П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.3.1. Түбір субстантив зат есімдер
Сын есімдер мен есімшелердің субстантив- тену дәрежесі жалпы бірдей емес. Тіпті бір сын есім сөз табы ны ң озінің де бұлай заттық сипат алу деңгейі әркелкі. Мұндай типті зат есімдердің ішінде субстантивтену арқылы реестрлік сәз дәре- жесіне жалпы жеткендері де, сондай-ақ реестрлік соз дәрежесіне әлі жете қойм ағандары да, кон- текстік (стильдік) сипаттағылары да, окказионал- дық деңгейдегілері де бар. Олардың бұлай түрліше субстантивтенуі әрқайсысының озіндік семанти- калық құрылымына байланысты. Түбір субстантив зат есімдердің бірі -шал созі. Субстантивтену дэреж есінің ж оғары лы ғы сонш а, оны ң соз тагітық тегі қазіргі қалгіынан тіпті байқалмайды. Кім де болса зат есім екеніне еш күмән келтірмейді. Ш ын мәніндегі әуелгі сын есімдік сипатын, яғни “а қ ” деген мағынасын осы күнгі кейбір жеке созқолданы стан ғана коруге болады. М ысалы, Шалкөде топоним інен, Шал күйрык (қы рғы з тіліндегі чал сакал) тіркесінен және шалбастану етістігінен. Бұлар “ақ коде” , “ ақ қ ұ й р ы қ ” (а қсакал), “ а қ б ас тан у ” дегенді білдіреді. Ш у бастағы сындық қалпынан осылай “қара үзген” мұндай түбір субстантив зат есімдер коп емес. Солардың тағы бірі -ш а л а лексемасы. Ш а- тырлай аты лған шала топш а ұшады (М ағауин). Ш ала деп әдетте түгел (толық) жанып бітпеген оты нны ң (ағаш ты ң, тезектің, қиды ң, комірдің) қалды ғы н айтады. Кетті бірлік, сөнді ерлік, Енді кімге - беттемек. Елің-ала, отты шала, Тайса аяғың кім көмбек (Абай). Артына (күйрығына) шала &ш./ 2 ауфразеологизмі осы түбір субстантив зат есім негізінде қалы птасқан. Тағы да күйры- ғы м а шала байлап келдім де(А манш ин). Түбір субстантив зат есімдердің негізгі болігі озінің сы нды қ есімдік тегінен жалпы ажырама- ған: әуелгі сы нды қ қалпы нда да, соны м ен қоса кейін қалыптасқан есімдік дербестігінде де қол- данылады. М ағынасы заттану (“овещ ествление”) дәрежесіне жеткен ондай субстантив зат есімдер әдетте мақал-мәтелдер мен фразеологизмдік (иди- омалық) созқолданыстар құрамында жиі ұшыра- сады. Шешен, жаяу, арзан, сокыр, саңырау, керең, осы- лар сияқты тағы кейбір сын есімдер, - мысалы, сондай түбір субстантив зат есімдер: Ж ауға бар- саң кесерді ал, дауға барсаң іиеіиенді ал; Жаяудың іианы шыкпас; Ат тыға еріп жаяудың таңы айы- рылыпты. Сокырдың тілегені екі көзі; Арзанның жілігі татымас; Саңырауға сэлем берсең, атаң- ның басы дейді. Түбір субстантив зат есімдер қатарында кейбір тарихи лексика элементтері де ұшырасады. М ы- салы: жесір, /ясщмдегендер тек қазақ тіпінде емес, озге де біраз түркі тілдерінде сондай лексикалы қ қабатқа жатады. Екеуі де әуелде тек сын есім бол- ған, сын есімдік м ағы н а білдірген. Т о каллексе- масы ны ң бастапқы кездегі туа м ағы насы , сы н- д ы қ сипаты қазір “тоқал еш кі мүйіз сұраймы н деп құлағы нан айы ры лы пты ” дейтін мақалдан, сон дай -ақ әдетте ш атырсыз салы нған (чердагы ж оқ) үйге қатысты айты латын токал үй, тоқал там т ір к е с т е р ін е н а й қ ы н к о р ін е д і. Е ртеде бәйбішеден (бірінші әйелден) кейінгі кіші әйел- дерді осылай тоқал деп атаған. Үзын саны жиыр- м а іиакты ауыл. Көтиілігі Ырғызбайдың т окал- дары мен Өскенбайдың токалдарынан тараған туыскандар болатын. Ал жесір лексемасы - араб тілінен енген кірме соз. Ол да әуел баста “тұл” (“ вдова”) дейтін сын мағы насы н білдірген. Оның осы сындық ұғымы 340 СӨЗЖАСАМ (яғн и “тұ л ” семантикасы ) да кейін бірте-бірте тарихилана (“заттана”) түседі, ақыры біржола суб- стантив зат есімге айнадады, “тұ тқы н ” (“ плен- н ы й ” ), “к ү н ” , “қ ұ л ” (“раб, раб ы н я”) м ағы н а- сында қолданыла бастайды. Ертеде түрлі қақты- ғы с кезінде, жаугерш ілік заманда қ о л ға түскен тұтқындар осылай жесір деп аталған. Жесір дауы тіркесі де міне осыдан келіп ш ыққан. Түбір субстантив зат есімдердің мына бір тобы таза орыс тілінің ы қпал-ы ғы мен қалыптас- қан. Мысалы науқас, сырқат, ыстық лексемалары терм ин жасау тәжірибесінде аударма жолымен пайда болған: алды ңғы екеуі әдетте м едицина саласында жиі қолданылғатынбояб//ой (больная) терм индерінің баламасы ретінде, ал соң ғы ыс- тық сөзі температура атауынъщ қазақш а экви- валенті ы ңғайы нда. Науқастың тілегі бойынша домбыра алғызып, көп-көп күйлер тартып отыр- ды (Әуезов). Сырқат қазір орнынан түрып, жүре бастады (“Ж ас ал аш ” ). Бес күн болды, ыстығы қайтпай түр (Бөкеев). Ертеңінде қызуы қайта көтерілді (Сонда). С о ң ғы қы зу сөзіне қарағанда, қазір алды ң- ғы ь/сть//слексемасының терминдік “кәмелеті” , терм индік активтігі басым. М едицинадағы бұл температуратермннінің мағынасында бұрын ке- рісінше/сь/зу лексемасы кобірек қолданылып келді. Осы күнде орыс тіліндегі больной (больная) ном инативінің ауру баламасы жиі қолданылады. Ж иі қолданы луы нда белгілі негіз бар. Ол мы- нау: науқас, сырқат сөздері больной (больная)тер- м инінің баламасы (эквиваленті) ретінде тек ке- ңес дәуірінде дербестенді. Ал яу/гулексемасы олай емес. М ұндай дербестік онда әуелден бар-ты н. Әуелден барына, мысалы, тіліміздегі “ауру азы- ғы м ен” дейтін мақал дәлел. Оның термин ретін- дегі қолданым аясы, рас кеңес дәуірінде кеңейді. Осы кезде активтенді. Демек медицина саласын- дағы қазіргі а ур у термині орыс тіліндегі больной (больная) терм инінің үлгісімен тікелей аудары- лып алынбаған. Түбір субстантив зат есімдер қатарына сон- лаіі-акауы лнай, бөкебай сөздері де жатады. Бұлар қазақ тіліндегі емес, орыс тіліндегі сын есім- дердің м ағы насы ны ң “заттануы” арқылы (“ове- ществление” жолымен), бірден заттық сипат алуы нәтижесінде пайда болған субстантивтер, яғни: аульный Уауылнай, пуховый >бөкебай. Бөкебайың- ды салайын ба? (Аймауытов). Аульный, пуховый сын есімдері сырт тұрпаты өзгеріссіз, сол тұрған қалпында субстантивтенген. Ал военный сын есімі олай емес, тікелей сөзбе-сөз қазақшаланған, яғни калькаланған. Сол сын есімдік мағынасында ,әске- ри болып аударылған. Бастық телефон алды. Екінші телефонда эскери. Бүл кеңсе ііиінен үш әскери шықты. Үрыны екі әскери экетіп барады (Әуезов). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|