П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
319
лары ондайлық көп емес, айналасы он-онбестей 
ғана: 
таяныш, сүйеніш, алданыш, куаныш, жұба-
ныш, күйініш, сүйінііи, уаныіи, сағыныш, аяныш,
төсеніиі, шөміш т.б.
С о ң ғы туы нды сөз 
ш ом ы л
е тіс тіг ім ен
түбірлес: 
чомиіи
‘черпак, уполовник’ от 
чом
‘ку- 
п аться’ (Э С ТЯ ). 
Ыстыкка кол батпаған шөміш
баткан
(Ш ернияз).
-а қ //-ек , -ы қ //-ік , -қ //-к . 
Тіліміздегі ендігі 
бір өнімді жұрнақ - 
-ак//-ек, -ы к//-ік, - к //- к
фор- 
манты. Ол арқылы етістік негізден ж асалған ту- 
ынды түбір зат атауларын мынадай сем антика- 
лы қ топтарға бөліп қарастыруға болады: тер- 
миндік жасалымдар (
корык < коры+к -
заповед- 
ник, 
салык < сал+ык -
налог, 
кадак < када+к -
крупозное воспаление легких, 
түрак < түр+ак -
жилье, 
бүйрык < бүйыр+ык, жинак < ж ина+к -
сборник, 
санак < сана+к -
перепись, 
ж асак <
жаса+к -
отряд, 
жатак < жат+ак -
общежитие 
т.б.) Бұл келтірілген зат атауы туы лымдарыны ң 
қай -қай сы сы да тілімізде жалпы бұры ннан бар 
сөздер. Бірақ оларды ң қазіргі терм индік стату- 
сы, терминденуі, яғн и м ағы налары н ы ң белгілі 
бір пэндік бейім алуы кеңес дәуірімен байланыс- 
ты. Қазіргідей тұрақты бір кэсіптік бейім, тер- 
миндік дербестік оларда бұрын болмаған.
Сөзж асамды қ осы 
-а к //-е к , -ы к //-ік , - к / /- к
ф орманты мен етістік негізден қалы птасқан ту- 
ынды түбір зат атауларының бұл пэндік, кэсіптік 
түрде келетіндерінен басқа ж алпыхалықтық си- 
паттағылары да бірталай. Өздерінің мағыналары 
ж ағы нан бұлар да заттық тиянақты лы қ алған, 
я ғн и белгілі бір заттың не бір нақты процестің 
атауы ретінде қолданылады, мысалы: 
ж абык(кшз
үйдің ж абығы), 
білік, елек, күрек, доцгелек, төсек,
білек, тырнак, кармак, косак, түяк, кияк, үлтарак
(<үлтар+<ік), кесек, орак,
тағы осы сияқты лар. 
ІЛыдай алм ай кыз Қүртка және де аіиты жа-
бықты. Жабықтан көзін салыпты
(Қобыланды); 
Қүдай қосқан қосағыц Жецеіиемді кімге тапсыр-
дыц
(Сонда); 
Түяғы бүтін түлпар жоқ, Қияғы
бүтін сүцқар жоқ
(Әуезов).
Тілімізде мағыналары жағынан номинация- 
лануға бейім бұлардан озге де туынды түбір зат 
атаулары барш ылық. Ж оғары дағы лар сияқты
бұлар да - жалпыхалықтық сипаттағы, көпшілік 
қолды дериваттар: 
жүрек, таяқ, еміздік, тамыз-
дық, қарақ, ойық, тілік, бүлақ, үіиақ, кертік, күзек,
көлік (< көл ‘жегу
’ +
-ік).
Етістік негізге 
- а қ //- е к , -ы қ //-ік , - қ / / - к
жүрнағы жалғану арқылы жасалған туынды түбір 
зат атауларының тағы бір үлкен тобы бар. Бұлар-
дың жоғарыда келтірілген дериваттардан айыр- 
машылығы: мағыналарынан ілгеріде аталғандар- 
дағы дай атаулық ти ян ақты лы қ байқалм айды . 
Олар көбінесе белгілі бір эрекеттің (процестің) 
статикалық қалпымен ғана байланысты болып 
келеді. Бұл салатуылымдарды процестің, эрекетгің 
атауы ретінде дербестенген лексемалар қатарында 
алып қарауға болады: 
ойнақ (<ойын+ақ), өксік
(<өксі+ік), ырғақ(< ырға+қ), толғақ (<толға+қ),
тілек(< тіле+к), сезік (<сез+ік), жазық (<жаз+ық),
қы лы қ (< қ ы л+ ы қ ), к ү й ік (< к ү й + ік ), т үсінік
(< түсін+ік) т.б.
Етістік иегізбен осы 
-а қ//-ек, -ы қ//-ік, - қ //- к
ж ұрнағы ны ң өзара созж асамдық қаты насы нан 
пайда болған зат атауы жасалы мдарыны ң енді 
біразы өздерінің әуелгі тектік сипаты, сырт қал- 
пы, тұлғасы ж ағы нан сын атауымен құрылымдас 
болып келеді. Олар м ағы насы жөнінен де солай. 
Ал туынды түбір зат атауы статусына субстантив- 
тену жолымен ғана ие бола алады. Ал жоғарыда- 
ғы осы құры лы мда қалы птасқан туынды түбір 
зат атауларының барлы ғы ж алпы халы қты қ си- 
паттағылар.
Қазақ тілінде созжасамға қатысты 
алқа (алқы)
деген де форма бар. Ол екі-ақ етістік негізге қосы- 
лып жұмсалады: 
қоналқа
(қоналқы), 
басалқа
(ба- 
салқы). Ж ұрнақ па, ж оқ әлде дербес соз бе - бұл 
жағы әзір көмескі. 
Біз бүгін үшіниіі қоналқаға
Мүсэлім деген бидіц аулында едік
(Торайғыров); 
Салт атты, т үйелі жолауіиы ымырт үйіріле
Қамысколдіц жағасында қоналқы ға т оқт аған
(А манш ин); 
Бас қосып, бір біріне басалқы айтып
(Ізтілеуов).
Етістік негізбен сөзж асам ды қ қаты н асқа 
мұндай сирек түсетін ж ұрнақтар қатарына сон- 
д ай -ақ 
-тік, -м ы қ
ф орманттарын да жатқы зуға 
болады: 
Менен бір білместік өтті
(Ж ансүгіров); 
...быламық ішейін деген асым ба еді
(“ Үш ғасыр 
жырлайдьГ); 
Біз кол түсына жете бергенде қыла-
м ы қ түсе бастады
(Ж үнісов).
Булам иқ
“болтуш ка” 
от була
“см еш ивать” 
(Севортян). 
Б улас
тістігі қазақ тілінде де бар: 
жы-
лама, балам, жылама козіц жасыц бүлама
(Фоль- 
клор). Қазақ тілінде сондай-ақ 
қыла
етістігі де 
қолданылады. Өйткені оған -у форманты жалға- 
нып 
қылау
дериваты ж асалған: 
Ж үқалац қырбық
қар, не қылау күн сайын болады
(Әуезов).
Демек 
қы лам ы қ
гіен 
қылау -
озара ортақ 
түбірлі жасалымдар.
Қ азақ тілінде бір-бір етістікке ғана ж алға- 
нып туынды түбір зат атауларын жасайтын тау- 
сы нш ы қ (яғни реликтовый) жұрнақтар да бар.

320
СӨЗЖАСАМ
Мысалы, 
-кел, -ғи, -ір, -еш
дегендер - сондай фор- 
мантгар (
өткел, кырғи, түйір, кертеіи).
Рас, мұнда- 
ғы 
өткел
туылымы тіліміздегі 
іиатқал
лексем а- 
сымен тұрпаттас, құрылымдас сияқты. Олай бол- 
ған жағдайда олардағы 
-кал
мен 
-кел
жұрнақта- 
рын озара фонетикалық вариант ретінде алып қарау- 
ға тура келеді. Бірақ солай екенін, 
ш ат қал
сөзінің 
ш дттүбірінің етістік екенін әлі дәлелдеу керек.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: