П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

334
СӨЗЖАСАМ
белгілі. Ескерткіш тіліндегі зат, кұбылыс атаулары 
құры лы м ды қ ж ағы нан түрліше болып келген. 
О ны ң бір көрінісі, дәлелі ретінде қосарлы зат 
есімдерді алуға болады. Олар мағы налы қ ж ағы- 
нан ж инақты қ ұғымды білдірген. М әселен, 
*ісіг-
күшіг ‘к ү ш -к уа т ’, *йер-суб ‘ж ер-су’, *көзі-кашы
‘көзі-касы
'т.б.
Тіліміздегі қазіргі қосарлы зат есімдердің 
құрам ы нда кездесетін сы ңарларды ң м ағы насы
со л ғы н д ан ы п , көм ескіленіп, бірден түсінуге 
қ и ы н д ы қ тигізетін создер барш ы лы қ. Ол да 
қосарлы зат есімдердің көнеден келе жатқанына 
дәлел. С онды қтан олардың түп-төркіні қайдан 
ш ы қ қан ы н айқы ндау үшін, олардың сы ңарла- 
ры н ы ң ш ы ғу тарихы на барлау жасау арқылы 
аны қтауға болады.
Ж и н а қ т ы қ м ағы н а беретін қосарлы зат 
есімдердің бір сыңары (негізінен екінші сыңар) 
жеке лексема ретінде қолданыла бермейді. Бірақ 
қейбір түркі тілдерінде немесе м онғол тілінде 
дербес м ағы н алы сөз м әнінде қолданылады . 
М ұндай сыңарлар - қосарлы зат есімдердің жа- 
салуына оз үлесін қосы п, қазақ тілінің тарихи 
сөзжасамында айрықша орны бар тіддік бірліктер. 
М ысалы, 
абысын-ажын, кыз-қырқын, бала-іиаға,
жігіт-желең, борыш-карыіи, көйлек-көншек, арык-
түрак, өрен-жаран, көрші-колаң, киім-кешек, айып-
анжы, ың-шың, ым-жым, тоқты-торым, ем-дом,
дау-шар, ырың-жырың, өлім-жітім, шал-шаукані.Ь.
М әселен, 
ажын, кыркын, кешек, шаукан, шар т.б.
қазіргі тілде м ағы насы көмескі болғанды қтан, 
жеке қолданылмайды. М ысалы, 
дау-шар, дэрі-
дормек, ем-дом, киім-кешек, көйлек-көншек, түкым-
түкиян,айла-шарғы,кір-копсы,өлім-жітім,жігіт-
желең, кыз-кырқын, жолдас-жора
т.б. С оны ң 
ішіндегі 
өлім-ж іт ім
сәзін алар болсақ, 
өлім
сөзінің мағынасы анық, айқын, ал 
жітім
сөзінің 
мағынасы күңгірт, белгісіз. Ұйғыр тіліндегі.жу/л- 
“ и счезать” , “ пропадать” , “тер я ться ” қараим
тіліндегі 
йыт-
“ пропадать” , “ гибнуть” дегенді 
білдіреді. Қазақ тіліндегі беретін мағынасы “жо- 
ғал у” , “ ұрлану” , “ құру” . С онда 
ж іт -
түбір 
етістікке 
-ім
ж ұрнағы ж алғану арқы лы
жітім
созі жасалған.
Сол сияқты , 
жолдас-жора
қосары н дағы
ж ора
созі қазақ тілінде жеке қолданылмайды, ал 
қы рғыз тілінде “жолдас” мағынасын жеке тұрып 
та білдіре алады.
Жігіт-ж елең
дегенде 
желең
созі баш құрт 
тіліндеж/г/ш ұғымында айтылады. Қыз-қырқын 
дегендегі 
кыркын
сыңары м ағы насы түсініксіз, 
күңгірт. 
Қыркын
с ө зін ің еж елгі м а ғ ы н а с ы
М .Қ аш қари сәздігінде 
күң, кіріптар эйел
дегенді 
білдірген. 
Бала-ш аға
деген қосарлы зат есімдегі 
ш аға
сөзі түркім ен, ұйғы р тілінде 
бала
м ағы на- 
сын білдіреді.
Дау-ш ар
- қосарлы зат есіміндегі 
шар
созі 
түсініксіз. Коне ұйғыр 
т т ш ^сар/ш ар
сөзі - 
жа-
уыздык бәле
деген мағынаны білдірген. Араб тілінде 
шар
созі - 
бәле, жала
мәнінде жұмсалады.
Қосарлы зат есімдер оздерінің қолданымдық 
сипаты ж ағы нан әркелкі болып келеді. Олардың 
ең бір үлкен тобы - халықтық сипаттағы, ұлттық 
дүниетаным мен ерекшелік коріністерін білдіретін 
қосарлы зат есімдер. М ысалы, 
бай-манап, би-бо-
лыс, дос-жар, той-думан, казан-ошак, келі-келсап,
күрт-май, ас-су, сауыт-сайман, ыдыс-аяк, ағайын-
туған, айран-ботка, ою-өрнек, тана-түйме, айыл-
түрман, әдет-ғүрып, бэйбіше-токал, ел-жүрт, ерлі-
зайып, ж ал-күйрык, ем-дом, жегжат-жүрағат,
жүген-күрык, казы-карта
т.б. Бұл келтірілген 
мысалдар ауыз әдебиеті үлгілерінен бастап, жазба 
әдеби тілдерінің мол арнасы, көркемдік козі бо- 
лып табылады. Бұл қосарлы зат есімдер - өмірдің, 
қоғам н ы ң тұрмыс-тірш ілігінен мәлімет беретін 
тілдік құралдар. М ысалы: Көкеж ан қайтып кел- 
генше, 
Ел-жүртын
есен көргенше... (Қобыланды). 
Қол-аяғын
босатып, Жан көкемді қашырып, 
Қару-
жарак, ат-тонын
Қойған екен жасырып (Сонда).
Ауыз әдебиеті тіліндегі қосарлы зат есімдер 
мейлінше мол, әрі бүгінгі күнге дейін жеткен тіл 
қазы насы н құрайды. Тақы ры пты қ ж ағы нан да 
әр алуан: ұғы м -түсін іктің , тұрм ы с-тірш ілікке 
қажетті құрал жабдықтың, бұйымдардың, тамақ- 
тағам н ы ң т.б. ж и н ақты қ атауларын білдіреді. 
Мысалы, туыстық қатынасты білдіретін қосарлы 
зат есімдер: 
ата-ана, эке-шеше, абысын-ажын, аға-
бауыр, аға-жеңге, аға-іні, ағайын-анжы, ағайын-
жегжат, ағайын-туған, ағайын-тума;
тағамға бай- 
ланысты зат есімдер: 
айран-ботқа, айран-шалап,
ас-су, алуа-іиекер, ас-ауқат, ас-дэм, ас-қатык, дэм-
түз, сорпа-суані.6.
Қосарлы зат есімдер қолданысы мен лекси- 
ка-грамматикалық құрамы жағынан ертеден келе 
жатқан лексемалар екенін тілдік деректерден бай- 
қауға болады. Ж алпыхалықтық тіл қазынасы бо- 
лып саналатын қосарлы зат есімдер әдеби тілдің 
әр түрлі үлгілерінен кең орын алған. Мысалы: 
Қүл-күтандар
жиы лы п, Құда болған заман-ай 
(Бұқар жырау). 
...Қыз-келіншек
үй тігер, Бүрала 
басып былқылдап (Абай).
Сонымен, қосарлы зат есімдер - қазақ тіліне 
айры қш а тән құбылыс және заттың, құбылыс- 
тың, ұғы м ны ң, түсініктің атауларын жинақтап 
беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бірі.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: