(ы, і) - езулік. Сонда әлгі
созформалардың екінші буындары
-бып, -біп болмай,
-уып, -уіп (айтылуы
-уұп, -уүп) болаты-
ны қос еріндіктің
(б және
п) арасында езулік
дауыстыны айту қиындыққа түседі де, ал
у езулік
қы саң дауыстыларды
(ы, і) еріндікке айналды-
рады (жоғарыда айтылды), сөйтіп айтуды жеңіл-
детеді. Бұған мынадан да коз жеткізуге болады,
етістік
оп, оп көсемше формада
об-үп (оп-ып), өб-үп (оп-іп) болады да,
п ұяң б-мен алмасады.
Өйткені мұнда түбірдегі еріндіктер қосымш ада-
ғы қысаңдарды еріндік етеді, сон ды қтан у-ды ң
қажеті жоқ.
Ж алпы қазақ тілінде қос еріндіктердің ара-
сында қысаң езулік дауыстылар айтылмайды екен
деген ұғым тумауға тиіс. Дұрысы, тілімізде:
бып, біп, пып, піп тіркесімдері морфемалар жігінде де
ұшырайды:
қабы-п, қарбы-п, тбі-п, жібі-п, шарпы- п, тарпы-п, желпі-п, серпі-п. Мәселе соз соңында-
ғы
п ж әне оған
-ып, -іп ж ұрнағы ны ң жалғануы
ж айы нда болып отыр. Егер осы
жап, тап, теп, сеп етістіктеріне
-ыс, -іс, -ыл, -іл сияқты соңы
п-ға аяқталмайтын қосымша қосылса, қалыпты
алмасуды көрер едік:
жап - жаб-ыл, жаб-ыс, жаб- ық, жаб-арт.б. Сонымен
бып, біп тіркесіндегі езулік
ы, і дыбыстары түбірге қатысты болса бір басқа, ал
қөсымшада болса, екінші бір жағдайды көреміз.
Көсемше
(-ып, -іп, -п) фөрмалы негізгі етіс-
тікке
жібер көмекші етістігі тіркескенде қатаңп-
ның ұяндануы заңды:
жазыбжібер (жазып жібер), ашпыбжібер (айтып жібер), санабжібер (санап жібер), оқүбжібер (оқып жібер), көрубжібер (көріп жібер), үрүбжібер (үрып жібер). Қарапайым сөйлеу тілінде бұдан басқа айту
да кездеседі:
а)
әлгіндей бунақта қатаң
п және көмекші
етістіктің құрамындағы қы саң і дыбысы мүлдем
түсіп қалады:
айтыжбер (айтып жібер), оқүжбер (оқып жібер), қаражбер (қарап жібер), санажбер (санап жібер), сауүжбер (сауып жібер), теуүжбер (теуіп жібер);
