П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 336
СӨЗЖАСАМ Қ осарлы зат есім н ің бұл тобы стильдік ыңғайдағы, яғни белгілі бір мәтін колемінде қол- данылады. Құры лымы ж ағы нан әркелкі болып к е л е д і. С т и л ь д ік ы ң ғ а й д а ғ ы қ о с а р л ы за т есімдердің көбінің екі сы ңары ны ң да екеуі де жеке қолданыста бар лексемалар. Қосарлы зат есімдердің біразына үнемдеу заң- ды лы ғы м ен қалы птасқан тілдік бірліктер жата- ды. Қ оғам дағы түрлі ж аңалы қпен байланысты келіп қосылған қосарлы зат есім жасалымдарына үшқыш-ғарышкер, ғарышкер-батыр, сый-сияпат, ғалым-хатшы, сарапшы-маман, эксперт-кеңесші, бизнес-орталық, экономист-менедж ер, заңгер- кеңесші, экспресс-ақпарат, суретші-модельер т.б. жатады. Бұл туындылар - мерзімді баспасөзде үнем- деу заңды лы ғы на сәйкес, сыртқы тұрпаты ны ң ықшамдалуымен біртұтас м ағы налы қ ұғым жа- сау мақсатынан туған лексемалар. Сөздің жаңаруы - қолданымды лы қ қызметі қоғамның дамуымен қабаттас жүріп отырады. Ол - өмірдің қажеттілігі мен сұранысынан туындай- тын құбылыс. Ж алпы күрделі зат есімдер қазақ хал қ ы н ы ң ұлтты қ б о л м ы сы н ан , э тн и к а л ы қ ерекшелігінен алыс кетпеген, қазақ елінің салт- дәстүрі оның аталымдарынан (номинация) көрініс тауып, сипат алып отырған. Осының бәрі - жаңа сөзді жасаудың жолдары. Бұл әдіс - тіл байлы- ғы н жетілдірудің ең бір құнарлы көзі. Қосарлы зат есімдердің тағы бір ерекшелігі құрам ы ндағы сы ңарлары антоним дес болып келеді. Ж еке тұрғандағы м ағы налары қарама- қарсы антоним сөздер қосарланы п айтылып, үшінші бір жаңа мағыналы ұғымды білдіріп, қай- шы мәнді қосарлы зат есім жасалады. М ысалы, өтірік-шын, дос-қас, дос-дүшпан, бас-аяқ, алыс- жақын, алыс-беріс, бай-кедей, келім-кетім, күйініш- сүйінііи, ақ-қарасы, ауру-сау т.б. Тоқтарбайды ң дәулеті, Іш кені мас, жегені тоқ, Бай-кедейдің көңілі жай (Қобыланды). Құда- сы м ен алыс-берісін күшейтті (ҚТС). Сөздерді қосарлау мен қайталау арқылы жа- салған қосарлы зат есімдердің табиғаты өзгеше- леу. Біріншіден, қосарлау мен қайталау арқылы жасалған қосарлы зат есімнің сыңарлары о баста бір-бірімен өзара салаласа байланысқан бірыңғай сөздер болып келеді. М ысалы, эке-шеше, ар-үят, күіи-жігер. Екіншіден, қосарланатын да, қайта- ланатын да сөздер бір-бірімен семантикалық бай- ланысты болуы керек. Атап айтқанда, мағынасы бір-бірімен ж ақы н мәндес синоним сөздер не- месе керісінше мағынасы бір-біріне қарама-қарсы антоним сөздер қосарланады. Үшіншіден, қосарлы зат есімдер негізінен сөз табының барлық түрлерінен болатындықтан, сол сөз табының тұлғалары арқылы түрленеді. Тортіншіден, создердің қосарлануынан жасалған қосарлы зат есімдердің лексикалық ма- ғынасы бүтіндей өзгеріп кетпейді, көбінесе жалпы- лық, жинақтық мағына үстеледі. Сондықтан сөзжа- сам тұрғысынан қосарлану мен қайталау арқылы ж асалған қосарлы зат есімдердің сипаты біркелкі емес. Қосарлы зат есімдердің сыңарлары мағына- лы, бірі - мағыналы, бірі - мағынасыз, екеуі де мағынасыз болып келеді. Оларды тарихи тұрғыдан саралағанда, мағынасыздеп жүрген сыңарларының өзі бір кезде мағыналы немесе басқатілде мағына- сы бар сөздер болады. Қосарлы зат есім сы ңарлары ны ң морфоло- гиялы қ сипаты аса күрделі болады. Мысалы: көрген-білген [қосымш алы-қосымш алы түбір], төсек-орын [қосымшалы-қосымшасыз], ағайын- туыс [біріккен-қосымшалы] т.б. бірнеш е құры - л ы м д ы қ к е с т е л е р б о й ы н ш а қ о с с ө зд е р д ің морфологиялық құрамын көрсетуге болады. Қосарлы зат есімдердің сыңарларының орнын ауыстырып қолдануға болады (бірақ ол барлық қос сөздерде бірдей кездесе бермейді). М ысалы, талас-тартыс - тартыс-талас, туған-туысқан - туысқан-туған, қол-аяқ - аяқ-қолт.б. Қосарлы зат есімдердің әр сыңары өзіндік екпінін сақтайды (екінші сыңардың екпіні, бірінші сыңарға қарағанда күштірек болады). Т іл д ің д а м у н ә т и ж е с ін д е қ о с а р л ы зат есімдердің бір сыңары немесе екі сыңары да өзінің мағынасынан айырылған. Мысалы :дау-шар, келін- кепш ікі.Ь . Қосарлы зат есімдердің сыңарлары ж инақ- тық, жалпылық (жекелік), даралық, айқындылық және бейнелік мағыналарды білдіреді. Нақты бір ұғымды білдіреді. Қосарлы зат есімдер: біріншіден, мағыналық тұтастық, яғни құрамындағы сөздердің әрқайсысы әр б асқа м ағы н алы емес, тіркескен күйінде б ір б ү т ін м а ғ ы н а н ы б іл д ір е д і. Е к ін ш ід е н , құрылымдық тұтастық - қосарланудан, қайтала- нудан ж асалған сөздердің барлы ғы біртұтас соз р е т ін д е т а н ы л ы п , қ ұ р ы л ы м д ы қ т ұ т а с т ы қ қасиетімен сипатгалады. Үшіншіден, синтаксистік жағынан (сөйлем мүшесі болуы жағынан) бөлшек- тенбей, сойлемде бір ғана мүш енің қызметін атқарады. Қосарлы зат есімдер термин ретінде де қалып- таса алады. Сондай-ақ, қосарлы зат есімдер күрделі |