П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| САН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
363 жіңііике), салм аққа қатысты күрделі сапа сыны (қаңбақтай жеңіл, қорғасындай ауыр), дәм мәнді күрделі сапа сыны (удай ащы, балдай тэтті) т.б. түрлі мәнді күрделі сапа сыны (судай таза, көк жасық, айдай сүлу, оқтаудай түзу). Адамға қатысты күрделі сындар да іштей түрлі мағыналы: бетәлпетке қатысты күрделі сындар (қара тәмпеш бала, қара қож алақ бет, сопақ бетті), адам ны ң дене бітіміне қатысты күрделі сындар (сырықтай ұзын, өңкиген ірі, ілмиген арық), адамның мінезіне қатысты күрделі сындар (жай- дары жайсаң, көк айыл долы, бір беткей), адам- ның дауысы, үніне қатысты күрделі сындар (май- да қоңыр, сыбызғыдай нэзік, эсем қоңыр), киімге қатысты күрделі сындар (қим а қамзолды, т үлкі тымақты, ақ көйлекті), табиғатқа қатысты күрделі сындар (ақ түтек боран, иіыжыған ыстық, үскірік суық), жануарларға байланысты күрделі сындар (қара қасқа, тарлан боз, қарагер жорға, саңлақ жүйрік), үй мүліктеріне қатысты күрделі сындар (алты қанатты, күйме-сандықты, торқа кілемді), құралға қатысты күрделі сындар (өткір пышақ- ты, сабау камшылы) т.б. 5. САН Е С ІМ Д Е Р СӨ ЗЖ А САМ Ы Сан атаулары - өте көне заманнан келе жат- қан сөздер, оларды барлық көне жазба ескерткіш- терден кездестіруге болады. Сан есімдердің көне- лігіне байланысты тілдегі барлық сан атаулары- ның қалай ж асалғаны аны қ кәріне бермейді. Алайда, сан есімдер де - өзіндік сөзж асам ды қ жүйесі бар сөз табы және сан есімнің созжасам- ды қ жүйесі оте ертеде қалыптасқан. Сан есімнің созжасам жүйесінің озіндік созжасам бірліктері, үлгілері бар. Сан есім нің созжасамдық бірліктеріне сан атаулары және созжасамдық жұрнақтар жатады. Сан атаулары созжасамда негіз соз қызметін ат- қарады. Сан есімнің жұрнақтары созж асам ды қ қосымшалар қызметін атқарады. Сан есім созжа- самы на басқа соз таптары ны ң создері қаты с- пайды, яғн и басқа соз табынан сан есім создер жасалмайды. Сан есімнің созжасамында тілде қалыптас- қан созжасамдық тәсілдердің біразы қолданыла- ды, бірақ бэрі емес. Мысалға сан есімде семанти- калықтәсіл қолданылмайды, синтетикалықтәсіл оте онімсіз, ал созжасамның аналитикалық тәсілі сан есім созжасамында негізгі қызмет атқарады. Сан есім созжасамдық бірліктерінің қызметі белгілі заңдылықтарға негізделген. Сан есімнің си н тети к ал ы қ тэсіл арқы лы жасалуы белгілі қосымш алармен ғана байланысты. Сан есім - қосымшаға оте кедей сөз табы. Сан есімнің созжа- сам қосы м ш алары ны ң қолданы луы ны ң тілде озіндік заңдылығы қалыптасқан. Мысалға сан есім жұрнақтары басқа сөз табына жалғанбай, тек сан есім сөздерге ғана жалғанады да, одан сан есімнің түрлі м ағы налы қ топтары жасалады. Басқа сөз таптарының қосымшалары оз аясында тұйықтал- майтын болса, сан есімде оны ң сөзжасамдық қосымшалары оз аясынан шықпайды, яғңи басқа сөздерге ж алғанбайды . Сан есім қосымш алары жаңа сан атауларын жасай алмайды, тек санды қ атауларды түрлендіріп, оған м ағы н а үстейді. М ысалы: Екінші, үшінші күндері ағаіи отырғызу- шылардың тобы көбейе түсті. Төртінші бөлімше колхоз бойытиа м ем лекет ке астық сату жоспа- рын бірінші болып орындады (Боранбаев). О сы н- дағы екінші, үшініиі, тортініиі, бірініиі деген сан есімдердің құрамындағы -ніиі, -інші жұрнағы реттік сан есімдер ж асайды, я ғн и ол - сан есімнің бір сем антикалы қ тобы ны ң ж ұрнағы . М ұнда осы создерге негіз болып тұрған сан атауларынан бас- қа санды қ ұғы м , атау ж асалм аған. Негіз создің санды қ ұғы м ы ны ң үстіне реттік м ағы на қосыл- ған. Мұндай сан есім қосымшалары коп емес, олар- ға реттік, ж инақты қ сан есімдердің қосымш ала- ры жатады. Сан есімнің созжасамдық жұрнақта- ры сан есімнің м ағы н алы қ топтарын жасайды. Сан есімнің түрлі м ағы налы қ топтарын жасауға басқа соз таптары ны ң корсеткіш тері де қатыса- ды. Бұл құбылыс та тіл заңды лы ғы нан негізгі орын алм ағаны м ен, тілде бар құбылыс. Тілдік бірліктердің оз қызметінен басқа да түрлі қызмет атқаруы кездесіп отырады. Сан есімнің м ағы на- лы қ топтарының жасалуынан бұл біраз орын ала- ды. Мысалы: Жасы сол кезде қырықтарды ал- қымдаған, сақалды, мүртты кісі еді (М ұқанов). Жасы отыздардағы, қыр мұрынның астына шок- талап мұрт қойған сіріңке қара жігіт (Ж ұмақа- нов). М ұнда қырықтар, отыздар деген болжалдық сандар сан есімге коптік жалғау жалғану арқылы жасалған. М ұнда сан есімнің болжалдық семан- тикалы қ тобы ны ң жасалуына зат есімнің коптік жалғауы қатысып тұр. Сонымен бірге, сан есімнің синтетикалықтәсіл арқылы жасалуы тілдің жалпы заңдылықтарымен ұштасып жатады. Айталық сан есім қосымш ала- рының созде алатын орны тек сан есім қосымша- ларына ғана қатысты заңдылық емес, ол - жалпы қосымшаларға ортақ заңдылық. Бұл сияқты тілдің |