П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

318
СӨЗЖАСАМ
тілінде осы 
-ы с //-іс //-с
ж ұрнағы ны ң көмегімен 
етістік негізден жасалған бұлардан басқа да біраз 
дериват бар. Бірақ олар - тілімізде бұрыннан бар 
ұғым негізінде Кеңес дәуірінде жаңа мэн алған, 
пәндік ыңғайда, терминдік ж ағы нан әбден тия- 
нақталған дериваттар. М ысалы, 
тартыс (іиие-
леніс), күбылыс, байланыс
дегендер қолдануда 
жалпы бұры ннан келе ж атқан , қазақ тілінің 
озінің төл создері. Осылардың сол дағды лы ма- 
ғынасы кеңес дэуірінде кеңи түскен: терминдік 
бейім ала бастайды, я ғн и белгілі бір пән ерек- 
шелігіне сай өң алады. М ысалы, 
козғалыс
лексе- 
масы кейін келе философиялық мэн алады. Даму, 
озгеру ұғы м ы н білдіретін термин орны на жүре 
бастайды. 
Жаралыс басы - козғалыс, козғауға ке-
рек колғабы с
(Ш экәрім ); 
Біздің айнсіламыздағы
дүние козғалыста, озгерісте болады
(М арксистік 
ф илософ ия). Бұл лексема кеңес дэуірінде ж оға- 
рыдағы маі ыналарынан 
Ьаскдүлт-азаттык коз-
ғалыс
(национально-освободительное движение), 
стахановтык козғалыс
(стахановское движение), 
үш мыңшылдар козғалысы
(движение трехтысяч- 
ников), 
тимуровшылдар козғалысы
(движение 
тимуревцев) тэрізді сөз тіркестерінде қолданы- 
лы п, шу бастағы ға қарағанда элдеқайда актив- 
тене түсті. С ондай-ақ осы 
- ы с //-іс //-с
ж ұрнағы 
ар қы л ы етістік негізден ж а с ал ға н
катынас
(катыс), байланыс, жеңіліс
туылымдары да пэндік 
термин ретінде орыс тіліндегі 
связь, отношение,
поражение
лексемаларының баламасы ыңғайын- 
да кеңес дәуірінде дербестенді деуге болады. 
Қсітынас эуелі ауданға жазылды
(И м анж анов); 
Бүл жерде бүрын эуе байланысы болмайт ын
(М ұқанов
); Ленинград коршауда. Коктен, жерден
катынас үзілді
(Мэуленов); 
Коммуна жеңіліс
тапса да...
(Зұлқаров). Ал етістік негіз бен осы 
-ы с //- іс //- с
ж ұрнағы н ы ң өзара сөзж асам ды қ 
қаты насқа түсуінен туған мына бір топ туынды 
түбір зат атауларының терм индік тиянақты лы - 
ғы тіптен көрінеу. Олар да нақтылы термин ре- 
гінде сол кеңес дэуірінде дербестенді, мысалы: 
косылыс
(соединение), 
бекініс
(укрепление), 
жа-
рылыс
(взрыв), 
корғаныс
(оборона), 
отырыс
(за- 
седание), 
үсыныс
(предложение), 
сүраныс
(спрос), 
согіс
(выговор), 
дағдарыс
(депрессия, кризис) т.б. 
Сүраныстың сырына үңілген жок
(ҚӘ); 
Біздің
ісіміз исполком отырысында каралатын болды
(Аманшин); 
Тағы да іс жайы корғаныс камы емес
(М ағауин); 
Бүкіл калахалкы таудағы жарылыс-
ты күт іп...
(С ерғалиев); 
Қопарылыс кезінде
камалдың бір бүрышы күлағанм ен...
(М ағауин); 
Абай теріс үғымға тойтарыс береді
(Жармағамбе-
Бұл ж ұрнақ арқылы тілімізде бұрыннан жа- 
салған туынды түбір зат атауларының көпшілігі 
кеңес дэуірінде осылай мағынасының кеңуі нэти- 
жесінде терминдік жаңа статус алып огырады. 
Мұндай құрылымды туынды түбір зат атаулары- 
ның бұл тұрғыда өзгеріске ұшырамағандары кем- 
де-кем . Бірақ олардың бастапқы м ағы насы ны ң 
негізінде терм индік бейім -бітім алу дәрежесі 
біркелкі емес. Бэрі тегіс әдеби тілге сіңіп кете 
берм ейді. К ей б іреулерін ің те р м и н д ік қалпы
стильдік, окказионализмдік деңгейде ғана бола- 
ды. Ал көпшілігі күнделікті тэжірибеде жұмсала 
келе ж алп ы халы қты қ қолданы с алып кетеді. 
Етістік негіз бен -ь/с //-/с //-с ж ұ р н а ғы арасында- 
ғы осындай сөзжасамдық қатынастан мынадай бір 
ой түюге болады: Қ азақ тіліндегі бұл 
- ы с //- іс //
-сж ұ р н ағы етістік негізден жалпы туынды түбір 
зат атауларын жасау жөнінен ғана емес, сонымен 
қоса түрлі пәндік жэне кэсіптік термин жасау 
тұрғы сы нан да барынш а онімді жұрнақтар қата- 
рына жатады. М ына туылымдар мысалы солай 
терм индік статус алып, белгілі бір өнер түріне, 
білім саласына сэйкес мағынада сараланған, атау- 
л ы қ ж ағы нан да әбден тиянақталған: 
сайыс
(бес 
сайыс д еген дегі),
үзіліс, ізденіс{
искание), 
көрініс
(екі актілі бес көріністі
дегендегі), 
жіктеліс
(рас- 
слоение), 
жаратылыс
(естество), 
иіліс
(дуга), 
бүлініс
(деморализация) т.б. 
Жол оны айналып өтіп,
біраз иіліс ж асаған
(Ж ортанов); 
Ауыл мен дерев-
няда таптык ж іктеліс жүре берді
(Қ азақ ССР 
тарихы); 
Бүкіл патша жасағында бүлініс бастал-
ды (М ауауин); Адамзаттың жаратылыстан ала-
ры да көп
(Қ ұсайы нов).
Тілімізде бүгінде көп жұрт біле бермейтін 
сай
дейтін етістік бар. Ол ‘шаншу’ мағынасын білдіреді. 
М ысалға бұрынырақ кезде айтылған 
кереге жай-
ып, уык сайып
деген тіркестерді келтіруге болады. 
Соңғы тіркестегі 
сай
етістігіне 
-ыс
жұрнағы жал- 
ғану арқылы ж асалған 
ат сайысы, балуст сайысы
дегендердегі 
сайыс
кеңес дәуірінде жаңадан тағы 
біраз термин қүрамында қолданыла бастады: 
кос
сайыс
(двоеборие), 
бес сайыс
(пятиборье), 
сайыс
(фектование).
Тіліміздегі созжасамдық бұл 
-ыс//-іс
форман- 
тымен 
-ыш //-ііи
жұрнағы нұсқалас (варианттас). 
Бұлар озара дыбыстық, яғни фонетикалық вари- 
антгар болып табылады. Бірақ олардың бір-бірінен 
ерекшеленетін, бір-біріне ұқсамайтын да жері бар. 
Мысалы -ь/с//-/с//-стұлғалы ғы ны ң сөзжасамдық 
аясы -ь/ш//-ш///-«/форманттікіне қарағанда элде- 
қайда кең. Ал 
-ы ш //-іш //-ш
аффиксі арқылы 
р.тістік 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: