П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.2.3. Тіркесті күрделі зат есімдер
Қ азақ тіліндегі тіркесті зат есімдер - кем де- генде екі мағыналы создерден құралып, бір ұғым- ның атауы ретінде жұмсалатын күрделі сөздер. Тіркесті зат есімдер - қазіргі емле-ережелерге с ә й к е с кел е б е р м е й т ін ж ә н е қ а й ш ы л ы ғ ы барш ы лы қ, пікірталас тудырып жүрген тілдік құбылыс. Бұлардың морфемдік құрамы жеке-жеке ж а з ы л а т ы н д ы қ т а н , о л а р д ы т іл д ік ұ қ с а с құбы лы стардан ажыратып алу оңай түспейді. Әсіресе, соз тіркестерінен бөліп алу оңай еместігін ғалымдар әркез айтып жүр. Күрделі зат есімнің шығ-у тегі, дереккозі - сөз тіркестері екені белгілі. Әсіресе, тіркесті зат есімдер - сыртқы түр-тұрпаты ж ағы нан өте ұқсас келеді. Оның жазу емлесінде бір ізге түспей жүргендігі де осыдан. Күрделі зат есімдердің ішінде көңіл бөлінбей жүргені де, өсы тіркесті зат есімдер. Ал тіркесті зат есімдер - тіліміздің лексикалық қабатынан мол орын алатын өнімді, тілдік бірліктер. Қ азақ тіліндегі күрделі зат есімдер, сөны ң ішінде тіркесті зат есімдерді зерттеу - ж аңаш а ғылыми зерделеу өзектілігін ж ойм аған омірш ең м әселе. Осы м әселедегі ғы л ы м и зерттеулер неғұрлым жан-жақты болған сайын, соғұрым ол ғы л ы м и ж ү й еге тү с іп , күр д ел і зат есім дер қазіргідей кездейсоқ түрде бірде олай, бірде бұлай қолданылмас (соз тіркесімен салыстырғанда), жа- зылмас еді, оны ң жасалу заңдылықтары нақты анықталар еді. Сондықтан тіркесті зат есімдер жеке тақырып болып не грамматикаларға не оқулы қтарға т.б. енбей жүргені де болек жазылып, сөз тіркесі ретінде қабылданып жүргендіктен бөлар. Тек 1989жылы 332 СӨЗЖАСАМ “ Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” атты еңбекте ол жеке таны лы п, күрделі сөздің бір түрі ретінде бөлініп, көрсетілді. Осы еңбекте күрделі сөз, со- ның ішінде тіркесті күрделі сөз - сөзж асам ны ң нысаны екені анықталған. Тіркесті зат есім әр түрлі ұғы м , құбылыс, заттардың арасындағы түрлі қарым-қатынастары туралы түсінік беретін жанды, ж ансы з заттарды б іл д ір е т ін б а р л ы қ с ө з д е р д і б ір л е к с и к а - грамматикалық топқа ж инақтайты н зат есім та- бына жатады ж әне тіркесті зат есімнің қолданыс аясы да өте кең. Сөзтіркесім - ж аңа сөз жасаудың ең өнімді жолы. Қазақ тілінде зат немесе құбылыстың атын тіркестіріп атау жиі ұшырайды. Бұл сөздер - ата- лым (номинация) дәрежесіне жеткен сөздер. Егер сөз тіркесі лексикалы қ тұтастыққа айналып, ата- лым дәреж есіне ие б ол ған д а, сөз тіркесі өз қызметін тоқтатады. Мұндағы басты қасиет, заң- ды лы қ - ұғы м ны ң атауы дәрежесіне жетуі. М ы- салы , кэрі ж ілік, ортан ж ілік, өгей шеше, қайын жұрт, Ақ орда, кіндік шеше, ауыз омыртқа, азу тіс, бел омыртқа, ауа райы, күйеу бала, киіз үй т.б. тәрізді күрделі зат есімдер соны ң нәтижесі. Келтірілген тілдік деректер - сөз тіркестерінің құрылымын сақтаған, бірақ бір ұғы м ны ң атауы дәрежесіне жеткен лексикалы қ бірліктер. Л ексем алы қ тіркесімдердің басты белгісі - құрамындағы сыңарлардың орны берік, арасына сөз қойы лм айды , екі сы ңары да қалы птасқан тұлғасы н сақтайды . Екі сы ңары н ы ң м ағы насы өзара логикалық үйлесімді болып келеді. Тіркесті зат е сім д ер о р т а қ е к п ін м е н ай ты л а д ы да, құрамындағы сыңарларды ң тұрақты лы ғы мыз- ғы м а й ты н , ө зге р м е й т ін қ а л п ы н са қ та й д ы . Мұндай сөзтіркесімдер бірбүтін болып, бір ұғым ретінде қалыптасады. М ысалы, ауыз су, қонақ үй, ас үй, ақ орда, ас түзы, асық жілік, бел омыртқа, азат жол (абзац), кіндік іиеше, күрек тіс, азу тіс, қарын бөле (туыс), мүш ел жаст.б. М ысалы, ақ орда - сөзінің м ағы н алы қ да- муы: 1) киіз үй; 2) көне, билік иесі оты рған үй; 3) Ақ орда - резиденция. Ақ орда - Тайбурылдың үстіне алтыннан тұрман ер салып, Аз ғана азық жем салып, Ақ орданың аддынан, Өткізді Құртқа к ө л д е н е ң (Қ о б ы л а н д ы б а т ы р ). А қ ор д а - “рези д ен ц и я” А қ орданың есігі айқара ашылды! Ата-баба жолымен ақ киіздің үстінде тұрып ант берген Елбасы еңкейіп еліміздің көк байрағы н сүйді (“Астана ақш ам ы ”). Осы екі мысалдан сөз м ағы насы ны ң дамы п, жетілгені ан ы қ көрінеді. Туынды м ағы наны ң өзегі бұры нғы сөздің ма- ғы насы нан байланы сы н үзбей, соның негізінде дамып, кеңейген. Қазір бұл сөз мемлекеттік жүйеде қолданылатын термин дәрежесіне жеткен.уФс орда сөзінің дамуы - алты қанат ақ ордадан бастап, хандық мәнді білдіретін, я ғн и ханның сарайы , хан тұратын мекен, тұрақ мағыналарында жұмсал- ған, кейін қолданыс ерекшелігіне қарай мемлекет ұғы м ы нда қолдаңы лса, қазір саяси -әкім ш ілік термині. Сөздің құрамында, құры лы сы нда еш өзгеріс ж оқ, бірақ жаңа сөз, жаңа м ағы на, себебі жаңа ұғымды білдіретін м ағы н аға ие б о л ған .А қ орда, А қ ү й е кеуі де резиденция деген м ағы наны біддіреді. Имамдарды Ақ үйде қабылдап, ауызашар өткізетін б олған (“ П арасат” ). Қазір қолданыста мемлекеттік басқару аппараты мен билік жүйесін сипатгайтын терминдер қатарында жұмсалады. Осы си яқты лексикан ы ң басым көпшілігі бұрын көнерген сөздер тобында жүрсе, қазір қайта жаңару, жандану үстінде. Тіркесті зат есімнің бірнеше ерекшеліктері бар: 1. Л ексикалық бірлік ретінде сөйлеу үрдісінде құрастырылмай, тілдің бұрыннан жасалып, қалып- тасқан даяр бірліктері ретінде қолданылады. Мы- салы, күрек тіс, азу тіс, жеті ата (тек), ара ағай- ын, шыбын жан, асүй т.б. Жеті атасын білмеген - жетімдіктің салдары, эзіл сөзді ауырлау - шетіндіктің салдары (М а- кт ).Ж ар болғай, алла, өзіме, Шыбын жаным көрінді (Қобыланды) тәрізді сөйлемдерден жеті ата, шы- бын жан сөйлеу кезінде жасалмай, тілде бұрыннан ж асалы п, қалы птасқан лексикалы қ қорда бар тілдік бірліктер. 2. Құрамы мен құрылысы ж ағы нан тіркесті зат есімдердің сыңарларының орны тұрақты. Оны құрастырушы сыңарлардың орны өзгермейді, бас- қа сөздермен алмастыруға көнбейді. Тіркесті зат есім дердің құ рам ы н д ағы сы ң арларды ң орын тәртібінің тұрақты лы ғы м ен сипатталады. Тілде тұтас күйінде қолданылады. 3. Тіркесті зат есімдерге де тән қасиет - ма- ғыналық тұтастық. Мысалы, тоқ ішек, күшік күйеу, кіндік шеше, іш ауру, ауыз су т.б. осы тәріздес тіркесті зат есімдер қатысым кезінде жасалмай, тілде әуелден ж асалған даяр лексемалар ретінде ж ұм салады . А талған тіркесті зат есім дердің құрамындағы сыңарлар мысалы, ііи аурудетешъп іш ж әне ауру деген сыңарлар бір-бірімен қаты- сым үрдісінде тіркестірілмей, бұрыннан қалыпта- сқан, бір ұғымның атауы ретінде ұғынылады. Бір бүтін сөз ретінде қабылданады. М ұндай тіркесті сөздер қажетінде даяр тұрған тұтас қалпында ба- сқа сөздермен тіркестіріп қолданыла берілді. |