нүсқалары мен ақын, жазушылар еңбектерінде де кейде бой корсетіп қалады. Мы- салы: Қайгыменен қан жутып (Қобыланды ба- тыр) - нормаға сайы қайгыдан қан жутып, жеті пірге танысқан (сонда) - жеті пірмен танысқан, киімнен муқтаж болган (Базар) - киімге муқтаж болган, аязбен қызарып (Абай) - аяздан қызарып, қутыла қоюга ойлайсыздар (Мүқанов) - қутыла қоюды ойлайсыздар, кедейлігінен пайдаланып (Жансүгіров) - кедейлігін пайдаланып т.б. Осы келтірілген фактілер меңгеріле байланысқан соз т ір к е с т е р ін ің тіл дам уы б а р ы с ы н д а тал ай озгерістерге түсіп, қазіргі кездегідей дәрежеге жеткендігін дәлелдейді. Меңгеріле байланысқан соз тіркестерінің ба- ғыныңқы сыңарлары мен басыңқы сыңарлары- ның байланысу дәрежесінің біркелкі емес екендігі тілші ғалымдарды ертеден-ақ ойландырды. Коп жылғы зерттеулердің қорытындысы меңгеруді іштей “берік жөне әлсіз меңгеру” деп болуге алып келді. Қолдағы бар материалдарға сүйене отырып, берік және әлсіз меңгерудің ара жігін былайша айқындауға болады: 1. М еңгеретін соз бен меңгерілетін создің аралығында ішкі мағыналық байланыс болатын болса, берік меңгерудің қатарына жатады да, мүндай мағыналық байланыс болмайтын болса, ондай соз тіркестері әлсіз меңгерудің қатарына енеді. 2. Б е р ік м е ң г е р іл е б а й л а н ы с қ а н соз тіркестерінің бағыныңқы сыңарының белгілі бір түлғада (септік жалғауында) түруы басыңқы сы- ңардың тікелей лексика-грамматикалық мағына- сына байланысты болса, әлсіз меңгеруде бағы- ныңқы компоненттің белгілі бір септік жалға- уында түруы басыңқы компоненттің тікелей лек- сика-грамматикалық мағынасына тәуелді болмай, жалпы айтылмақшы ойға, сойлемнің мазмүны- на, басқаша айтқанда, меңгеруші сыңардьщ қосалқы грамм атикалы қ м ағы насы на қатысты болады. Бірақ бүған қарап берік меңгеруге басыңқы сы- ңардың лексика-грамматикалық мағынасынан тыс жалпы грамматикалық мағынасы осер етпейді деген қорытынды шығаруға болмайды. Өйткені меңгеруші компонентке тән грамматикалық ма- ғына берік меңгеріле байланысқан соз тіркестеріне де, әлсіз меңгеріле байланысқан соз тіркестеріне де қатысады, ы қпал етеді. Мысалы, “а” әрпін тақтаға бормен жазды деген сойлемді алатын бол- сақ, мүндағы жазды етістігі қатарынан үш септік жалғаулы созді меңгеріп түр: “а ” әрпін жазды, тақтага жазды, бормен жазды. Егер озара салыс- тырып қарайтын болсақ, “а” әрпін жазды соз тіркесі берік меңгерудің қатарына жатады да, қал- ғандары олсіз меңгерудің қатарына жатады. Бірақ осыған қарамастан, “а ” әрпі созінің табыс септік жалғауында түруына жазды етістігінің әрі лек- сика-грамматикалық мағынасы (қимыл-әрекетті білдіру), әрі жалпы грамматикалық мағынасы (соз табы ретінде) әсер етеді. Алайда бүлардың ара салмағын тең деуге болмайды, ойткені берік мең- геруде басыңқы сыңардың лексика-грамматика- лық мағынасы басты, шешуші қызмет атқаратын болса, оның грамматикалық мағынасы комекші қызмет атқарады. Ал аркауы бос әлсіз меңгеруге басыңқы компоненттің тікелей лексика-грамма- тикалық мағынасы емес, жалпы грамматикалық мағынасы ықпал етеді. |