П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 4. СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
С ы н атаулары сөзжасамы бұған дейін орта және жоғары оқу орындары оқулықтарында, жеке м онографиялық еңбектерде тек морфология дең- гейінде қарастыры лы п келді. Тілдің дербес бір деңгейі ретінде енді саралана бастаған сөзжасам жүйесінде арнайы әлі зерттелген емес. Сірә, со- дан да болу керек, оларда сын есім жұрнақтары - ның лингвистикалы қ табиғаты сөзжасамдық жа- ғы н ан жете аш ылмай келді ж әне өздерінің сан- ды қ құрамы ж өнінен де толы қ, бар көлемінде қамтылмады. Ал қам ты лғандары ны ң м ағы насы көп жағдайда негіздеуші (түбір) сөзбен байланыс- тырылмады, я ғн и одан тыс жағдайда түсіндірілді. С оны ң салдарынан сөзжасам ж ұрнақтары ны ң ж үйесіз әрі құры лы мды қ ж ағы н ан әркелкі си- патталған тұстары да аз болмады. Қ азақ тілінде жаңа м ағы налы дериват туы- лымдар одағайлардан басқа атау сөздердің бәрінен жасалады. Сын атауы ж ұрнақтары ж алғанаты н негіздеме сөздер өздерінің құрылымы ж ағы нан әдетте туа түбір (м ай+лы ), туынды түбір (аш- па+лы , қолданба+лы), күрделі (белбеу+лі) неме- се тіркесті түбір (ақ ш аш +ты , қы р мұры н+ды ) болып келеді. СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 343 4.1. Ж Ұ РН А Қ ТЫ С Ы Н Е С ІМ Д Е Р -лы /-лі, -ды /-ді, -ты /-ті жұрнағы. Түрко- логияда сөзжасамдық бұл ж ұрнақты -лы қ аф- фиксімен тектестіреді. Я ғни көне жазба ескерт- кіштердегі -лығ, -лиг, -луғ, -луг аффиксгерін қазіргі түркі тьііндегі -лы, -ли, -лу, -лү жұрнақтарының варианты деп қарайды. О лардағы бұл -лы, -ли, -лу, -лү, -ды, -ты жұрнақтары көне жазба ескерт- кіштерде жалпы қолданылмайды. Ал бұлардың ескі -лы ғ, -лиг, -лу ғ, -луг формалары осы күнгі түркі тілдерінің кейбірінде қазір де ұшырасады. Сөзжасамдық -лы ж әне -лық форманттары түркі тілдерінде кейде бірінің орнына бірі қолданыла- ды, яғни семантикалық жақтан өзара сәйкестік- те жұмсалады. Бірақ жүйелі түрде емес, ара-тұра. М ына бір деректер мысалы соған дэлел: аз. азэрба/чанлы - азербайджанец, африкалы - афри- канец, гафгазлы - кавказец, дағлы - горец, көігэли житель города Кө]ю, тат. америкалы - америка- нец, дагстанлы - дагестанец, м эскэуле - моск- вич, украинлы - украинец, лит валы - литовец, икеле - двойка, тугызлы - девятка, бииіле - пяти- ли нейны й (о лампе), онлы - десятилинейны й (о лам пе), жиделе - сем илинейны й, қаз. жетілік - ш иш асының түбінің аумағы жеті сантиметр бо- латын шам, бестік шам, ондық шам. Бестік шам дегендегі бестік туы лымының және бесті айғырдай, бесті қымыз дегендегі бесті дериватының арақаты насы н да сөз табы тұрғы - сынан дәл осылай, яғни жоғарыдағы жиделе мен жетілік туынды сын есімдері тұрғы сы нан си- паттауға болады. Сондай-ақ ілгеріде келтірілген азэрбаічанлы, африкалы, америкалы туы лымдарымен қазақ тіліндегі ноғайлы (ноғайлы дәуірінде, ноғайлы '"әдебиеіт), қанж ығалы (қанж ы ғалы Бөгембай), ж ағалбайлы (жағалбайлы руы) этнонимдері де салыстырымды. Саулы: Ертістің оң қабағында Семей, со- лында - Алаш қаласы. Алаш пен Семей арасынан өткенде, Ертіс саулы інгендей талтаяды (Айма- уытов) - жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|