П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
605 ламалармен қүрамы жағынан да, байланысу фор- масы жағынан да сай келеді. Алайда қуттықтау етістігі табыс және көмектес жалғаулы создер- мен тіркесу барысында мағынасын кеңейтіп не- месе мағыналық реңк алып, жатыс септігімен де тіркесетін болған (халық алдында қуттықтаймыз, топ ішінде қуттықтаймыз). Басыңқы сыңары етістіктер болып келетін комектес жалғаулы соз тіркестері тіркес қүра- мындағы создердің әр түрлілігіне әрі мағынасы жағынан әр қилылығына байланысты объектілік (толықтауыштық) жоне пысықтауыштық қаты- настарда жүмсалып, олар одан әрі мағыналық түрғыдан іштей сараланады. О б ъ ек тіл ік қ а т ы н а с т а ж ү м с а л а т ы н соз тір кестер ін ің б ағы н ы ң қ ы сы ң арлары н да зат есімдер мен есімдіктер қолданылады. Мүндай қатынаста қолданылатын соз тіркестерінің мағы- налық түрғыдан әр түрлі болып келуі, біріншіден, комектес септікті создердің нені білдіретіндігімен байланысты болса, екіншіден, ондай создерді та- лап ететін етістіктердің мағыналық жағынан әр тарапты болуымен тікелей байланысты. Міне, осының негізінде мүндай типті тіркестер әр түрлі мағыналарда қолданылады. Олардың негізгілері мыналар: 1. Қүралдық. Қүрал-сайманның атын білдіретін ком ектес жалғаулы создер кісін ің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, қүралдық мағынаны білдіретін соз тіркестерін қүрайды. Мысалы: орақпен ору, пышақпен кесу, соқамен жырту, комбайнмен ору, мылтықпен ату, курекпен қазу, дурбімен қарау, айырмен туйреу, балгамен согу. 2. Материаддық. Басыңқы сыңары етістіктер б о л ы п к е л е т ін к о м е к т е с ж а л ға у л ы соз тіркестерінің бірқатары істелетін істің неден, қан- дай заттан немесе ненің қатысымен істелетінін білдіреді. Мысалы: Қамыспен жабылган, бояумен боялгай, алтынмен қапталган, тақтаймен қор- шалган, мақпалмен тысталган. 3. Толықтауыштық қатынаста жүмсалатын соз тіркестерінің бірқатары іс-әрекеттің объектісі болатын затты атап корсетеді. Мысалы: Сумен ойнама - батарсың, отпен ойнама - куйерсің (Ма- қал). Ертеден кешке дейін осы жумыспен оуреленіп жатқаным, балам (Мүқанов). 4. Басыңқы сыңары етістіктер болып келген комектес жалғаулы соз тіркестерінің көпшілігі бірлескен қимыл-әрекетті білдіреді. Мүндай соз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларында адамдар мен жануарлар атауларын білдіретін зат есімдер жүмсалады. Мысалы: Агайын-туысқандарымен ақылдасып, болыстан өтініп Әбдірахманды қай- тармақ болды (Майлин). Діннен тайган қазақ-• тармен куресуге мусылман отрядын қурды (Шаш- кин). Дәурен баламен обден достасып алды (Есен- берлин). Пысықтауыштық қатынаста жүмсалатын соз тіркестері әр түрлі мағыналарда жүмсалады, олар- дың негізгілері мыналар: 1. Мүндай қатынаста жүмсалатын соз тіркестерінің копшілігі қимыл- дың істелу амалын білдіреді. Бүлардың бағыныңқы сыңарлары қалай? қайтіп? деген сүрақтарға жа- уап береді. Мысалы: Муны өз атымен атамай, сырт белгілерімен атайтын (Әуезов). Игілік осы уйді улкен еппен жасатып еді (М үсірепов). 2. Колемдік мәні бар комектес жалғаулы создер қ о з ғ а л ы с -ә р е к е т ін б іл д ір етін етіс тік те р м е н тіркесіп, мекендік мағынаны білдіреді. Жолмен келдім, муздың устімен журдім, орманның арасы- мен келдім, арықтың жагасымен келе жатыр, булттың арасымен ушып келеді. 3. Осы типтес соз тіркестерінің бірқатары қозғалыс-әрекетінің тәсілін білдіреді. Мүндай соз тіркестері транс- порт (колік) атаулары ны ң қозғалы с-орекетін білдіретін етістіктермен тіркесуі арқылы жасала- ды. Мысалы: маіиинамен келді, атпен барды, са- молетпен ушты, поезбен қайтты, параходпен шар- лады. 4. Мезгіл мәнді есімдер комектес жалғау- лары арқылы етістікпен тіркескенде, қим ы л- орекеттің мезгілін білдіреді. Мысалы: мезгілімен жеу, тунімен сөйлесу, таң атысымен кету, хабар келісімен жөнелу. Ақбала тунімен көрдей қараңгы уйде жатты (Н үрп ей ісов). Мезгілімен тама- гын дайындау - Зейнептің одеті еді (М айлин). 5. Комектес жалғаулы соз тіркестерінің бірқатары қимыл-әрекеттің себебін білдіреді. Үшпадай бөркін киген оқіиырайтып, Аязбенен қызарып ажарланды (Абай). Ашумен қатты қызарып алган еді (Әуезов). Ашумен кісі не айтпайды, ашумен айтқан сөзді періште жазбайды деген (Майлин) т.б. 2.2. ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ Есімді қабыса байланысқан соз тіркестері колемі жағынан оте коп. Оның озі есімді соз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарлары- н ы ң қ ү р а м ы н а б а й л а н ы с т ы . Е сім д і соз тіркестерінің басыңқы сыңарлары зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер болады. Әрине олардың басыңқылық дәрежесі әр соз табымен тіркесінде әртүрлі. Ал сол таптарының жетегінде айтылып, оларға бағынып түратын создер де кобіне есімдер, сол сияқты басқа да соз таптары да жүмсалады. Е сім д і соз т ір к е с т е р і соз т а п т а р ы н ы ң тіркесінің негізінде үш түрлі қүрамда озара соз тіркесін қүрайды. Біріншіден, ортүрлі соз тапта- рының тіркесі арқылы жақсы оқуіиы, екі бала, бул уй. Екіншіден, бір соз таптарына жататын создердің тіркесі арқылы: 606 С И Н ТАК СИ С а) зат есім + зат есім: темір курек, қол саеат; ә) есім дік + есім дік: бул өзі; Ү ш ін ш ід ен , бір сө зд ің қ ай тал ан у ы ар қы л ы : даңқымен даңқты, бойбішемдей бәйбіше, жақсының жақсысы, пысықтың пысыеы. Е сім ді сө з т ір к ест ер і озара қ аб ы с а, м еңгеріле ж ән е м атаса б ай л ан ы са д ы . 2.2.1. Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері Қ а б ы с у қ а з а қ тілінде өте ж и і қ о л д ан ы л ад ы . О н ы ң об ъ ек тілер і б а с қ а б ай л ан ы су ф о р м ал ар ы н а қар аған д а кең . Қ а б ы с а б ай л а н ы с қ а н сөз тіркестері өзара е ш қ а н д а й ж ал ғау сы з, т е к қ а т ар түру (к е й - де а л ш а қ та түру) а р қ ы л ы тіркеседі. Қ аб ы са б ай - л а н ы с қ а н с ә з т ір к е с т ер ін ің гр а м м ат и к а л ы қ б ай - л а н ы с ам ал ы - сө зд ер д ің ө р ы н тәртібі. Қ а б ы с у д ы ң есімді, етістікті ж ән е ортақ басыңқылы үш т ү р л е р і бар. Е сім ді қ а б ы с у д ы ң екі түрі бар: есімді қабы- су, ортақ қабысу. О лар с ө й л ем д е гі о р н ы ж ә н е с ө з т а п т а р ы н ы ң ә р т ү р л і б ө л у ы н а с ә й к е с ерекш ел ен ед і. Қ аб ы са б ай л ан ы саты н есімді сөз тіркестер ін ің қ ү р а м ы ә р т ү р лі, ө н ы ң б а ғ ы н ы ң қ ы сы ң а р л а р ы м ы н а сөз т ап т ар ы бөлады : 3 а т е с і м: темір курек, агаіи курек, жел диірмен; С ы н е с і м: биік тау, қызық өмір, жақсы талап, малды жер, етікші бала, жумысшы адам т.б .; С а н е с і м: уіи кісі, мың қой, оныншы мектеп, жиырма бесінші уй т.б.; Е с і м д і к: бул қала, мына бала, ана кісі, осы ауыл, сол табыс т.б.; Е с і м ш е: айтылеан соз, келген кісі, айтар соз, келетін бала, айтатын соз т.б.; Қ и м ы л е с і м і: қызу жумыс; Ү с т е у: бугін бала, ертең оқытушы; Е л і к т е у і ш с ө з : қарқ-қарқ кулкі. Н егізгі сөзд ер м ен к ө м ек ш і создер: Асан си- яқты бала, уйдің қасындагы жер, мектепке дейінгі қашықтық, Берік деген бала т.б. Бүларды ж и н а қ - тап , есім д ер м ен қ а б ы с а б ай л а н ы с а ты н сөзд ерд і сх ем ам ен б ер се к б ы л ай б олар еді: - зат есім ; - с ы н есім; - сан есім ; - есім дік; - есім ш е; - қ и м ы л есім і; - үстеу; - т ү р а қ т ы тіркестер; - негізгі сөзд ер м ен к ө м ек ш і создер Есімді сөз тіркестерінің басы ңқы сыңары зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер бөлады. Сөл сияқты сөңғы кезде ғалымдар Р.Әмірөв пен С.Исаев есімше, қимыл есімдерінің де заттануы арқылы басыңқы сыңарда жүмсалуын есімді сөз тіркестеріне жатқызып жүр. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|