3.3.2. Туынды субстантив зат есімдер
Түбір субстантив зат есімдерге қарағанда ту-
ынды субстантив зат есімдер сан ж ағынан едәуір.
Олар - негізінен үш -торт қана ж ұрнақ арқылы
ж асалған туынды сын есімдер. Мысалы, мұндай
-іиы (-ші)
жұрнақты туынды субстантив зат есім-
дерге
қанаушы, қаналушы, айыптаушы, меңгеруші,
жаттықтырушы, тергеуші
сияқты біраз жасалым-
дар жатады. Бұлар тілімізде кеңес дәуірінде орыс
тіліндегі
эксплуататор, эксплуатируемый, обвини-
тель, заведующий, тренер, следователь
термин-
дерінің қазақты қ баламасы ретінде қалыптасқан.
Осы топқа
сонмн-аккайырш ы, жүргінші
туылым-
дарын да қосуға болады. Сырт тілдік әсер жалпы
бұларда көрінеу. Әсіресе соңғы
жүргінші
субстан-
тив зат есімінде. Ол орыс тіліндегі сын есім негізді
прохожий
субстантивінің эквиваленті ретінде пайда
бол ған. Ал
қайыршы
туынды субстантив зат есімі
//юш/уйсубстантив зат есімімен мэндес.
Сырт тілдік әсер
-кер(-гер)
жұрнағының қаты-
суымен жасалған
айыпкер, бапкер, үміткер, талап-
кер, жүлдегер, заңгер, даугер
субстантив зат есімде-
рінен де айқы н көрінеді. Бұлар да - сол орыс
тіліндегі
обвиняемый, тренер, претендент, призер,
истец
субстантивтерінің терминденген баламала-
ры. Ж оғары дағы туынды субстантив
даугер
зат
есіміне қы рғы з тілінде
дооч
субстантиві сэйкес
келеді:
Ырыстууга жуучу келет, ырысы жокко дооч
келет
(К удачливому сваты ходят, к неудачливо-
му истцы ходят) (Ю Сл.).
Тілімізде м ағы насы “заттан ған ” , есім негіз
бен
-лас (-дас, -тас)
ж ұрнағы ны ң өзара сөзжа-
самдық қатынасынан қалыптасқан сын есім туы-
лымдар да біраз бар. С ы нды қ семантикасы зат-
ты қ сипат алған, зат есімденген мұндай субстан-
тивтер қатарында мысалы,
күндес, күрдас, қарын-
дас
(“туы сқан” м ағы насы ндағы ),
замандас, жер-
лес, әріптес, қарсылас, бэсекелес
туынды сөздерін
алып қарауға болады. Бұлардың ішінде
күндес,
қүрдас, замандас, қарындас
(“туысқан” мағынасын-
дағы ) сияқты сын есімдер бүгінде мағынасы өте
ерте заттанған байы рғы субстантивтер ретінде
сипатталады. Ж алпы
бэсекелестуылътын
да со-
лай байырғы сипаттағы субстантив зат есім деуге
|
