П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
609 “Қазақ әдебиеті”, “Қазақстан мүгалімі” деген- дер өзінің анықталуш ы сөзі газеті, кабинеті сөздерімен ілік жалғауынсыз-ақ орын тәртібі ар- қылы қабы са байланы сқан. Осындай топтар- дың бағыныңқы сыңарлары кемінде екі сөзден қү рал а өты ры п, сол тобы м ен зат есімді сөз тіркесінің күрделі түрін жасап өтыр. Міне, өсын- дай ф актілер тілімізде жиі кездеседі. “Қазақ әдебиетГ газеті, ауыз әдебиеті нусқалары, саяси оқу кабинет і дегендегі қазақ одебиеті, ауыз әдебиеті, саяси оқу тіркестерінің бірінші сыңар- лары - атау септіктегі создер де, екінші сыңарла- ры - тәуелдік жалғауының III жағындағы сәздер. Сөл сияқты күрделі зат есімді сөз тіркестерін ж асауда қө с а р л ы зат есім д ер д ің де ө зін д ік ерекшелігі бар. Беті улкен тым-ақ өзге денесінен, булаңдап тусіп шыгар кемесінен; ішіне қарын-қарын суды қуйып, іиыгады суңгіп-суңгіп денесімен (Қазақ халық жүмбағы). Өзен бойлай тагы да уйір-уйір жылқы, қора-қора қой, моңіреген сиырлар кетіп барады (Айтматөв). Үстаз - шопан Бопес басалқы айтқан жоқ (“Жүлдыз”). Осындағы қарын-қарын, қора-қора, уйір-уйір қөсарлы зат есімдері де және қөсалқы айқында- уышты устаз - шопан д еген д ер е к і-е к і зат есімдерден қүрала келіп, күрделі фөрма жасап өтыр. Сөнымен зат есімді күрделі сөз тіркестері тілімізде мөл және өның түрлері де әр түрлі. Зат есімдік тіркестердің бағыныңқы сыңары алғашқыда нөльдік фөрмада жүмсалса, енді бүл төпта алғашқы зат есім міндетті түрде тәуелдік жалғауының 1-жағында өзіне “ бір ” сөзінен бөлғ- ан анықтауышты қажет етіп, сөл төбымен түйдекті тіркес қүрайды. Ондай тіркесті создер түрлі мағыналық топ- та жүмсалады. 1. Заттың салмақтық кәлем өлшемі: Бір жерге ком ген.улкен бір тулып алтыным бар (Қ азақ ертегілері). Бір уыс жидені угіп ап, орамал шетіне туйді (Нүрпейісов). 2. Тамаққа байланысты: Сыртта бір қазан балық пісіп жатыр (Нүрпейісов). Бір бокал ром- ды коктейльді сагат жарым сораптап отырган- дары (“Ж алын”). 3. Үзындық елшемі: Бес аршын ақ жаулық- ты қарқарадай қып тартып, ақ інгенге мініп шық- қаны м да, алдыма қат ы н т усет ін бе еді (Нүрпейісөв). 4. Заттың салмағы: Бір қап астықты арқа- лап Нурым келді (Майлин). 5. Сүйықтық олшемі: Шылдыраган бір қулақ суымыз бар (Райымбекөв). Іле-шала болмеге Ғалия бір графин қымыз, тоңазыган ет пен бауырсақ әкеліп қойды (Жүмаділов). 6. Жылдамдық олшемі: Кейде сөз тіркесінің қосымша сыңары мен бір сан есімінен басқа да сан есімдер де қолданып, сол тобымен бағыныңқы сыңар ретінде жүмсала береді. Үзындыгы екі жа- рым метр жіптен дестелер әп-сәтте дайын боп шыгып жатыр (Сыланов). Кейде зат есімдік тіркестердің бағыныңқы сы ң ары жалгыз, қост.Ь. создерінен түйдекті тіркес күйінде зат есімдермен тіркеседі. Мысалы: Ойық- тарга биіктігі жеті кез келетін қос қада агаш орнатты. Орыстар болса қолында қалган жалгыз узім нанын да бізбен болісуде (Досжанов). Үш немесе одан да коп зат есімдердің жал- ғаусыз тіркесінде бірнеше түрлі ерекшеліктер бар. Мысалы: Аю тос ене күрделі сөз тіркесінің ба- ғыныңқы сыңары аю тос зат есімдері сол тобы- мен ене созіне бағына байланысқан. Ене мен тос зат есімдері жалғаусыз тіркескен есімді сөз тіркесін жасауға м ағы налы қ ж ағы нан үйлеспейтіндігі белгілі. Сөнда темір қасық тәрізді қасы қты ң темірден істелгендігін білдіретіндігіндей немесе қамыс қулақ дегенде қулақ созінің қамыс сияқты салыстыру мағынасында жүмсалып, мағыналық жағынан үйлесімді келетінін ескерсек, енді үш сөзді зат есімді сөз тіркесінде, яғни ене сөзіне тос сөзі өндай анықтауыштық қызметте жүмса- ла алмайды. Екіншіден, аю сөзі мен тос сәзі дәл әдеттегідей өзара сөз тіркесін қүрай алмайды, яғн и біз аю тос деп өз алды н а ж еке айта берм ейм із. Б ір а қ сөған қар ам астан тос ене тіркесіне қарағанда аю тос тіркесінде аздап бөл- са да магыналық үйлесімділік бар, бірақ сөл ма- ғыналық үйлесімділік бөлғанымен, олар өзара бірі - бағыныңқы, бірі басыңқы дәрежеде жүмсала- тындай қалыпта емес. Сонда ол екі зат есімнің ж и ы н ты ғы енді өзар а сөз тір к есін қү рау д а жеткіліксіз, әлі де бірдеңе жетпей, озара болса да сол тобымен, яғни сол түйдегімен оздері басыңқы созді керек ететіндігі аңғарылып отырады. Бүдан шындап келгенде аю созіне тос созі басы ашық, айқын тиянақты басыңқы сыңары бола алмай- ды. Сонда бүл арада бірінші соз, міндетті түрде екінші созге ғана мағыналық жағынан қатысты болады да, сол тобымен келесі, үшінші сөзбен тіркескенде ғана олардың мағынасы ашық, ай- қы н үйлесімді дәрежеде қабыса байланы сқан есімді соз тіркесін қүрай алады. Бүл жерде мы- наны да ескерген жон. Алдыңғы екі зат есім ба- сыңқы зат есімге эрқайсысы тікелей қатысты болмай, ол екеуі сатылана байланысу негізінде озара түйдекті топ қүрап барып, басыңқы сыңарға бағы н ы ң қы л ы қ қы зметте жүмсалады. Әрине бүлардың, яғни екі зат есім нің түйдекті тогі қүрауы тіліміздегі түйдекті топтар деп айтылып жүрген топтарға қарағанда онша келе де бсрмеуі |