П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.3.3. Күрделі субстантив зат есімдер
Күрделі субстантив зат есімдер өздерінің сырт қалпы , тұлғасы ж ағы н ан бірде аналитикалы қ тәсілмен жасалған күрделі зат есімдермен байла- нысты болып келсе, енді бір жағдайда фразеоло- гизмдік композиталармен шектесіп жатады. Лин- гвистикалы қ табиғаты екі басқа осы тіл құбы - лыстарының ара жігін кейде айырып болмайды. Мысалы, мына бір тіл құбылыстарына көңіл ауда- рып корейік: аксакдл, бойжеткен, атқамінер, ақсар- бас, көкжал, көкқасқа, бозқасқа, шолақ етек, қара- таяқ, тік бақай, шүйке бас, қол жаулықт.б. сырт қарағанда бұлардың бәрі - субстантивтер. Бірақ бәрінің субстантивтену дәрежесі біркелкі емес. Қ иы нды қ міне осы жерден келіп ш ығады. Егер оларды өзара салыстырып, салғастырып көрсек, ақсақал, бойжеткен, атқамінер, ақсарбас, бозқасқа, көкқасқа, көкжал дегендердің субстантивтенудің ең ж оғарғы деңгейінен өтіп, реестр сөз дәреже- сінде күрделі зат есімдік статус алғаны айқы н байқалады. Ө йткені бұлар субстантивтенудің нәтижесінде н ом и н ац и ял ы қ сапа алған. Оны мына бір үзінділерден коруге болады. Ж ағалай сойылып жатқан ақсарбас, көкқасқалар қүр ғана келіс қуанышы емес (Әуезов). Әлденеше бозқас- қаны да сойғызды, көкқасқаны да жесті (Сонда). Салтанат бойжеткеннің Тінібек үйіне алғаш кел- гені бүл емес (Сонда). Ал, қол жаулық, шолақ етек, атқа мінер, қаратаяқ, шүйке бас сияқты - ларда жоғарыдағылардай айқы н номинациялы қ (атаулық) ұғымнан гөрі фразеологизмдік (образ- дылық) сипат үстемірек. Туынды субстантив зат есімдер си яқты , күрделі субстантив зат есімдер де өздерінің сырт қалпы , тұлғасы ж ағы н ан , сондай -ақ қолданы - луы ж өнінен әр түрлі болып келеді. Олар әдетте кемінде екі сыңардан тұрады. Екі сыңар және атау қалпыңда да, жұрнақ қосылып та әр тұрпатта қолданы лады . Екі сы ң ары да м ұндай түбір түріндегі күрделі субстантив зат есімдер көбінесе жалқы есім болып келеді. Кейбірі, мысалы, мы- налар: “ Қ ұлагер” , “Т о р ж о р ға” , “ Б о зж о р ға ” , “Көкбесті”, “ Назқоңыр” , “М айдақоңыр”, “Жай- мақоңыр” , “Ж айқоңы р” , “М аңмаңгер”, “Ақкер- без” , “Ешкіөлмес”, “Аласапыран” тағы осы сияқ- тылар. Атау тұлғалы күрделі субстантив зат есімдер құрамы ж ағы нан бұлай үнемі есім типті ғана бо- лы п келе бермейді. Соны мен қоса олардың бір сы ңары , көбінесе соңғы сы есімш е тұлғасы нда келіп отырады. М ысалы мына сияқтылар: қолке- сер, қолүздік, ауызашар, сірге мөлдіретер, жанкүйер, нақсүйер, атүстар, антүрған, “кісен ашқан ”, “көбік шашқан ”, “түрмеден қашқан ”, “Көңіл ашар ”, ал- т ыатар т.б. Мәніке Ысқақтың ж алғыз нақсүйері боп қалған (Әуезов). Күрделі субстантив зат есім- дер қатарында терминдік ы ңғайдағы мына тәрізді біраз ж асалымдарды да атауға болады. Бұлар тілімізде негізінен кеңес дәуірінде қалыптасты. Кейбірі мыналар: сүтқоректілер, қос жарнақты- лар, әскери міндеттілер, асыра сілтеушілер, артта қалушылар, ту үстаушылар (знаменосцы), қос м е- кендіклер, қос жүпаяқтылар, бауырымен жорғала- ушылар, көп аяқтылар, коян тәрізділер, шаян тәрізділер, аша түяқтылар, желбезек қүйрықты- лар, желбезек тыныстылар, буын аяқтылар, бас сүйектілер, бас сүйексіздер, желбезек аяқты шаян тәрізділерт.Ь. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|