П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 .2 . Қ А З А Қ Т І Л І Н І Ң Ж А С А Л Ы М Қ О Р Ы
| ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ
13 анықтайтын фонетика саласы: -әуез жүйесі: езу әуез (палатальный тембр), ерін әуез (лабиальный тембр); -жасалым белгісі: езулік (неогубленный), еріндік (огубленный), ілгерінді (продвинутый), кейінді (отодвинутый); -айтылым белгісі: ауыз қуысты (ртовы й), көмей қуысты (глоточный), тұтас қуысты (рто- во-глоточный); -естілім белгісі: жуан (твердый), жіңіш ке (мягкий), езулік (негубной), еріндік (губной). Ф онетикалы қ атаулардың толық түсіндірме сөздігі өз алдына шығады. 1 .2 . Қ А З А Қ Т І Л І Н І Ң Ж А С А Л Ы М Қ О Р Ы 1.2.1. Сөйлеу мүшелері барлық ұлттарға ор- тақ болғаны м ен (биологиялық тұрғы дан), әр тілдің өзіне ғ а н а т ә н жасалым қоры (артикуля- ционная база) болады. Жасалым қоры дегеніміз дыбыстарды ж асауға қатысатын сөйлеу мүш е- лерінің белгілі бір ұлт тіліне ғана тән қозғалы - сының жиынтығы. Кез келген сөйлеу мүшесінің, мысалы, тілдің қозғалы сы барлы қ тілде бірдей болмайды. Сол сияқты сөйлеу мүшелерінің ды- быс жасауға топтана қатысы да біркелкі болмай- ды. Сөйлеу мүшелерінің жеке-жеке қозғалы сы , сондай-ақ олардың топтана қатысы бір тілде бір түрлі, екінш і тілде екінші түрлі болады. С онды қтан да алдымен әр тілдің өзіне тән жасалым қорының басын ашып алу керек. Қазақ тілінің жасалым қорының өзіндік ерекшелігі бар. 2-суретге қазақтілінің жасалым қорының қыры- нан қарағандағы моделі (үлгісі; пішіні) беріл- ген. Қ азақ тілінің жасалым қорында 9 жасалым нүкте бар. Сөйлеу мүшелерінің мүмкін болған қозғалысыны ң көрінісі бейнеленген. О ны ң бірінш ісі - ерін (1-нүкте). Қ азақ тіліндегі дыбыстардың жасалуына еріннің төрт түрлі қатысымы бар: сүйір жасалым (1-1 ж ағ- дай), доғал жасалым (1 -2 жағдай), езу жасалым (1-3 жағдай), емеурін жасалым (1-4 жағдай). Тіл ұшының қатысы (2-нүкте). Қазақ тіліндегі дыбыстардың жасалуына тіл ұшының үш түрлі қатысымы бар: тіл ұшы тоғысымы (2-1 жағдай), тіл ұшы жинақы жуысымы (2-2 жағдай), тіл ұшы жайылыңқы жуысымы (2-3 жағдай). Тіл ортасы ны ң қаты сы (3-нүкте). Қ азақ тіліндегі дыбыстардың жасалуына тіл ортасы- ның екі түрлі қатысымы бар: тіл ортасының таң- даймен тоғы сымы (3-1 жағдай), тіл ортасының таңдаймен жуысымы (3-2 жағдай). Тілшіктің (кіш кене тіл) қатысы (4-нүкте). Қ а за қ т іл ін д е г і д ы б ы с т а р д ы ң ж а с ал у ы н а тілшіктің екі түрлі қаты сы мы бар: тілшіктің тіл түбімен жуысымы (4-1 ж ағдай), тілшіктің тіл түбімен тоғысымы (4-2 жағдай). Тілдің көлденең қалпы ны ң қатысы (6, 8 - нүктелер). Қазақ тіліндегі дыбыстардың жаса- луына тілдің көлденең қалпының екі түрлі қаты- сымы бар: тілдің ілгері қалпы (6-нүкте), тілдің кейін қалпы (8-нүкте). Тілдің тік қалпы ны ң қатысы (7, 9-нүкте- лер). Қазақ тіліндегі дыбыстардың жасалуына тілдің тік қалпының екі түрлі қатысы бар: тілдің жоғары қалпы (7-нүкте), тілдің төмен қалпы (9- нүкте). Дауыс желбезегінің қатысы (5-нүкте). Қазақ тіліндегі дыбыстардың жасалуына дауыс желбе- зегінің төрт түрлі қаты сы мы бар: дауыс желбе- зегі толық тербеледі (5-1 жағдай), мол тербеледі (5-2 жағдай), жартылай тербеледі (5-3 жағдай), тербелмейді (5-4 жағдай) (әрі қарай “ нүкте, жағ- дай ” деген сөздер қайталанбай, жасалым нүкте- лердің сілтеме сандары ғана қалдырылды). Әрине, бір ғана жасалым нүктесі арқылы жасалатын дыбыс болмайды. Қазақ тілінің ды- быс жүйесінде әрбір дыбысты ң жасалуына кем дегенде үш жасалым нүктесі қатысады. Ж аса- лым нүктелерінің әр түрлі араласымынан (ком- бинациясы нан) қазақ тілінің дыбыстары түгел түзіліп шығады. 1.2.2. Қазақ тіліндегі дыбыстардың саны шектеулі болғаны мен олардың жасалым вари- анттарының саны баршылық. Ақиқат (тірек) ды- быстар мен олардың варианттарының жасалым үлгісі осы модельден түгел табылады. Сөйтіп дыбыстардың фонетикалық және фонологиялық |