Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

200
насихатталмайды?  Неге  жазылмайды?  Бiздiң  сарапшыларымыз,  сын- 
шыларымыз қайда? Жас әншiлер өсiп жатыр ма, әлде өшiп жатыр ма? 
Неге ол талқыланбайды? Әркiм өз басымен қайғы болып кеткен. Қалай 
күнiн көрсе, солай күнiн көрсiн деген оймен әншiлердi бетiмен жiберiп 
қойған. 
Жанарбек Әшімжан: Сiз әншiсiз, актерсiз. Сонымен бiрге асабалық 
та  өнерiңiз  бар.  Жұрт  сiздi  министрлердiң,  тiптi  мемлекет  басшысы 
қатысқан  үлкендi-кiшiлi  жиындарды  басқарады  деп  айтып  жатады. 
Жалпы, өнер адамдарының тойдан табылуы әуелгi дәстүр ме, әлде...
Нұрлан  Өнербай:  Мен  тойға  барамын,  барғанмын  және  бара 
беремiн. Той – ұлттық дәстүр. Қазақ тойды өмiр бойы жиған-тергенiн 
салып тұрып жасайды. Игi жақсыларды шақырады. Алыстан ат жiберiп 
те қонақ алдырады. Содан кейiн тойымды ел айтып жүрсiн деп «сен тұр, 
мен  атайын»  мәшһүр  өнерпаздарды  шақыртады.  Ал  мұндай  тойдың 
атқарылуы шын өнерпазға тапсырылса, бiз неге немқұрайлы қарауымыз 
керек?! Жасыратыны жоқ, мен мемлекет басшысы қатысқан тойларды 
да, мемлекеттiк шараларды да жүргiздiм. Кез келген қарапайым ғана 
қазақтың  жұпыны  ғана  шаңырағындағы  шiлдеханаға  елбасы  келетiн 
болса, ол бiрден мемлекттiк сипат алады. Демек, президент қатысқан 
кез келген тойды мемлекеттiк деңгейде өткен iс-шара деп қарау керек. 
Ал  мұндай  шараның  өтуi  мен  сияқты  өнерпазға  сенiп  тапсырылса  – 
үлкен құрмет. Үлкен мәртебе! Кез келген қазақ тойын жұрт көңiлiнен 
шығатындай  өткiзiп  берудi  өтiнедi.  Мұндайда  мен  неге  той  иесiнiң 
көңiлiне қаяу түсiремiн?! 
Жанарбек Әшімжан: Тойдан қандай тағылым алдыңыз? 
Нұрлан  Өнербай:  Кейбiр  тойларға  елiмiздiң  ғана  емес,  басқа 
республиканың  да  азаматтары  қатысады.  Сондықтан  менiң  ойымша, 
той басқаратын кез келген асабаның санасында бiрiншi ұлттық мүдде 
тұруы шарт. Тойға келген әлгi қонақтар сын көзбен қарайды. Мiне, сонда 
асабалар той иесiнiң мүддесi емес, ұлттық мүдденi ойлауы қажет. Мен 
қолымнан келсе, ұлтымның бар игi қасиеттерiн, бар жақсы дәстүрлерiн 
көрсетуге  тырысамын.  Сырттан  келгендер  қазақтың  тойының  тек 
iшiп-жеумен,  улап-шулаумен  ғана  өтпейтiнiн  айтып  жүретiн  болсын. 
Ал мұндай жұмыс менiң қолымнан келiп жатса, неге той жүргiзуден 
қашуым керек? 
Жанарбек Әшімжан: Көп тойларда өнер көрсететiн өнерпаздар тек 
ақша үшiн келетiнiн көрсетiп алатын секiлдi. 
Нұрлан Өнербай: Бүгiнгi әншiлердiң тiкелей табыс көзi – әндерi. 
Оның басқа табысы жоқ. Ендеше, неге ол тойдан табыс табудан ұялуы 
керек? Өткiзе алса, жылына бiр рет жеке концертiн ұйымдастырады. 
Ал басқа уақытта бәрiнде айналысатын тiрiлiгi осы. Қазақ той жасамай 

201
тұра  алмайды.  Ал  той  әншiсiз,  күйшiсiз  тағы  өтпейдi.  Егер  тойға 
өнерпазды шақырдың ба, оның еңбегiн бағала. 
Жанарбек  Әшімжан:  Ендi  көп  оқырман  сұрап  жүрген  мәселе 
жөнiнде.  Өткен  сәуiр  айында  елдi  дүрлiктiрген  «Қазақстан»  ұлттық 
арнасы төңiрегiндегi оқиғаға уақыт өте келе корпорация басқармасының 
мүшесi ретiнде қандай баға бересiз? 
Нұрлан  Өнербай:  Бұл  сауалға  мен  былай  ғана  жауап  берейiн.  Бiз 
ол  жерге  сұранып  келген  жоқпыз.  Бiз  өзiмiздiң  жеке  шығармашылық 
жұмыстарымызбен айналысып жүрген кезiмiзде корпорацияға жұмысқа 
арнайы шақырды. Келдiк. Жұмыс iстедiк. Аз жұмыс iстелген жоқ. Бiз ол 
жерде ең бiрiншi ұлттық мүддеге жұмыс iстеуге тырыстық. Бiздiң ортақ 
идея  «Мәңгiлiк  Қазақстан»  атты  үлкен  жобаға  топтасты.  Кез  келген 
хабарымыздың өзегi, дiңi – «Мәңгiлiк Қазақстан» болды. 4,5 жылдың 
iшiнде көп жұмыс атқарылды. Бiр ғана мысал, радио мен телеарнаның 
техникалық  жабдықтары  соңғы  үлгiдегi  технологиямен  жарақталды. 
Радио түгелiмен компьютерлiк жүйеге көштi. Бiз келген кезде телеарнада 
үш камера мен бiр ғана монтаж үстелi бар едi. Қарапайым қазақ отбасы 
осы уақыт аралығында «Қазақстан» телеарнасының өсу деңгейiн көрдi. 
Ал бiзде ол жерден кетпеймiз деген ой әсте болған жоқ. Тек жасалған 
еңбегiмiздiң  аз  да  болса  бағасы  берiлуi  керек  едi.  Дұрысын  –  дұрыс, 
бұрысын – бұрыс деп. Осыны ести алмай зар болдық қой.
Қазтуғанша айтқанда «Бiзден бiр қалған Едiл жұрт, қайырлы болсын 
сiздерге» дегiм келедi.
Жанарбек Әшімжан: Сiздiң ойыңызша, мәдениет саласын басқа- 
ратын адам қандай болуы керек? 
Нұрлан Өнербай: Мен өнер жолын театрдан бастадым. Ол кезде 
ұжымдық өнерге деген көзқарас ерекше болатын. Әрине, ол мәдениет 
саласын  басқарып  отырған  Өзбекәлi  Жәнiбек  сияқты  ағамыздың 
арқасы деп бiлемiн. Ал қайсыбiр министрлердiң осы деңгейге көтерiле 
алмағанына  қынжыламын.  Сiздерге  өзiм  естiген  бiр  мысал  айтып 
берейiн.  Қазiр  Қазақстан  өнерпаздарының  халықаралық  додаларға 
қатыспайтындары  некен-саяқ.  Францияда  жыл  сайын  өнердiң  әр 
саласы  бойынша  халықаралық  фестиваль  өтiп  тұрады.  Фестивальдi 
ұйымдастырушылар  әр  елдегi  түрлi  өнер  ошақтарына  шақырту 
жiберiп  тұрады.  Шамасы  келгендер  қатысады.  Соңғы  жылдары 
ұйымдастырушылар  шараға  екi  шарт  қосыпты.  Жүлде  алғандар 
фестиваль бiткен соң өз елiнiң туын көтерiп шығады және Әнұраннан 
үзiндi  орындайды.  Осыдан  3-4  жыл  бұрын  Франциядан  Қазақстанға 
шақырту  келедi.  Министрлiк  оған  барып  қатысатын  ұжымның 
қаржысын  таба  алмағандықтан,  облыстарға  сұрау  салыпты.  Ақыры 
Қостанай облысындағы «Костанайский зори» деген ансамбль барады. 
Бұл  ансамблдiң  басым  бөлiгi  басқа  ұлттың  өкiлдерi  болса  керек. 

202
Фестиваль соңында бұлар әлгi екi шартқа келгенде: «Қазақстанның туын 
көтермеймiз,  Әнұранын  орындамаймыз»,  –  деп  қарсылық  бiлдiрiптi. 
«Кешiрiңiздер, бұл фестивалдiң шарты, неге шықпайсыздар?», – десе: 
«Бұл бiздiң ту емес, бiз ол елдiң сүтiмен қоректенген жоқпыз» дептi. 
Бұл  не?  Бұл  –  сатқындық!  Дәл  осындай  бассыздық  сыртта  жүрген 
көптеген өнерпаздарымыздан кетiп жатпағанына кiм кепiл? 
Жаңағы әңгiменi сол елдегi дипломаттар «бұлар бiздi масқаралады 
ғой» деп жыларман болып айтты. Мұны естiгенде мен жерге кiрiп кете 
жаздадым. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  танымал  адамсыз,  басшылық  қызметте 
де  болдыңыз.  Ендi  танымалдығыңызды  пайдаланып  саясатқа  келу 
ойыңызда жоқ па? Мәселен, сайлауға түсу деген секiлдi... 
Нұрлан  Өнербай:  Әзiрге  ондай  ойым  жоқ.  «Егер  саясатпен 
сен  айналыспасаң,  саясат  сенiмен  айналысады»  дейдi.  Бiрақ  менiң 
қолымнан келетiн жұмыс – ұлтымның өнерiне қызмет жасау. Ұлт өнер 
арқылы қалыптасады, өнерiмен сақталады. Егер өнерiн дамытуға үлес 
қоса алсақ, мен үшiн бұдан үлкен саясат жоқ. Менiң саясатым – өнер. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сонда  сiз  әрiптестерiңiздiң,  яғни,  өнер 
адамдарының саясатқа араласуын онша құп көрмейсiз ғой?
Нұрлан Өнербай: Мен ән салып жүрiп депутат болсам, онда әндi 
қоюым керек шығар. Өздерiң бiлесiңдер, депутат болып алып, өнермен 
жағаласып жүргендер бар. Мен осы ағалардың жолын қайталағым жоқ. 
Және «Өнербаев депутат та болған» деген сөз үшiн барғым келмейдi. 
Жанарбек Әшімжан: Сiздiң театрдан, кинодан қол үзгенiңiзге бiраз 
уақыт  болыпты.  Араға  бiраз  уақыт  салып  кейбiр  өнерпаздар  театрға 
қайта барып жатады. Сiзде де осындай ой немесе шақыртулар болып 
жатқан жоқ па?
Нұрлан  Өнербай:  Мен  театрда  12  жыл  жұмыс  iстедiм.  15 
спектакльде  негiзгi  рөлде  ойнадым.  Қолымнан  келгенше  образдар 
сомдадым. Қатарларымнан қалып қойдым деп айта алмаймын. Бiрақ бiр 
өкiнiш әлi есiмнен кетпейдi. Тәуелсiздiк алып ұлттық рух жаңғырған 
тұста театрда да сондай сiлкiнiстер болып жатты. Әуезов театрына ұлт 
ұпайын түгендейтiн, батырлар, iрi-iрi тарихи тұлғалар жайлы көптеген 
нұсқалар  түстi.  Мен  солардың  бiреуiн  сомдағым  келiп  едi,  өкiнiшке 
қарай, оған мүмкiндiк болмады. 
Жанарбек Әшімжан: Кiмдi?
Нұрлан  Өнербай:  Ақанды  ойнағым  келдi.  Сол  кезде  Ақанның 
«Қорлан»  әнi  қалай  туғаны  жайында  жақсы  пьеса  келiп  түстi.  Мен 
театрдың  көркемдiк  кеңесiнiң  мүшесi  едiм.  Сол  пьесаны  көркемдiк 
кеңес  талқылап  жатқанда  iштей  «қабылданып  кетсе  екен»  деп  тiлеп 
отырдым.  Бiрақ,  «ол  әндi  айтатын  әншi  театрда  жоқ»  деген  пiкiрмен 
шығарма қабылданбай қалды. 

203
Жанарбек Әшімжан: Әншi шынымен жоқ па едi?
Нұрлан Өнербай: Ендi көркемдiк кеңестiң сол кездегi басшысының 
шешiмi солай болды. 
Жанарбек Әшімжан: Ол кездегi басшы кiм едi?
Нұрлан Өнербай: Әзiрбайжан Мәмбетов! 
Театр  гастрольге  шығады.  Ауыл  көрермендерi  қызық  қой, 
спектакльге тоймайды. Соңынан «концерт қойыңдар» дейдi. Спектакль 
бiткен соң соңынан концерт беремiз. Ондай кезде әншiлер қатарының 
бiрiншiсi болып мен тұрамын. Ал Ақан туралы пьеса «әншi жоқ» деген 
тұжырыммен  қабылданбай  қалғанда  мен  iштей  қынжылдым.  Осы 
оқиғадан  кейiн  басқаша  шешiм  қабылдадым.  Театрдан  кеттiм.  Басқа 
жол таңдадым. Әрi осы кезде мен әншi ретiнде таныла бастағам. Жан-
жақтан шақыртулар көп болды. 
Жанарбек Әшімжан: Ал киноға түсуге шақырды ма?
Нұрлан  Өнербай:  Менi  киноға  шақырды  деп  айта  алмаймын. 
Дегенмен, мен 10 жыл бойы дубляж жасауға қатыстым. 700-ге жуық 
фильмнiң  дубляжын  орындадым.  Өнердiң  бұл  түрiнiң  көптеген  қыр-
сырын меңгердiм. 
Жанарбек Әшімжан: Сiз өнерде кiмдi үлгi тұттыңыз?
Нұрлан  Өнербай:  Серке  Қожамқұлов  пен  Әнуар  Молдабековтi. 
Әнуар  ағаның  еңбекорлығы  көп  адамға  үлгi  болды.  Бұл  кiсi  ертең 
болатын спектакльге қатысу үшiн бүгiн театрға қонатын. Әрi образға 
кiрген кезде бүкiл дүниенi ұмытып кетедi. 
Жанарбек Әшімжан: Қазiр театрға барып тұрасыз ба?
Нұрлан Өнербай: Өте сирек барамын. Уақыт аз. 
Жанарбек Әшімжан: «Қазақстан» ұлттық арнасынан бiрге кеткен 
қыз-жiгiттердiң қалдары қалай? Олармен араласып тұрасыз ба?
Нұрлан Өнербай: Бiз жұмысқа келгеннен бұрын да дос-жаран едiк. 
Осы достығымыз жұмыстан кеткеннен кейiн де жалғаса бередi.

204
қурАйШЫ
(Қазақтың тұңғыш кәсіби сыбызғышысы  
Талғат Мұқышевпен сыр-сұхбат)
Астана-жұртқа  мәлім  әфсана-аңыздарда,  жыр-дастандарда 
сыбызғы  аспабы  жайлы  аз  айтылмайды.  Қаракөздің  жолында, 
Тайшық  ханның  қолында  кетуге  серт  берген,  қырық  қыз  бен 
мыстанның  айласына  арбалып  зәңгі  басы  зынданға  түскен 
Алпамысты шыңырудан суырып алған ненің күші? Әрине, Кейқуат 
айдаған қалың серкенің мүйізінен жасалған сыбызғының сазы. Екі 
дүниенің арасын шаң қылған, қара жердің бетін қан қылған Ескендір 
Зұлқарнайынның  қос  мүйізін  айдай  әлемге  паш  еткен,  даңқты 
әмірші-би  қолбасшыны  жарық  жалғанмен  қош  айтыстырған 
ненің құдіреті? Ескендірдің мүйізін көріп қойып қапыда қу медиен 
бетпаққа  айдалған  шаштараздың  қолындағы  қурай  екенін  тәтті 
аңыз  таңдайға  салды.  Жаугершілікте  қолға  түскен  Саймақ 
батырдың  қолын  кісеннен  босатқан  да  сыбызғы.  Патшаның 
тоқалын сыбызғысының үніне ессіз ғашық қылған, сол ғашықтық 
сазымен  батырды  қамаудан  құтқарып  қана  қоймай,  тоқалдың 
өзін сарайды тастап шығуға мәжбүр еткені жайлы «Саймақтың 
Сарыөзені»  дейтін  сыбызғы  күйі  сызылтып  отырып  бүгінге 
жеткізді.  Қашқар  қақпасының  топшысын  ағытқан  ұлы  Шоқан 
ажал жастығына бас қойған шақта кіші әкесі Қанқожа мен Тулақ 
қобызшы ауыр қазаны шәр Шыңғысқа сыбызғының азалы күйімен 
естiрткені жарты әлемге жария. Қазақтың басынан ауған аумалы-
төкпелі қанқұйлы кезеңдерді бір сәтке болса да ұмыттырған осы 
сыбызғы еді. Сол аспапты алмағайып уақыттарда Ахмет Жұбанов 
пен Болат Сарыбаев алтынмен аптап, күміспен күптен, тарихтан 
аршып  алып  бодан  Қазақстанның  босағасына  сол  сүйеп  кеткен. 
Ойықтарын шаң басқан қайран қурай содан бері біраз жыл үрленбей 
қалған.  Кенет  әлеуметтік  ағыстардың  арнасында  бір  батып,  бір 
шығып келе жатқан қарашаның құлағына әдемі әуен жетті. Бұл 
әуенді жеткізген қазақтың тұңғыш кәсіби сыбызғышысы, қурайдың 
құпиясын  УФА-дан  қайырған,  Құрманғазы  атындағы  ұлттық 
консерваториядан класс ашқан бірегей талант – Талғат Мұқышев. 
Көмей  дауысы  мен  ауыз  жаңғырығын  аспаптың  үн  дыбысына 
ұштастырған, тіл қуысындағы тәтті сазды тіс арқылы сыбызғыға 
берген, сөйтіп алты Алашты сазға бөлеген Талғатқа қоғамның бет 
бұратын кезі келген сыңайлы. Ол қу ағашпен Франция, Германия, 
Италия,  Швейцария,  Мысыр,  Оңтүстік  Корея,  Қытай,  Түркия, 
Ресей,  Башқұртстан,  Өзбекстан,  Қырғызстан  жұртын  сан  рет 
таңдай қақтырды. Біз бүгін сыбызғы мектебін қайта жаңғыртуға 

205
күш  салып  жүрген,  ҚР  Мәдениет  қайраткері,  өнер  зерттеуші 
Талғат  Кәріпжанұлы  Мұқышевпен  сыбызғы  төңірегінде  аз-кем 
сырласуды жөн көрдік. Әлқисса!
Жанарбек Әшімжан: Тәке, сыр-сұхбатымызды сыбызғының негiзгi 
шығу тегiн бастасаңыз? Жалпы, сыбызғы аспабын нақты бір ұлтқа теліп 
айтуға бола ма? 
талғат  Мұқышев:  Сыбызғы  –  үрлемелi  аспаптардың  iшiндегi 
ең көнесi. Жалпы үрлемелi аспаптар, мейлі ол флейта, дутка болсын 
барлығының  тегі  қамыс,  қурайдан  бастау  алады.  Алдыңғылары 
Еуропада  ерте  реставрацияланып  кәдiмгi  классикалық  түрге  көшкен. 
Өнер  зерттеуші  Тымат  Мерғалиевтің  «Қазақ  халқының  күйлерi  мен 
орындаушылары» атты еңбегiнде сыбызғы сонау ғұндарда, көшпелілер 
заманында  пайда  болғаны  айтылады.  Ол  кісі  бұл  деректі  қытай 
жазбаларынан алыпты. Көшiп-қонып жүрген ғұндардың шатырларынан 
сыбызғының  мұңды,  сазды  дыбыстары  естiлiп  жатады  екен.  Ахмет 
Жұбанов  «Тылсым  табиғатты  суреттейтiн  үн»  деп  сыбызғыға  үлкен 
баға  берген.  Сыбызғы  бастапқыда  қурайдан  жасалған.  Қурай  ХХ 
ғасырға  дейiн  жетті.  Кейiн  ХХ  ғасырда  Башқұртстанда,  Қазақстанда 
оркестрлер  ашылды.  Сосын  Ромененко  сынды  шеберлер  сыбызғыны 
ағаштан  жасай  бастады.  Ағашқа  көшу  себебi  –  аспап  табиғатқа 
байланысты өзгермейдi және оқушыларға да үйретуге жеңiл. Жалпы, 
сапасы жағынан алғанда, қалай десек те қурайдың дыбысына жетпейдi. 
Нағыз  табиғи  дыбысты  береді.  Қурайдың  отаны  –  Башқұртстан,  біз 
үшін домбыра қандай қасиетті болса, башқұрттар үшін сыбызғы дәл 
сондай сипатқа ие.
Жанарбек  Әшімжан:  Біздің  ұлттық  саз  өнерiмізде  сыбызғы 
аспабы не себептi кенжелеп, тіпті жоғалудың аз-ақ алдында қалды? 
Бұған  кешегі  қызыл  империя  бодандығының  қаншалықты  ықпал-
әсері болды? 
талғат  Мұқышев:  Қазақта  классикалық  өнердің  кәсіби  негізін 
қалаушы – Ахмет Жұбанов. Ол кісі кезінде Ысқақ Уәлиев, Оспанғали 
Қожабергенов сынды дәстүрлі сыбызғышыларды шақырып, солардың 
дәріс беруіне жол ашқан. Ысқақты оркестрге солист ретінде жұмысқа 
қабылдаған.  Сыбызғының  кенжелеп  қалуына  Кеңес  үкiметiнiң 
кертартпа  саясаты  өз  ықпалын  тигiзбей  қалған  жоқ.  Классикалық 
үлгiде еуропалық шығармаларды ойнаған аспап – аспап болып саналды 
да,  оған  шамасы  жетпеген  аспаптар  аспап  дәрежесiнде  саналмады. 
Мысалы, сондай солақайлықтың кесірінен сырнай аспабы ысырылып, 
орнын баян басты, сыбызғыны флейта тықсырып шығарды, «Отырар 
сазы»  ашылғанға  дейін  қыл  қобыз  прима  қобызға  жол  беріп  келді. 
Қазақтың негізгі классикасы – күй, бiрақ керзаман оны есепке алмады. 
Сыбызғы үшін Ахмет Жұбанов көп күресті. Консерваторияда қосымша 

206
сыныптар  ашты,  дәрiс  оқыды,  аяғы  ұзаққа  бармады.  Кейін  60-70 
жылдары  Болат  Сарыбаев  кірісті,  ол  кісінің  қазақтың  фольклорлық 
аспаптарын  қалпына  келтiрудегi  еңбегi  ерекше.  Сол  жемiстi  һәм 
жалғасты еңбектiң арқасында фольклордың шыңына жеткен – Нұрғиса 
Тiлендиев.  Ол  кiсi  жетекшiлiк  еткен  оркестiрдің  өзi  этнографиялық 
«Отырар  сазы»  оркестрi  деп  аталды.  Ол  кiсi  жетiген,  сазсырнай, 
сыбызғы тәрiздi көне аспаптардың басым көпшілігін оркестрге енгізді. 
Ол  аспаптарды  тек  халыққа  таныстырып  қана  қойған  жоқ,  сонымен 
қатар нақты тәжiрибе жүзiнде iске асырды. Тілендиевтің ұлылығы сол 
– сазсырнай, сыбызғы сынды аспаптарға арнап шығарма жазуға ықпал 
етті  және  осы  аспаптарда  арнайы  орындаушыларды  кәсiби  деңгейге 
көтердi. 
Жанарбек  Әшімжан:  Ендi  өзіңізге  қарай  ойыссақ.  Сіз  қазақтан 
шыққан тұңғыш кәсіби, арнайы осы салада білім алған сыбызғышысыз. 
Бұған дейін сыбызғы үрлеген дәстүрлі өнер иелерінен сіздің айырмаңыз 
–  бұл  аспапқа  кәсіби  және  ғылыми  мазмұн  бердіңіз.  Қурайға  деген 
қызығушылық қалай пайда болды?
талғат  Мұқышев:  Кез  келген  қазақ  домбыра  шертеді.  Мен  де 
домбырадан  бастадым.  Талдықорған  қаласындағы  Қ.Байсейiтов 
атындағы  училищенi  үрлемелi  тромбон  класында  білім  алдым. 
Сыбызғыға  мойын  бұруымыз  себепсіз  емес.  Шығыс  Қазақстан 
облысында  кәсiби  деңгейде  арнайы  музыкалық  бiлiмi  болмаса  да 
өнерге жақын сыбызғы орындаушылар көп болды. 1970 жылға дейiн 
Шанақ  Ауғанбаев  деген  ақсақал  кәсіби  деңгейде  тартып  келдi.  Сол 
кiсi сыбызғыны Шығыс өңiрiнде көп насихаттады. Алғаш пластинкаға 
сыбызғы  күйлерiн  жазған  сол  кiсi  болатын.  Оған  дейiн  сыбызғы 
күйлерi жазылмаған. 
Өнерге жақын адамдар қамыстан, қурайдан кесiп алып, әуеннiң басын 
шалып  жүретiн.  Бұл  бiзге  бала  күнiмiзде  қатты  әсер  етті.  Сыбызғыға 
аңсарым  қатты  ауды.  Қ.Байсейiтов  атындағы  училищенi  бiтiргеннен 
кейiн,  сыбызғыны  iздей  бастадым.  Консерваторияға  түскенде,  1986 
жылы сыбызғы тартуды бiлмесем де әр әуеннiң басын шалып жүрдім. 
Кейiн  сыбызғы  тарихын  зерттей  бастадым.  Болат  Сарыбаев,  Ахмет 
Жұбанов  еңбектерiн  көп  оқыдым.  Энциклопедияларда  «Сыбызғы 
Башқұртстанның  ұлттық  аспабы»  деген  дерек  бар.  Бұл  қазақа  жат 
аспап емес, бірақ башқұрттар сыбызғыны бірінші аспап деп санайды. 
Башқұртстан – қурайдың отаны. Башқұртстанда да домбыра бар, бiрақ 
бiздегi сыбызғы сияқты жетiлмей қалған. Қобыз бар, жыр-дастандарында 
айтылады,  аты  бар,  заты  жоқ.  Консерваторияда  жүргенде  Ишмурат 
Iлбәков есімді Башқұртстанның Еңбек сіңірген әртісі келiп оқуға түстi, 
домбыра класына. Сыбызғыны кәсiби деңгейде ойнағанына таң қалдым. 
Сыбызғының  мүмкiндiгiнiң  шексіз  екенiне  көзiм  жеттi.  Сол  кездерi 

207
консерваториядан Башқұртстанға сыбызғыны меңгерiп келуге бiр адам 
жiберу керек болды. Кезінде Шоқан Уәлиханов сыбызғы туралы үлкен 
еңбек жазып, Петербор мұражайына қалдырған. Сыбызғыға Абай аса 
мән берген. Кезiнде Райымбек батырдың әкесi Хангелдi де осы аспапта 
ойнаған.  Әлкей  Марғұланның  жазбаларында  да  сыбызғыға  қатысты 
деректер  көп.  Осының  бәріне  мән  бере  келе  консерватория  ректоры 
Дүйсен Қасейiнов бастап, кафедра меңгерушiсі Айтқали Жайымов, өзге 
де оқытушылар қоштап Башқұртстанға менi жiбердi. УФА Мемлекеттік 
ұлттық консерваториясында 1990-94 жылдары кәсіби білім алдым. Бір 
жыл сонда қызмет етіп, 1995 жылы елге келдiм.
Жанарбек  Әшімжан:  Ілкіде  башқұрттардың  сыбызғыға  деген 
құрметінің  ерекше  екенін  айтып  қалдыңыз.  Башқұртстан  әлі  күнге 
дейін  автономиялық  республика.  Сонда  олар  отарлаушы  елдің  саяси 
сынақтарынан  ұлттық  қурайларын  «сындырып»  алмай  қалай  аман 
алып келеді?
талғат Мұқышев: Олар аспапты өсiмдiктiң шығу тегiмен атайды. 
Яғни,  ұлттық  аспабын  қурай  дейді.  Бiз  домбыраны  ағаш  немесе 
қобызды  тобылғы  демеймiз.  Бiзде  аспапқа  арнайы  ат  берсе,  олар 
шығу  төркiнiмен  байланыстырады.  Неден  жасалса,  сонымен  атайды. 
Сыбызғы жайлы Құдайберген Жұбановтың еңбектерiнде де айтылады. 
Ойнау  тәсілі,  ойығы  қазақы  сыбызғыдан  аумайды,  тек  күйлері  ғана 
өзге. Бiз домбыра күйлерін жалықпастан тыңдай береміз ғой, олар да 
сыбызғыдан ұзақ уақыт күй тыңдайды.
Бізге  сыбызғы  үйреткен  мамандардан:  «500  жыл  бойы  орыстың 
боданында  болсақ  та,  біздің  башқұрт  болып  сақталып  қалғанымыз 
сыбызғының арқасы, қурайдан айырылған күні бәрінен айырыламыз» 
дегенді естіп мен қатты қайран қалдым. Сосын сыбызғыға саясаттың 
салқыны тимейтін себебі де бар. Өйткені бұл аспапты арнайы шеберлер 
жасамаған,  орындаушылардың  өзi  шебер  болған.  Башқұртстанның 
даласы қурайға толы. Кез келген өнерпаз, жолаушы, шопан, дихан жол-
жөнекей қурайды ойып алып ойнай берген. Башқұрттар биiн де, әнiн де 
сыбызғының сүйемелдеуiмен орындайды. Бізде де сыбызғыға қосылып 
ән айтушылар жайлы дерек бар.
Жалпы,  Башқұртстанда  музыка  мектебі  жүйелі  жұмыс  істейді. 
Кеңес  кезіндегі  жетiстiк  сол  –  әр  ауылда  музыка  мектебi  болып  еді. 
Сол  жүйе  сақталған.  Арнайы  сыбызғы  зерттеушiлер,  профессорлар, 
композиторлар  бар.  Қазір  УФА  консерваториясы  даңқты  «Салауат» 
операсын  жазған  Загир  Исмагилов  деген  композитордың  атында. 
Алғаш  ол  кiсi  Мәскеуге  оқуға  түсуге  барғанда  қурай  тартып  барған. 
Кейін «Қурайдан операға дейiн» деген еңбек жазған.
Сосын  1925  жылы  Париж  қаласында  дүниежүзiлiк  әншiлер 
байқауында  Әмiре  Қашаубаевпен  бiрге  барып,  жүлделi  орын  алған 

208
даңқты  Юмабай  Исәнбаев  деген  қурайшысы  болған.  Башқұртстанда 
Юмабай  Исәнбаев  атында  жыл  сайын  халықаралық  сыбызғышылар 
байқауы өтiп тұрады. Мен 2004 жылы осы байқауға қатысып, лауреат 
атанғам.  Тіпті  башқұрттар  қурайдың  суретiн  өздерiнiң  ұлттық 
елтаңбасында бейнелеген. Жыл сайын «Қурай байрамы» деп аталатын 
ұлттық мереке өтеді. Сол күнi қурайшылар көшеге сыймай кетеді. Оған 
өзiм куә болғанмын. Бұл мереке, әсіресе өз салт-дәстүрлерiнен алыстап 
орыстанып, татарланып, бара жатқан аймақтарда өтедi. Бұл да елдікті 
жоғалтпаудың бір алғышарты.

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: