П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| корған, боран, сүрен
тэрізді етістік негізді біраз зат атаулары бар. С оң ғы сүрен туылымын- дағы сүр түбірі де - етістік. Я ғн и сүрен тіліміздегі сүргі, сүргін дериваттарымен түбірлес.Дуьш^ жете бере суык хабарды жедел білдіру үшін Марка да сүрен салм ак керек (Әуезов). Тіліміздегі мақт ан лексем асы н да осылай, етістік негізге (мақта түбіріне) -н форманты жалғану арқылы жасалған дериват деуге болады. Сөзж асамды қ бұл -а н//-ен , -ы н//-ін, -н фор- манты етістік негізді зат атауларын жасайтын өнімді ж ұрнақтарға жатады. Ол арқы лы мұндай құры лы мда ж асалған дериваттардың мағы насы нақты лы болып келеді, мысалы: толқын (<тол- қ ы + н ), серпін (< серп і+ н ), тебін (< теп + ін ), ағын (< ақ+ ы н ) дегендер белгілі бір процестің атын білдірсе, шығын (< ш ы қ+ ы н ), түйін (<түй+ ін), жиын (< ж и + ы н ), пішін (< п іш + ін ), сауын (< сау + ы н ) тәрізді туылымдар белгілі бір іс-әрекеттің статикалы қ қалпы н аңғартады . Тіліміздегі кісен лексем асы да жалпы осы құры лы мда қалыптас- қан , я ғн и м ұндағы етістік негіз кісе< көне түркі кіза ‘спутывать, связы вать’ (Д Т С )+ -н. -й . Қ азақ тілінде етістік пен осы -й форман- ты ны ң өзара сөзж асамдық қаты насы нан да ту- ынды түбір зат атаулары жасалады. Бірақ мұндай құрылымды дериваттар тілімізде көп емес, санау- л ы -ақ: қақпай (<қақпа+й), қурай (<қура+й), орай (<ора+й). Сөзжасамдық бұл -й форманты ора түбіріне ж алғаны п, адам ны ң сырт қалпы ндағы бір табиғи белгіні білдірсе, қура туылымына қосы- лып өсімдік атауын, ботаника терминін жасаған. С ондай-ақ қақпа етістігі мен -й форманты нан пайда болған қақпай туынды түбірі де солай ата- уыш тық ұғымды, яғн и процестің атын білдіреді. Орайы нешеу екен, тобесін қарашы (М ұқанов); Олардың қалауы мен қақпайына еру - озін өзі аямау (Сонда). - қ а // - к е , - ғ а / / - г е . Тілімізде -қ а //-к е , - ғ а / / -ге форманты арқылы жасалған етістік негізді ту- ынды түбір зат атаулары да онш а көп емес. Бірақ олардың барлығы нақтылы бір зат атауы ретінде жұмсалады. Я ғни бәрі де толық номинация дәре- жесіндегі дериваттар болып табылады. М ысалы, т үт қа (<т үт +қа), ж оңқа (<ж оң+қа), бүрге (<бүр+ге) туылымдары бүгінде тек зат атауы рет- інде қолданылады. -қ ы н //-к ін , - ғ ы н //-г ін . Бұл ф орм ант қазақ тілінде етістік негізді туынды түбір зат атауларын жасайтын өнімді ж ұрнақтардың қатарына жата- ды. Ол көбінесе дауыссыз дыбысқа біткен етісті- ктерге жалғанып келіп отырады. Етістік негізден ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР 311 -кы н//-кін, -ғы н//-гін форманты арқылы жасал- ған туылымдар адамның бітім-пішінін, келбетін немесе бір затпен, әрекетпен, табиғат құбылы- сымен байланысты заттық ұғымды білдіреді, мы- салы: Көп үзам ай-ак каншама заманнан бергі өскіні кураған ку камыска жаңа үшкын түсті (М ағауин); Мүндай үсак адамдардың көздейтіні бір ғана жүткыны (Бегалин); Ж иырма ж ылға созылған сүргін кезінде Кошімнің ж акын-жүра- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|