П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ҚОСАРЛЫ КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
333 М ысалы, жүмыр жер - жүмыр жердің тыным- тіріиілігі,киіз үй - отбасы түрағы,ж ол белгі - көшелерге жол белгі койылды, топан су - тасқын су,кейбір жерлерді топан су басты,төрт түлік - төрт түлік азайып барады деген тәрізді тіркестер бүгінгі мерзімді баспасөзде, ақпарат-құралдарында қолданыс тауып, сөз тіркестерінін құрамында бір мүше ретінде қолданып жүр. С ондай-ақ, бұл сөздердің б іртұтасты ғы , сөйлем немесе сөз құрамында лексикалы қ бірлік екені, мағы налы қ тұтастығы еш күмән келтірмейді. Сөйтіп тіркесті зат есімдердің тағы бір белгісі - тұтас күйінде сөз тіркесінің бір сыңары болуында. 4. Тіркесті зат есімдердің тағы бір белгісі номинативті немесе аталым қызметін атқаруы. Бұлардың атау ретінде, лексикалық бірлік ретінде атқараты н қы зм еті біреу ғана. Ол - аталым қызметі. М ысалы, м а л кора, ат кора -тұ р м ы с, шаруашылыққа байланысты аталымдар, бас сүйек, бел омыртқа - дене мүш елері, жегі қүрт, ақ түйіршік - м едициналы қ атаулар т.б. 5. Тіркесті зат есімдерді құрылымы ж ағы - нан ерекшелейтін тағы бір белгісі - бөлек жазы- лу (раздельно оформленность). Сыңарлары бөлек жазылса, күрделі сөз бола алмайды деген пікір де кездеседі. Ж алпы күрделі сөздің шешуші белгісіне тұтастұлғалану мен бөлектұлғалану ұста- ным бола алмайды, ол емленің мәселесі. Тіркесті зат есімдердің жасалуы сөзжасамның заңдылы- ғынан шығады, олардың құрамы бөлек-бөлек бол- ғанымен, бэрі жиылып келіп, мағы налы қ жағы- нан тұтасып, атау ретінде қалыптасады. Тіркесті зат есімдер - екінші рет пайда болған (вторичная) аталым (номинация). Мысалы, ғарыш айлағы (космодром), жүйке тамыр (нерв), жер жүзі (элем), гқызыл асық (тобық), қыз қуу (үлт.ойын)т.Ь. 6. Тіркесті зат есімдердің сөзжасамдық және мағыналық құрылымы бірімен-бірі байланысты. О лардың м ағы н а тұтасты ғы - құры лы м ды қ тұлғасынан ш ығады. Күрделі зат есімдерде, со- ны ң іш інде тір кесті зат есім дерде б іркелкі құрылымдық-мағыналық үлгіні тірек-сыңар жа- сап отырады. Тірек сыңар - бәріне ортақ ұғы м - ды білдіретін ж инақтауш ы м ағы на жасайды да, ал ауы спалы сы ң ар тірек сы ң ар д ағы түрлі белгілерді нақты лай, даралай түседі, яғн и , бір заттың екінші заттан ерекшелігін анықтайды. асықты кәрі ортан - тоқпан ЖІЛІК ауыз Жілік, ауыз - тірек сыңарлары тектік жағынан жинақтаушы мағынаны білдіретін сыңар, ал ауыс- палы сыңарлардағы асық, кэрі, ортан, тоқпан не- месе куыс, омыртқа, су, үй - бірінен бірін даралаушы м ағы наларды білдіретін сыңарлар. Тіркесті зат есімдердің сөзж асамдық құры лы мы нда - тірек с ы ң а р қ ұ р а н д ы б ір л іг і б о л ы п с а н а л а д ы . К омпозиттердің ерекше құры лы м ды қ түрлерін жасайтын да тірек сыңарлар. С өзж асамды қ ма- ғынасы нақты , біртекті. С онды қтан тірек сыңар - күрделі зат есімдерде (тіркесті зат есімдерде) м ағы на ж ағы нан ортақтасты ғы м ен ж инақтаса, екіншіден, оларды жеке туынды сөз ететін қасиеті, үш інш іден ж алпы лы қ мэнін қалыптастыруш ы бірлік. М ысалы: Ұлжан осыны ойлап, киіз үйге ш ы ғы п, қыстау басы нан жылжып қон ай ы қ де- ген (Әуезов). Қартқожа қайда барарын білмей, сандалып қонақ үйдің қасына келді (Аймауытов). Тіркесті зат есімдердің құрастыруш ы сыңары - тірек сыңар: үй сөзі. Бұларды бөлек жазылуына қарап, күрделі зат есім қатарынан ш ығары п тас- тауға болмайды. Себебі, емлеграфикалық (бөлек- таңбалану) күрделі затесім нің өлшемі, ұстанымы бола алмайды. Тіл-тілде құрастырушы сыңарлары бөлек жазылатын сөздер аз емес. Б асқа тілдерді былай қойғанда, түркі тіддерінің өзінде бір күрделі зат есім бірнеш е түрде жазыла береді. Мысалы: қаз.: қарақүс (күс), қарақалп.: къара къус, қаз.: қолжаулық, тасбақа, қараш.-балқ.: қъол жаулыкь, таш манъа т.б. Бұл жерде назар аударатын мәселе - жазу, емле мәселесі емес, күрделі зат есімді ай ғақтай - тын емлелік белгі шешуші ұстаным болмайты н- д ы ғы . М ұнда - ш еш уші қы зм етті атқараты н құрастырушы сыңарлардағы кескін-тұрпат бірлігі мен м ән-м азм ұн тұтастығы негізгі меже болады, сөйтіп тіркесті сөздер аталым дәрежесіне жетіп, лексема ретінде қалыптасады. С он ы м ен , ж оғары дағы белгілеріне қарап күрделі зат есімнің бір түрін тіркесті зат есімдер деп атайды. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|