2 5 - с у р е т . Ж а.іғаулы ксы з іргелессалаластарды ң интонациялы қ схем асы 2)
С а л а л а с қ ұ р м а л а с с о й л е м д е р д ің
компоненттері бір-бірімен жалғаулық шылаулар
арқылы байланысса, жалғаулықты салалас сойлем
б о л ад ы . С а л а л а с қ ұ р м а л а с с ө й л е м д е р д ің
қалы птасқан мынадай түрлері бар: 1) ы ңғайлас
салалас; 2) қарсылықты салалас; 3) себеп-салдар
салалас; 4) талғаулы салалас; 5) кезектес салалас.
Мысалы:
1. Сөз осымен бітті д е ,// Аліиымбай үйіне қайтты (Әбішев). 2. Қуып жеткен көкхепт ер// қоянды екі-үш рет шалып еді, / / бірақ қояны қүрғыр ауызға түсе қоймады (Мұқанов). 3. Малбағар мүны кормек түгіл / / естімеген еді, / / сондықтан ол бүған біраз таңданды (Сонда). 4. Қашқалақтап жоламай ^юүрген өзің, / / әйтпесе сені де үлде мен бүлдеге орай салудан //еш теңем кетпейді (Сонда). 5. Ел іші^сшіырлысып жатқан әскер:// біресе қызыл келеді,//біресе ақтың әскері келеді (Майлин). Құрмалас сөйлемдердің қай түрлерінде болса
да, оны ң ком поненті саналаты н сөйлем дер,
м ағы налы қ ж ағы нан өзара ты ғы з байланысты
болып тұрады. Олар бір-бірімен не мезгілдес,
не себептес, не қарсылықты (т.б.) мағы нада
байланысады.
Екі компоненттің арасын байланыстыратын
жалғаулы қтар олардың м ағы налы қ қатынасын
көрсетеді. Ал жалғаулықсыз іргелес салаластардың
мағыналық қатынастарын көрсетуде барлық күш
оларды ң и н то н а ц и я л ы қ тәсілд ер ін е түседі.
М ұндайда интонацияны ң ком поненті болып
саналатын қарқы н , интенсивтілік, ұзақты лық,
әуен си яқты л ар қ о зға л ы с қ а түсіп, әр түрлі
қызмет атқарады және А.М.Пешковскийдің өтем
заңы (закон ком пенсации) деген пікірін, я ғн и
жалғаулықтар арқылы жеткізілмейтін мағынаны
интонация арқылы жеткізуге болады деген ойын
мақұлдайды. Тек қана пауза синтаксистік көмекші
тәсілдермен бірігіп интон ац и ян ы ң маңы зы н
үстемелейді.
Ал жалғаулы қты салаластарда м ағы налы қ
қатынастарды көрсететін жалғаулықтар сөйлемнің
қай жерінде болса да акценттеліп, м олы рақ
