3.3.2. Туындысубстантив зат есімдер Түбір субстантив зат есімдерге қарағанда ту-
ынды субстантив зат есімдер сан ж ағынан едәуір.
Олар - негізінен үш -торт қана ж ұрнақ арқылы
ж асалған туынды сын есімдер. Мысалы, мұндай
-іиы (-ші) жұрнақты туынды субстантив зат есім-
дерге
қанаушы, қаналушы, айыптаушы, меңгеруші, жаттықтырушы, тергеуші сияқты біраз жасалым-
дар жатады. Бұлар тілімізде кеңес дәуірінде орыс
тіліндегі
эксплуататор, эксплуатируемый, обвини- тель, заведующий, тренер, следователь термин-
дерінің қазақты қ баламасы ретінде қалыптасқан.
Осы топқа
сонмн-аккайырш ы, жүргінші туылым-
дарын да қосуға болады. Сырт тілдік әсер жалпы
бұларда көрінеу. Әсіресе соңғы
жүргінші субстан-
тив зат есімінде. Ол орыс тіліндегі сын есім негізді
прохожий субстантивінің эквиваленті ретінде пайда
бол ған. Ал
қайыршы туынды субстантив зат есімі
//юш/уйсубстантив зат есімімен мэндес.
Сырт тілдік әсер
-кер(-гер) жұрнағының қаты-
суымен жасалған
айыпкер, бапкер, үміткер, талап- кер, жүлдегер, заңгер, даугер субстантив зат есімде-
рінен де айқы н көрінеді. Бұлар да - сол орыс
тіліндегі
обвиняемый, тренер, претендент, призер, истец субстантивтерінің терминденген баламала-
ры. Ж оғары дағы туынды субстантив
даугер зат
есіміне қы рғы з тілінде
дооч субстантиві сэйкес
келеді:
Ырыстууга жуучу келет, ырысы жокко дооч келет (К удачливому сваты ходят, к неудачливо-
му истцы ходят) (Ю Сл.).
Тілімізде м ағы насы “заттан ған ” , есім негіз
бен
-лас (-дас, -тас) ж ұрнағы ны ң өзара сөзжа-
самдық қатынасынан қалыптасқан сын есім туы-
лымдар да біраз бар. С ы нды қ семантикасы зат-
ты қ сипат алған, зат есімденген мұндай субстан-
тивтер қатарында мысалы,
күндес, күрдас, қарын- дас (“туы сқан” м ағы насы ндағы ),
замандас, жер- лес, әріптес, қарсылас, бэсекелес туынды сөздерін
алып қарауға болады. Бұлардың ішінде
күндес, қүрдас, замандас, қарындас (“туысқан” мағынасын-
дағы ) сияқты сын есімдер бүгінде мағынасы өте
ерте заттанған байы рғы субстантивтер ретінде
сипатталады. Ж алпы
бэсекелестуылътын да со-
лай байырғы сипаттағы субстантив зат есім деуге
