П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| С У Ь С ІА Н Г И В ЗАІ ЬС ІМ ДЕГ
341 болады. Бөрібай Хасенді ең қауіпті бәсекелесінің бірі деп санайтын (Ж армағамбетов). Ол тек ке- ңес дәуірінде активтене түсті, одан әрі терм ин- денді. Ал “соперница” мәніндегі күндессуЬсіан- тиві қазірде негізінен қолданылмайтын, тарихизм- ге (историзмге) айналған көне тіл құбылысы са- налады. Жоғарыдағылардың кейбірі кобінесе ма- қал, мәтел құрамында қолданылады: күндестің күлі күндес; ағайыннын аты озғаніиа, ауылдас- тың тайы озсын; замандасың болмаса тойға бар- ма. Соңғы төртеуі, яғн и жерлес, эріптес, карсы- лас, бэсекелес лексемалары - орыс тіліндегізел*- ляк, коллега, противник, конкурент сәздеріне ба- лама, яғн и бұлардың мағы насы на дөп қазақш а эквивалент іздеу процесінде, соған байланысты қазақ сөзін терминдеу барысында туған субстан- тивтер. Сын есім негізді тағы біраз туынды субстан- тив зат есімдер -лы қ және -ғыіи тұлғалы болып келеді. Кейбірі олардың мыналар: түстік, шай- лық, майлык, сулык, түңғыш( бірінші бала), мінгіш т.б. Шайлық деп эдетге күнделікті ас-суына, шай- пұйынажетерлік қаражатгы айтады. Қолғажұққан майды сүртетін орамалды, салфетканы майлык, ал жуынған соң сүртетін орамалды сулық дейді. С ондай-ақ, малшылардың су откізбейтін сырт киімі де солай сулық аталады. Күнделікті жүріп- тұруға кәбірек пайдаланылатын көлік түрі, яғни жылқы малы мінгіш саналады. Кейбір, мысалы, жыртқыш, кеміруші тәрізді туынды сын есімдер үнемі бұлай жеке тұрған күйінде емес, кейде көптік жалғауы арқылы суб- стантивтенеді, туынды субстантив зат есімге ай- налады. Мұндай, әр түрлі ит-құсқа, жәндіктерге қатысты сын есімдер әдетте -лар (-дар, -тар) жал- ғауының комегімен, біріншіден, заттық сипат ала- ды, екіншіден оған коптік м ағы на да үстейді. Ж әне бұл құрылымды субстантив зат есімдер әдетте оздерінің айқын терминдік сипатымен ерек- шеленеді. Әйгерім түстік қамдату ісіне кірісіп, Зли- хаға ақыры н бұйрықтар бере бастады (Әуезов). Оның байлығы - менің шайлығым (Жұмаділов). М игш /болсы н деп ботаны биеге айырбастаған- быз (М ұқанов). Бір қосы нан қы ры қ-елу ғана мінгіш қалғаны бар (Әуезов). Жыртқыштар, ке- міруіиілер - сүтқоректілердің дербес екі болек атауы (ҚСЭ). Коитенділер, жалдамалылар, омыртқалылар, хордалылар, тағы біраз дэл осы үлгідегі (модель- дегі) туынды субстантив зат есімдер. Ж оғары да аталған коптікжалғаулы бұл субстантивтердің бәрі де кеңестік дәуірде пайда болған жасалымдар. Сын есім негізді туынды субстантив зат есім- дер қатарына сон д ай -а ккірекеш, арбакеіи, түйе- кеіи, бейнетқор, ақша, аласы, бересі, шығасы сияқ- ты тағы біраз туылымдар жатады. Жоғарыда қарас- ты рылған туынды субстантив зат есімдерден ай- ы рм аш ы лы ғы , бұлар өздерінің м орф ологиялы қ құры лы мы , әсіресе ж ұрн ақты қ болігі, жалпы тектік (генетикалық) сипаты жағынан оте эркелкі. М ысалы, теңге, сом құнды қағаздары өздері жа- салған материалыныңтүсіне, ақшылдығына қарай әуелден осылай ақш а деп аталған. Оның бұл сын- ды қ ұғымы кеш ікпей заттық сипат алып, я ғн и заттанып, ақыры біржола субстантив зат есімге айналы п кеткен. Кірекеш туынды субстантив зат есімі тұрған қалпы, тұтас күйінде араб-иран тілде- рінен енген. Арбакеш, түйекеиі туынды субстан- тив зат есімдері кейін осы /с//?с/сешлексемасының ізімен ж асалған. Ал бейнет қор туынды сөзі - ха- лы қаралы қ пролетариат терм инінің алғаш рет қазақш аланған эквиваленті. Бірақ ол кейін келе қолданудан ш ығып қалды. Ааасы, бересі, іиығасы сөздері өздерінің семантикасы ж ағы нан алатын (ақш а, зат), беретін (ақш а, зат), шығатын~ ше- гетін~ тартатын (зиян) есімшелеріне сәйкес ке- леді. Демек, аласы, бересі, іиығасы дегендер әуелде сын есім қы зметін атқарған. Бірақ бұл сы нды қ м ағы на да кейін келе заттық сипат алған, заттан- ған, яғн и субстантив зат есімге айналған. Мұндай (ақша, кірекеш, бейнетқор, аласы) құрыл ы мдас суб- стантив зат есімдер жалпы көп емес, бар болғаны - осы аталғандар ғана. Саған жоқ алты аласым, бес бересім (Әуе- зов). “ Ш ығасыға иесі басіиьГ болғаны м а (С он- да). Жазықсыз адал еңбекіиіні, кеңес бейнетқорла- рын күйдірдің, қараладың (Сонда). Бейнетқордың бэрі ететін ащы тэжірибе ... (Сонда). Сын есім негізді туынды субстантив зат есім- дердің лингвистикалы қ табиғаты , өзіндік негізгі тілдік ерекш еліктері, санды қ көлемі жалпы ал- ғанда міне осындай. Ал есімше негізді мұндай субстантив зат есімдер олай емес, санаулы. Бар болған ы ж асаған, жаратқан, алған тэрізді үш- торт қана туынды сөз. Оның да с о ң ғы а л /# « е с ім - шесі - тарихи сипатты коне құбылыс. Ол көбіне- се бұры ны рақтағы түрлі эпосты қ жырларда, та- рихи шығармаларда, айтыс өлеңдерде қолданыл- ған. Бүгінде қолданыстан шығып қалған. Бір алла осы аруға кез келтір деп, Ж ы лай- мын ертел\-кеиі Жаратқанға (Айтыс). Қош, амал бол, стғаным, Алаша төсек салғаным (Алпамыс). 342 СӨЗЖАСАМ Осы қараш ығыма әкесінің ит мінезін бере көрме, я жасағані (Әуезов). Түбір ж әне туынды субстантив зат есімдер- ге, сондай-ақ, Тілеулес, Құйған, Қоңыр сияқты біраз жалқы есімдерді де ж атқы зуға болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|