Қатыстық сын есімді күрделі сөз тіркестері

СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
613
осындай қатыстық сын есімдер озі анықтауыш- 
тық сөзімен бірлікте жүмсалып, сөз тіркесінің 
күрделі сыңарын қүрайды. Әрине, затқа анық- 
тауыштық қатынаста жүмсалатын сөздер көп-ақ. 
Міне, сол қатыстық сындардың осындай күрде- 
лену тәсілдері әзірше онша сөз болмай отыр. 
Бүлайша күрделену қатыстық сын есім жасай- 
тын барлық жүрнақтарға да тән.
З ер ттей кел ген ім ізд е тілде осы с и я қ т ы
жүрнақтар арқылы күрделену процесі м ол-ақ, 
б ір а қ ғы лы м и ж а ғы н а н а р н ай ы зе р тт еу д ің
объектісі болмай отыр. Осы уақытқа дейінгі ғылы- 
ми еңбектерге (түркі тілдеріндегі еңбектерге не 
қазақ тілі еңбектеріне) барлау жасасақ, мүндай 
ж үрн ақты ң күрделі түрлері туралы тек бірер 
сөздермен берілген пікірлерді байқауға болады.
Қатыстық сын есімді күрделі соз тіркестері 
туралы алғашқы айтушылардың бірі - профессор 
М.Балақаев. Автор еңбегінде -
қасқыр ішікті
жігіт
тулкі т ы м а қ т ы Б и д а й өңді - келіншек
откір кәзді
—
^
жігіт
талдырмаш денелі
^
сияқты мысалдарды талдай келіп, осының бірінші 
бағыныңқы сыңарының күрделі түрлерінің тек 
-лы, -лі
жүрнақты түрлерін ғана сөз етеді.
Осы 
-лық, -лік
жүрнақтағы сөздер озі қатыс- 
ты сөзбен дара да, күрделі түрде де тіркесе береді. 
Әсіресе, олардың күрделену процесі көптеген 
жүрнақтарға тән. Олардың барлығының күрде- 
лену формаларын бере беру мүмкін емес. Сон- 
д ы қ т а н т е к к е й б ір ж ү р н а қ т ы т ү р л е р ін ің
күрделеиіп, соз тіркесінің бағыныңқы сыңарда 
жүмсалуын арнайы сөз етеміз.
1. 
-лық /-л ік /
жүрнақты күрделі сөз тіркестері. 
-лық / - л і к /
ж үрнақты қаты сты қ сын есімдері 
негізінен зат есім, кейде есімдіктен жасалады. 
Сондықтан да 
ауыл шаруашылық машина, бестік
бага, жылдық жоспар, өздік есімдік, мендік адам
сияқты дара сөз тіркестері жасала береді.
Мүндайда көбіне зат есімдерден қаты стық 
сын есім жасау оте коп те, басқа сөз таптарынан 
сирек. Мүндай сөз тіркестерінің бағьіныңқы сы- 
ңары қызметінде 
-лық /-л ік /
жүрнақты сөздер 
дара түрінде де жэне түрлі сөздерді оздеріне анық- 
тауыштық қабатқа ала отырып, күрделі түрде де 
жүмсала берді. Әрине, олардың ондай күрделі 
түрде жүмсалуы анықтауышты сөздерді керек 
ететін бастапқы негізгі зат есім болғандығынан
деу керек. 
Қазақ мугалімдерінің екі айлық курсы
журіп жатқан еді
(Мүқанов) дегендегі 
екі айлық
сияқты соз тіркесінің бағыныңқы сыңары 
курс
сөзімен күрделі сөз тіркесін қүрайды. Ал олар 
осындағы 
айлық, курс
создері тіркесінің бағы- 
ныңқы сыңарын қүрай алмайды. Онда әлі де соз 
тіркесінің жеке сыңары қызметінде жүмсалуына 
бөлаты ндай м ағы н ал ы қ , д ар ал ы қ ж оқ. Сол 
күйінде өзі бүтін есебінде жүмсала алмайтын, 
әлі де бөлса бір нәрсені өзіне тели түсуді қажет 
ететін сияқты. 
Үш, бір
сан есімдерінің қөсақтала 
жүмсалуы ғана, осы тәрізді тіркестердің бағы- 
ныңқы сыңарларының дербестігін анықтайды да, 
сол тоб ы м ен соз т ір к е с ін ің то л ы қ сы ң ары
қызметінде жүмсала алады. Олай болса, кейде 
кейбір сәздер қаншалықты дербес мағынасы бар 
дегенімізбен сөл күйінде өз алдына сөз тіркесінің 
бір сыңары қызметінде жүмсала алмайды екен. 
Ондай сөздерге әлі де бір сөздердің қөсақталуы 
қажет бөлып түрады. 
-лық /-л ік /
жүрнақты сөздер 
өздеріне сөндай сөздерді міндетті түрде қосақта- 
уының негізівде күрделі сөз тіркесін жасайды.
1. Мүндай жағдайда көп жүмсалатын сәз табы
- сан есім. Мысалы: 
Ертеңнен бастап сексен
туйелік керуен қолына келеді
(Дөсжанов). 
Биыл
көше бойларына қырық мың туп агаш, екі жуз
мың бутақ егіліп, елу мың метірлік газон және гул
аулалары жасалмақ
(“С .Қ .”).
Кейде ондай 
-лық /-л ік /
жүрнақты сөздердің 
қосалқы сыңары ретінде 
ширек, бірер
создері де 
жүмсала алады: 
Булар бірер кундік жолаушы тунеп
іиыгатын мейманхана тәрізді
(Ақышев).
Кейде 
-лық / - лік/
жүрнағы етістіктерден де 
қатыстық сын есімін жасайды. Мысалы: 
Майлы-
баев екінші рет келіп кудік аларлық ештеңе таба
алмады
(Тоғызақов) дегенде 
алар
етістігінен 
-лық
жүрнағы арқылы 
аларлық
қаты стық сын есімі 
жасалып, бірақ ол өзі жеке-дара сөз тіркесінің 
жеке сыңары ретінде жүмсала алмай, өзіне тағы 
да 
кудік
сөзінің қөсақталуы арқылы сөз тіркесінің 
күрделі сыңарын қүрап отыр. Бүған қарағанда 
ондай қүранды күрделі соз тіркестерінің қосалқы 
сыңары ретінде зат есімдер де қолданылатынды- 
ғын коруге болады.
2. 
-лы /- л і/
жұрнақты күрделі сөз тіркестері. 
Мүндай жүрнақтар арқылы: 
малды, көлді, агаш-
ты, бһіімді, қарлы, жузді, сапты, муйізді
т.б. қатыс- 
тық сын есімдері зат есімдермен тіркесіп, 
колді
жер, білімді жігіт, қарлы тау, малды жер
сияқты 
жалаң сәз тіркесін қүрайды. Сол сияқты 
-лы, -лі
жүрнақты создер кейде оздері сөз тіркестерінің 
жеке сыңарын қүрағанымен, кейде ондай жүрнақ- 
ты сөздер соз тіркесінің жеке сыңары ретінде 
қолданыла алмайды. 
Сутті сабага қүйып, куміс

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: