П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 608
СИНТАКСИС насы ашық, айқын, уйлесімді дәрежеде қабыса байланы сқан есімді сөз тіркесін құрай алады демекпіз. Алдыңғы екі зат есім басыңқы зат есімге әр- қайсысы тікелей қатысты болмай, ол екеуі (не- месе онан да коп кезінде) сатылана байланысу негізінде озара түйдекті топ қүрап барып, ба- сыңқы сыңарға бағыныңқылық қызметте жүмса- лады. Әрине, бүлардың, яғни екі зат есім нің түйдекті топ қүрауы тіліміздегі түйдекті топтар деп айтылып жүрген топтарға қарағанда онша келе де бермеуі мүмкін, осы уақытқа дейінгі әде- биеттерде одетте түйдекті топтарды кобіне күрделі сы н есім , сан есім , етістік соз тап тар ы н ы ң негізінде және түрлі негізгі создер мен комекші создердің қатысы және фразалық тіркестер т.б. деп айтылып келеді де, түйдекті тіркестер толық мағыналы зат есімдерден жасалады дейтін пікір жоқ екендігі белгілі. Алайда жоғарьщағы екі зат есімнен жасалынған бағыныңқы сыңарлары зат есімдердің әрқайсысы қаншалықты дәрежеде дер- бес мағынасы бар соз таптары делінгенімен, оның орқайсысы, біздіңше, бүтіннің бір болшегі тәрізді қызмет атқарады. Сонда сол екі зат есім бірінің мағынасын екіншісі толықтыра, айқындай, бір- бірімен озара мағыналық жағынан үйлесімділігі негізінде келесі созге қатысты жүмсалғанда ғана нақтыланады. Олай болса жалғаусыз тіркескен зат есімдер үш немесе одан да коп создерден жүмсала отырып, күрделі қабыса байланысқан соз тіркестерін қүрайтындығын кореміз. Екі созді зат есімді қабыса байланысқан соз тіркестерін зат есімдердің тіркесімділігіне қара- ғанда үш немесе одан да коп созді қабыса байла- ны сқан соз тіркестерінің озіндік ерекшеліктері барлығын байқауға болады. С.С.Майзель үш созді қабыса байланысқан соз тіркестерін айтқанмен, оның ішкі ерекш еліктерін, яғни екі зат есімді сөз тіркестерінің енді үш зат есімде жалғаусыз тіркесуін тек мысалдармен корсеткені болмаса, оның жасалу жолдарын онша ескере бермейді. Профессор М .Балақаев үш созді зат есімді соз тіркестерінде тек екі зат есімді дара қабыса байланысқан соз тіркестері сол анықталушы зат- тың алдына тағы да мынадай қамыс қулақ, бота тірсек, темір қанат, іиаруа қол тәрізді создер қатысты болғанда ғана күрделі түрі жасалды деп қана корсетеді. Қолымыздағы фактілерге қарағанда үш не- месе одан да коп жалғаулықсыз зат есімдердің тіркесі жібек халат, арыстан төс айгыр, қынама бел камзол, шубалаң қуйрық ат, қаршыга көз жігіт, муз балақ қыран, қаба сақал жігіт, нушық мурын жігіт, қол устам жер, жайын ауыз ботинка, қош- қар мурын жігіт іспеттес тіркестер тілімізде жиі қолданылады. Ондай созге анықтауыиггық қатыс- тағы зат есімдер қалай болса солай тіркесе сал- майды. Қынама бел камзол дегендегі қынама зат есімі бел зат есімімен қатысы барлығы белгілі. Қазақта бүрын қынама бел, қыпша бел т.б. айту жиі болатын. Сол бел созі қынама созімен тіркесіп қалыпты жағдайда айтылатын тіркестер. Бел созіне басқа, яғни бір анықтауыиггарды қосып барып, ондай үш соз есімді соз тіркесін қүрай алмай- мыз. Басқа да үш созді зат есімдер де сол қал- пында ғана күрделі соз тіркесін қүрай алады. Сонымен үш немесе коп созді зат есімдердің әрбір екі бағыныңқы сыңарлары озара түйдекті тіркес қүрай келіп, бір-бірімен сатылана байланысу негізінде (бүл арада олар жарыспа байланысқа түспейді) күрделі соз тіркесін қүрайды. Жалғау- лықсыз байланысқан үш немесе одан да коп зат есімцер мынадай мағыналық топта жүмсалацы. 1. Қаш ықтықты білдіреді. Кугыншылар қол устам жерде қалды (“Қ.Ә .”). 2. Бір нәрсенің неден істелгендігін білдіреді. Сабалы денесіне мая жун шекпенді желең жамыл- ган (Нүрпейісов). Он бес қатардай жібек көмкердің устіне қус төсек, улкен ақ жастықтар, көрпелер жиналыпты (Әуезов). 3. Бір нәрсенің неге арналғаңын білдіреді. Бескөл қурастырмалы бетон цехы және басқа кәсіпорындар найда болады (Нүрпейісов). 4. Кэсіпті білдіреді. Ақанмен аңга шыққан- дар баганагы курең қасқа атты торе туқымынан Жупынының Әлжаны мен оның жылқышысы - ақынның қасынан соңгы кезде бір елі қалмайтын қалжыңқой серігі Шәкей, әнші жігіт Султанму- рат еді (Жүніс). 5. Бір нәрсені салыстыру ыңғайында корсетеді. Мысалы: Кебеже қарын шаш алгыш иіебер улкен ақ шуберекті менің басыма әкеліп, сілкіп тур екен (Мүсірепов). Биік қабақ, бота көз осынау ақсары қыз маган барлық қыздардың ішіндегі сулуы сияқ- ты боп көрінеді (Нүрпейісов). Аютөс ене келініне аиіулангысы келін толқып турды (Тоғысбаев). Буркіт қабақ байсалды жігіт (Сонда). Ғалымдар арасында қабысу мен матасуды ажыратуца жекелеген пікірлерцің барлығы белгілі. Кейбір ғалымцар ілік жалғаулы созцерцің ашық және жасырын түрінің де тәуелдік жалғауымен тіркесуін матасу цесе, проф. М.Балақаев ілік жал- гауының түсіріліп, тек озі анықтайтын созімен орын ауыстыруға келмейтін, яғни ілік жалғауы- ның жасырын түрінцегі созцерцің тіркесін қабы- суға жатқызуын біз це қолцаймыз. Мүнда кобіне орын тәртібі басым екендігі негізге алынады. Сонда “Қ азақ одебиет і” газеті, “Қазақст ан м угалім і” газеті, саяси оқу кабинет дегендегі |