П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 338
СӨЗЖАСАМ болғанды ғы. Демек, қы сқарған зат есімдер кем дегенде толы қ м ағы налы екі сөзден қы сқара бірігуінен жасалады. Олар ғы лы ми-техникалы қ үрдіспен, қо ғам ды қ-саяси ж ағдайларм ен қат- қабат келіп, жаңа ұғымдармен байланысты лек- сикалық бірліктер түзіледі. Қ ы сқары м дар К еңес дәуір ін ің ал ғаш қ ы жылдарынан бері қарай қалы птасы п, еліміздің тэуелсіздік алуымен байланысты соңғы онш ақ- ты жылдың көлемінде қарқы нм ен дамы п, жаңа ғылымдармен байланысты қанш ама қы сқары м- дар жасалды жэне олар ұлттық сипатта бел алып, бекемдіктанытабастады. Мәселен: Жұмыссыздар мен қолы бос тұрғы ндар үшін еңбек рыногында қабілеттілігін арттыру м ақсаты нда Э Е М - нда (Электронды есептеу машинасында) жұмыс істеу жылдамдығын әрі қарай жетілдіруге мүмкіндіктер жасалады (“Астана ақ ш ам ы ” ). КМ ҚК - (комму- налдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын) еңбек биржасы сырттан келген азаматтармен жұмыс істейді (Сонда). Қазіргі қы сқарған зат есімдер табиғаты мен қызметі ұлттық дүниетаны м ға, этномэдениетке сэйкес жасалған тілдік бірліктер. Мысалы: Бұрын құ қы қ қорғау саласы ндағы М АИ қы сқары м ы қазір Ж П (жол полициясы ) - түріне ауысты. Қ азақт елеком ны ң а кц и ясы саты лады (“Ж ас Алаш”). Бұл келтірілген мысалдар қазақы таным- ға сэйкес жасалған қысқарымдар. Қысқарған күрделі зат есімдер құрылымдық жағынан әр түрлі болып келеді. Қысқарымдардың құрамына енетін сыңарлардың қай тобына жата- ты нына қарамай, олар тұтас күйінде бір ұғы м - ның атауы болады. Қ азақ тіліндегі қы сқары м - дарды жасалу тэсіліне қарай, бірнеше топқа бөлу- ге болады. Сөз қы сқартуды ң эріптік, буындық, аралас қысқарымдар сияқты түрлері бар. Қ азақ тіліндегі қы сқарған зат есімдердің құрам ы на енген сы ңарларды ң қай соз табына жататына қарамастан, бір ұғымның атауы ретінде қолданылады. Қ азақ тіліндегі қ ы сқар ған зат есімдер жасалу тэсіліне қарай жалпы торт топқа болінеді. 1. Бірнеш е создердің тіркесімінен тұратын күрделі атаулардың ы қш амдалуы нан ж асалған басқы дыбыстық я әріптік қысқарымдар: А Қ ҚР, ААҚ АЭС, БҰҰ, БАҚ ЖШС, Ж АҚ ҚСЭ, ҰХҚ ПҰАЖ, ЕҚЫҰ, КИМЭП, ЮНЕСКОт.б. (Қысқарымдардың құрамындағы сыңарлар екіден басталып, бірнеше сы ңарларға дейін кетеді) жасалымдар жатады. Бұрын бұл қысқарымдардың орыс тілінде қалып- тасқан үлгісін алатын болса, бүгінгі таңда қазақ- ш а б алам асы басы м . Осы қы сқары м д арды ң кейбіреуі таратылып айтылса, кейбіреуі тілде жеке соз сияқты қолданыс тапқан. Мысалы: Басқару м ақсаты - К И М ЭП -т і әлемдік деңгейдегі инсти- тут дэрежесіне көтеру мен осы мақсат т а оған аса ірі Қазақстандық жэне шетелдік компаниялар м ен банктерді қатыстыру жолдарын талқы лау ( “ Егемен Қ а за қ с т а н ” ). Б үгінгі ТМ Д м е м л е - кеттерінің де тағдырын желтоқсаннан бөліп қарау м үм кін ем ес(и Жас алаш ”). МАИбастығымен осы мэселе жөнінде тілдесудің сэті түспеді, демалыс- та көрінеді (“Жас алаш”). Бұл келтірілген мысаддар ж азба тілде де, ауызекі тілде де ай ты латы н , түсінікті, копш ілікке таны мал қы сқары м дар. Түсініксіздік тудыратын қы сқары мдарды ң ж ақ- ша ішінде толы қ тіркесімдерінің аны қтамасы н беріп оты рған жон: ҰҚ К (Ұлттық қауіпсіздік комитеті), ІІМ (Ішкі істер министрлігі), Қ ТП (қалааралы қ телефон пункті), П М З (Павлодар мұнай зауыты) т.б. 2. Бірнеш е сездердің басқы буындары мен басқы дыбыстық немесе әріптік, я болмаса аралас қысқарымдар: ҚазТАТ, ҚазМҰУ, АлМУ, ҚазМЗУ т.б. 3. Буындық қысқарымдар: үжымшар, кеңшар, военком, Кармет, Сеймар, Санүр, О номком, терминком, Алтеба, санбат, басбухт.б. 4. Буындық қысқарымдар мен толық создердің бірігуінен ж асалған туындылар: биоөріс, медбике, зоодүкен, зоопарк, Казэксимбанк, Қазбаспасөз, мем м үлік, Еуразия т.б. Бұл келтірілген мысалдар бүгінгі жаңа қол- даныстағы жасалымдар. Мысалы: “ Қазақтелеком- ның ”басшылығы бірқатархалықаралықбайланыс желілері бағытына сөйлесу бағасын төмендетті (“Ж ас ал аш ”). Бірақ біздің кинотелекөрермен со- дан өзінеаз-кем болса да тиімді нэрселерді іріктеп ала білсін (“ П арасат”). Қ а з ір г і қ а з а қ т іл ін д е г і қ ы с қ а р ы м д а р (қы сқарған күрделі зат есімдер) омірмен озектес дамып келеді. Олар - қоғам ды қ-саяси ұйымдар- дың қы сқартылған аталымдары, мемлекеттердің, мекемелердің т.б. қы сқарты лған атаулары жиі ұшырайды. Әсіресе соңғы жылдарда жарнамалық қызметге кең қолданыс тапқан. Қысқарымдардың негізгі ерекшелігі - тілдік ықшамдау, үнемдеу заңдылықтарына сәйкес туындаған жасалымдар, жаңа текстегі создер және тиімді әдіс, икемді тұлғалар. Қ ы сқарған зат есімдер - созж асамның ана- литикалы қ тәсілімен жасалып, тілде орны ққан, аталым қызметін атқаратын, жазылу емлесі қалып- СУБСТАНТИВ ЗАТ ЕСІМДЕР 339 т а с қ а н , м ә н -м а ғ ы н а с ы бар атаулар. Қ а за қ тіліндегі қы сқарған зат есімдер сөз ретінде тілге енді. Тілдегі ықшамдау заңдылығына сай жүретін лексикалы қ үнемдеу. Бұл - тілде үздіксіз жаса- латын құбылыс. Олар - қоғам ны ң дамуы мен өзгерісіне орай үнемі үздіксіз жүре беретін және ықш амды қалыптасып отыратын ұтымды қол- даныстар. Қысқарған күрделі зат есімдер ғылым тілінің жүйелі, ықш амды жетілген тіл болуына өзі үлесін тигізеді. 3.3. СУБС ТА Н ТИ В ЗАТ Е С ІМ Д Е Р Әдетте сын есімдер мен есімшелер субстан- тивтенеді, олардың мағынасы затганады, заттық дербестік алады. Мұндай сөздер зат есім сияқты септеледі, тәуелденеді, коптеледі. Егер қандай да бір сын есім мен есімше өзінің семантикасы жа- ғы нан бұлай затты қ сипат алып, септік және көптік (Байтұрсыновша “жай”) жалғауларын, тәу- елдік пен жіктік (Байтұрсыновш а “ж ақ ”) жалға- уларын қабылдай алатын болса, онда бұл олар- дың субстантивтенуге жарамдылығын көрсетеді. Сөйтіп субстантив зат есімдер деп, м ағы насы түпкілікті заттық сипат алған, жалғау қабылдау қабілеті бар сын есімдер мен есімшелерді айта- ды. Д емек бұлар да, жай зат есімдер сияқты , түбір, туынды және күрделі сияқты үш түрде сипатталады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|