П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 362
СӨЗЖАСАМ М ысалы: Жігіт сегіз қырлы, бір сырлы бол- сын (М ұқанов). Бұл күрделі сындардың мағы на- сы сыңарларының мағынасының қосындысынан жасалады. Екі құрамды күрделі сынның тағы бір үлгісі етістік + катыстык сын: ұлы ған торсықтай, кақкдн кдзыктай, күйген терідей, аршыған жұмырп- кадай, түксиген кабақты, ашыған айрандай т.б. Өнімсіз үлгі ретінде етістік + сапа сыны үлгісінде де күрделі сындар кездеседі: кат қан қара, шыжыған ыстық, уылжыған жас, борпиған сары, ілмиген арық, лыпылдаған ж ылпосі.Ь. Беті күйген терідей бырысып-тырысып қа л- ған неме екен (М ұқанов). Бұл күрделі сындардың мағынасы сыңарлар- ды ң м ағы насы ны ң жинақталуы арқылы ж асал- ғанымен, одан алыстап, дерексізденген. Тілімізде үш құрамды күрделі сындар да бар, бірақ күрделі сы нны ң бұл түрі өте аз, екі құрам- ды күрделі сындармен саны ж ағы нан салысты- руға келмейді: Алайда аз болса да, аш қасқырдай қомағай, сары алтындай салмақты (қыз), таңғы шықтай таза (сезім), ал қара көк, бес биенің са- басындай, ақ сұр жүзді (қыз), түйе жүн шекпенді, кызыл қүрең жүзді (жігіт). Үш құрамды күрделі сындар негізінен екі жолмен жасалады: 1) дара сын + күрделі сын, 2) күрделі сын + дара сын. Дара сын + күрделі сын үлгісімен ж асалған күрделі сындар төмендегідей: күмістей таза сулы, нәзік қоңыр сәулесі т.б. Күрделі сын + дара сын үлгісімен ж асалған үш құрамды күрделі сы ндарға мысал мынадай: сары алтындай салмақты, аш қасқырдай қом а- ғай, ақ сұр жүзді, қызыл күрең жүзді, түйе жүн шекпендіт.б. Үш құрамды тіркесті күрделі сындардың ма- ғынасы да - жалпы күрделі сындардың м ағы на- сы сияқты құрамындағы сыңарлардың мағы на- сы негізіндегі жалпы туынды м ағы на. М ысалы, аш қасқырдай қом ағай деген үш құрамды тіркесті күрделі сынды алсақ, ол күрделі сын мен дара сынның қосындысынан жасалған. М ұндағы аш қасқырдай деген күрделі сын қома- ғай деген дара сынның мағынасын толықтырып, күш ейтіп тұр, соны ң нәтижесінде тек қом ағай деген белгінің күшейтілген мағынасы қалыптас- қан. А л қара көк деген күрделі сын дара сын мен күрделі сы нны ң тіркесінен ж асалған. М ұндағы қара көк күрделі сыны көктің қараға жақындау реңкін білдіреді. О ған қосы лған ал қара көк реңктің сәл аш ы қ реңкін білдіреді. Сөйтіп үш құрамды күрделі сындардың мағы насы да оның құрамындағы сыңарлардың мағынасына негізде- ле жасалады. Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар- дың мағыналарының кеңуі, жалпылануы, нақты- лануы, қосылуы, кірігуі сияқты түрлі өзгерістер- ге ұшырауы арқасында күрделі сын біртұтас лек- сикалық м ағы наға көшеді. Күрделі сындарды ң м ағы насы оны ң құра- мындағы сыңарларды ң м ағы налары ны ң кірігуі, жымдасуы, не сы ңарлары ны ң бірігуінің, не еке- уінің де негізгі м ағы н асы н ж оғалты п, басқа ма- ғы н аға көшуі, я ғ н и идиомалануы арқылы жаса- лады. Осы күрделі сындарды жасауда ерекше қыз- метті сапа сындары мен қаты сты қ сындар атқа- рады. Күрделі сы нны ң жасалуында ұйымдасты- рушы қызметін тірек сыңар атқарса, күрделі сында тірек сыңар қы зметін түр-түс және сапа сыны мен қатыстық сындар атқарады. Басқа сөз тапта- рынан тірек сыңар қызметінде текж екелеген зат есімдер кездеседі, олардың идиомалануы арқылы күрделі сын жасалуы кездеседі, бірақ олар санау- лы ғана. Күрделі сындар алуан түрлі мағынада қолда- нылады, сондықтан оларды түрлі мағыналық топ- тарға топтастыруға болады, бірақ бұл туралы ар- найы зерттеу ж асал м аған . С онды қтан мұнда күрделі сындардың кейбір ірі м ағы налы қ тобын түгел қамти алмайды. Күрделі сындардың төмендегідей мағыналық топтары бар: 1) түр-түс күрделі сындары, 2) сапа мәнді күрделі сындары, 3) адамға қатысты күрделі сындар, 4) киімге қатысты күрделі сындар, 5) та- биғатқа қатысты күрделі сындар, 6) жануарларға қатысты күрделі сындар, 7) үй мүліктеріне қатыс- ты күрделі сындар, 8) құрал-ж абды ққа қатысты күрделі сындар. Т ү р -тү с м ән ін д егі күрделі сы н дар түсті білдіретін негізгі сындардан жасалады. Өмірдегі зат атаулының түрлі түсін, реңкін білдіреді. Олар іштей аш ы қ түсті білдіретін күрделі сындар (ақ боз, ал қызыл, ақ сұр), қою түсті білдіретін күрделі сындар (қара қошқыл, қара көк, қара торы), сол- ғы н түсті білдіретін күрделі сындар (күлгін көк, солғын қоңыр), түрлі түсті білдіретін күрделі сындар (көк ала, теңбіл көк, шұбар ала) болып бөлінеді. Сапа мәнді күрделі сындар мағынасы ж ағы - нан түрлі-түрлі. Олардың кейбірін ғана атауға бо- лады: аумақ-көлем мәнді күрделі сындар (еңге- зердей үлкен, қағаздай жұқа, түпсіз терең, қылдай |