Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

164
мәселесiмен  көшеде  жүгiрiп  жүргенмiн,  алдымнан  ұзын  бойлы  қара 
жiгiт шыға келдi де, құшақтай алып иiрiп-иiрiп жерге қоя қойды. Қара 
кәстөм-шалбар киген, мойнында тоқпақтай галстугi бар. Жап-жас жiгiт. 
Танымай тұрмын. Күлдi. Сөйтсем, әлгi Шәлбән Геген екен, оны соңғы 
рет көргенiм сол.
Жанарбек Әшімжан: Жаңағы Шәлбән Гегеннiң кейiнгi тағдырынан 
хабарыңыз бар ма?
Жағда  Бабалық:  Қазiр  ол  тiрi,  өкiмет  орындарында  өте  беделдi 
қызмет атқарады. 
Жанарбек Әшімжан: Қытайда ғой?
Жағда  Бабалық:  Иә,  Қытайда.  Қытайдағы  беделдi  адамдардың 
бiрi  болып  жүр.  Моңғолдардың  Тәңiрқұтын  iздеу  дәстүрi  өте  жақсы. 
Табуы одан да жақсы. Бiрақ бiр керағарлығы – тапқан баланы тек дiни 
бағытта ғана тәрбиелейтiнi. Соның кесiрiнен ол өзге ғылымдардан қол 
үзiп қалады. 
Жанарбек Әшімжан: Ал сiздiң пайымдауыңызша, қазақта сондай 
Тәңiрқұтылар кiмдер?
Жағда Бабалық: Баршылық. Бiрақ бiз аналар сияқты iздемеймiз, 
соның кесiрiнен олар бала кезiнде жоғалып кетiп жатыр. Бiзге аман-есен 
жеткендерi тым аз. Менiң санауымда бесеу-ақ: Ахмет Байтұрсынұлы, 
Әлихан Бөкейханов, Абай Құнанбайұлы, Мұстафа Шоқай және Қаныш 
Сәтбаев.  ХХ  ғасырдағы  қазақтың  Тәңiрқұтылары  осылар.  Ендi  бiз 
жаңағы жұрт сияқты өз Тәңiрқұтыларымызды iздеуiмiз керек. Мүмкiн 
ол бесiкте жатыр, мүмкiн жүгiрiп жүр... 1964 жылы Алматы облысы 
Жамбыл ауданына қарасты Қарасу деген жерде 4-сыныпта өте жақсы 
оқып жүрген қазақтың бiр баласын орыстар оқытамыз деп алып кетiп, 
қайтып қайтармай қойды. 
Жанарбек Әшімжан: Оның қазiр қайда екенi белгiсiз бе?
Жағда Бабалық: Белгiсiз, ешкiм бiлмейдi. 
Жанарбек Әшімжан: Ресейге алып кетiп пе едi?
Жағда  Бабалық:  Қайда  әкеткенiн  бiлмеймiз.  Кейiннен  орыстар 
Талдықорғаннан тағы бiр баланы Новосiбiрге алып кетiптi. Ол ғажайып 
физик болып шықты. Бiрақ аты қазақ болғанымен оның әйел-баласы 
орыс екен... Жалпы жандүниесi орыстанып кеткен ғой. 
Жанарбек Әшімжан: Қытайда дәл сондай тағы бiр қазақ баласы 
бар дейдi ғой?
Жағда  Бабалық:  Иә,  ол  –  Қытай  жерiнде  туған  өзiмiздiң 
қарадомалақ. Оны мен өз көзiммен көрмегенмiн. Ол 11 жасында қытай 
тiлiнен  қазақшаға  бiр  кiтап  аударған.  12  жасында  математикадан 
мемлекеттiк  олимпиаданың  жеңiмпазы  атанған.  Қытай  мемлекетiнен 
бiрiншi орын алу деген оңай дейсiңдер ме? Бүтiн қытай бойынша сурет 
салудан  екiншi  орын  алған.  Ал  ендi  қытайлар  бұл  баланы  алақанға 

165
салып бағып-қағып, тәрбиелеп, қолдарынан шығармай отыр. Баланың 
әке-шешесi  осы  жаққа  өттi  деп  естiдiм.  Ал  баланы  қытайлар  алып 
қалған. Менiң айтайын дегенiм, ана тұрған Америка елден ерекше неге 
дамып кеттi? Себебi, Америка әлемдегi әлгiндей басы бар адамдарды 
кәдiмгiдей  тердi.  Iздедi,  қолына  түсiрдi,  қонаққа  шақырды,  оқуға 
шақырды, жұмысқа шақырды. Сонымен тәңiрдiң берген дарындыларын 
жинау арқылы алға шығып кеттi. Қазiр дәл осы тәсiлдi орыс та, қытай 
да  қолданып  отыр.  Ал  бiз  өз  дарындыларымыздың  қадiрiн  әлi  ұққан 
жоқпыз. Қытайлар бүкiл адамды былай деп үшке бөледi: бұрын ойлап, 
бұрын шешетiн адам; артынан ойлап, артынан шешетiн адам және түк 
ойламай,  түк  шешпейтiн  адам.  Ал  әл-Фараби  бұрын  ойлап  шешетiн 
жанды  адам  дейдi.  Артынан  ойлап,  артынан  шешетiн  адамды  құл 
дейдi. Түк ойламай, түк шешпейтiн адамды хайуан дейдi. Ал осыны 
журналистика тiлiмен айтсақ, былай болады: тәуелсiз ойлылар, тәуелдi 
ойлылар және мәңгүрттер. Қазiр бiз дарынды балалар мектебi дегендi 
ашып отырмыз. Ниетiмiз жақсы-ақ. Бiрақ әлгi мектепке жүздеген немесе 
екi  жүздеген  баланы  алып  келемiз.  Бiзге  тәңiр  дарынды  балаларды 
өйтiп берген жоқ. Олардың саны өте аз. Аз екен деп тастап қоюға тағы 
болмайды. Iздеу керек, iздеу... 
Жанарбек Әшімжан: Дарынды балаларды iздеу дәстүрi негiзiнен 
моңғолдардан шыққан болды ғой? 
Жағда Бабалық: Менiң қолымдағы дерек бойынша, мұның тарихы 
буддизмде жатыр. Бұл дәстүр 1256 жылдан бастау алады. 
Жанарбек Әшімжан: Тәңiрқұтын шырақ алып iздеп, тауып жүрген 
сол елдiң даңқы неге шықпайды? 
Жағда Бабалық: Оның себебi, олар Тәңiрқұтын бiр ғана дiни салаға 
бұрып жiбередi. Өзге ғылымнан хабарсыздау болып қалады.
Жанарбек Әшімжан: Ал бiз, тәңiрқұтымызды қалай iздеп табуымыз 
керек?
Жағда  Бабалық:  Ол  үшiн  әуелi  ауылда  тұратын  ақсақал,  көне- 
көздермен  дұрыс  жұмыс  жүргiзу  қажет.  Ауыл  мектептерiн  дұрыстап 
бақылау керек. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  қытай  жерiнде  жоғары  билiкте  тұрған 
кезiңiзде осы тәсiлдi қолданып көрмедiңiз бе? 
Жағда  Бабалық:  Ол  уақытта  менде  ондай  iс  атқаруға  мүмкiндiк 
болған жоқ. Жұмысбасты болдым.
Жанарбек  Әшімжан:  Сiздiң  көп  қуғын-сүргiн  көргенiңiздi  ептеп 
бiлемiз.  Сол  аңызға  бергiсiз  әңгiмеңiздi  оқырмандарыңыздың  өз 
аузыңыздан естiген жөн секiлдi.
Жағда Бабалық: Мен Қытайда төрт рет қамалып шыққан адаммын. 
Бәрi де саяси мазмұнда, ұлтшылдық бағыттағы қудалаулар. Шыңсысай 
деген  адам  11  жыл  Шыңжаң  өлкесiн  басқарды.  Бiздiң  қазақтар  сол 

166
Шыңсысайға қарсы қару алып 1940 жылдан бастап соғысқан. Ол кезде 
оқушымын, қолыма қару алмасам да сол қандастарға тiлектес болдым. 
1943 жылы Үрiмжiде студент болып жүрген кезiмде мен ұлт-азаттық 
ұйымын құруға атсалыстым. Сол ұйымға қатысқан адамдардың бәрiн 
ұстап әкеттi. Менi «бандит, басбұзар» деп қамады. Екi арада Шыңсысай 
ауысып, орнына Ужыңшың деген адам келдi. Сол кiсi менi түрмеден 
шығармақшы  болған  екен,  бiрақ  менiң  қылмысым  ауырлау  болды. 
Сөйтiп, Ужыңшың «бұл бандит емес, партизан екен» деп жазамды сәл 
жеңiлдеттi. Сөйтiп, мен 8 айдан кейiн Ужыңшыңның уақытында 1945 
жылы  босап  шықтым.  Шыққан  соң,  Тарбағатайға  келiп  ұлт-азаттық 
ұйымын  қайта  құрдым.  Артынша  тағы  қуғын  басталған  соң  тауға 
шығып кетiп, соғысқа араласып кеттiм. Сол уақытта Оспан батырдың 
нағыз атқа қонған кезi болатын. Өзiмiздiң батыр өзiмiзге қарсы соғысып 
жатқан. Бiрақ мен ел арасында «Оспан батырдiкi дұрыс» деп мадақтап 
жүрдiм.  Менi  аңдып  жүрген  жансыздар  «бұл  Оспанды  ұлықтаушы» 
деп  жоғарыға  жеткiзiптi.  Сөйтiп,  мен  екiншi  рет  қамалдым.  Сегiз  ай 
жатқаннан  кейiн  өзге  қылмыстарым  жоқ  болғандықтан  кешiрiм  етiп 
босатты. Түрмеден шыға сала ұлт-азаттық армиясының бас штаб саяси 
басқармасының орынбасары етiп бiр-ақ көтердi. Сол жерде көп уақыт 
iстедiм.  Мұның  бәрiн  «қуғынды  көп  көрiпсiз»  дегеннен  кейiн  айтып 
тұрмын. 
Кейiн автономиялық аймақты басқарып тұрғанда «ұлшыл, оңшыл, 
сен  Қытайдағы,  Моңғолиядағы  және  Қазақстандағы  қазақтардың 
басын  бiрiктiрiп  әкетпексiң»  деп  тағы  қамады.  Сол  тұста  бес  жарым 
жыл отырдым, түрмеден шыққаннан кейiн 1961 жылы туған Отанға бас 
сауғаладым.
Жанарбек Әшімжан: Тiке Алматыға келдiңiз бе?
Жағда Бабалық: Тура осында келдiм.
Жанарбек Әшімжан: Сiз Оспан батырды бетпе-бет көрдiңiз ғой?
Жағда Бабалық: Көрдiм. Ол өз алдына бөлек, ауқымды тақырып. 
Отанға  келгеннен  кейiн  Кеңестiң  КГБ-сы  менi  айрықша  ресми 
бақылауға алды. Шекара жақтағы аудандарға жiбермейтiн. Келгеннен 
кейiн  түрлi  жұмыстар  iстедiм.  Мал  бақтым,  пошта  тасыдым.  Сосын 
1963 жылы Хрущевқа бар жағдайды айтып ресми хат жаздым. Арада 
көп  ұзатпай  «Орталық  комитет  бақылауға  алсын!  Үй  берiлсiн  және 
жұмыспен  қамтамасыз  етiлсiн»  деп  бiр-ақ  күнде  бұйрық  түсiптi.  ОК 
үй  бердi,  өздерiнiң  штатымен  «Мәдениет  және  тұрмыс»  журналына 
жұмысқа  орналастырды,  сол  жерден  зейнеткерлiкке  шықтым.  Мәсе- 
ленiң бәрi хатты жiбергеннен кейiн он күннiң iшiнде шешiлдi. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сөйтiп,  КГБ-ның  бақылауынан  құтылды- 
ңыз ғой?

167
Жағда Бабалық: Жоқ. Одан кейiн де «үш әрiптiң» жiтi бақылауында 
тұрдым.  Қатты  қадағалауда  жүрдiм.  Редакциядағы  жұмыс  үстелiмнiң 
үстiнде екi телефон тұрады. Бiреуi жұртпен сөйлесетiн телефон, екiншiсi 
жұртпен болған сөздi тыңдайтын телефон. Әр сенбi сайын таң бозынан 
үйдегi телефон шырылдайды. Көтеремiн. Арғы жақтан бейтаныс дауыс: 
«Бүгiн-ертең қайда боласыз?» дейдi. «Осындай үйге қонаққа барамын» 
деймiн.  Баратын  жердiң  мекен-жайын  түгел  түртiп  алады.  Келесi 
сенбi тағы сол дауыс. «Ертең қайда барасың?» «Кiсi өлiмiне». Тағы да 
мекен-жай жазу. Бұл – сенбi сайын қайталанатын үрдiс. 1970 жылдары 
Мақаншыдағы  бiр  туысымыздың  қайтыс  болғаны  жайлы  жеделхат 
келдi. Барайын десем, КГБ рұқсат бермедi. Қайта-қайта мазаларын ала 
бердiм. «Онда ұшақпен барасыз» дедi. «Мақұл» дедiм. Үржарға ұшақ 
қонады екен, соған мiндiм, түскен соң туыстарым қарсы алды. Сосын 
бiр кiсiлер «мына адам сiздiң қасыңызда бiрге болады» дедi. Менен гөрi 
жастау жiгiт екен. Сол салпақтаған күйi ол менiмен бiрге жүрдi. Жаназа 
шығарылды,  елдiң  алды  қайтты.  Қарасам,  әлгi  «қамқоршым»  есiктiң 
алдында жалғыз қалыпты. Үйге бөлек дастархан жасатып, әлгi кiсiнi 
шақырдым. Үйге кiрдi. Арақ алғыздым. Қырлы стаканға толтыра құйып 
ұсынып тұрып: «Айналайын, азаптанып қайтесiң? Мен өмiрбаянымды 
айтайын, сен түсiрiп ал. Сосын анау жазғы үйде жатып тынықсайшы» 
дедiм. Қызарып кеттi. Бiрақ кеткенше сол үйден шықпады. Алматыға 
ұшатын кезде шығарып салып, қолын бұлғаған күйi қалды. 
Осы  Алматыда  полковник  Балтабай  деген  бар.  Ол  менi  ашық 
аңдитын. 1997 жылы едi. Бiр күнi келе жатсам, тура алдымнан бетпе-
бет  шыға  қалғаны.  Амандасқаннан  кейiн:  «Бәке-ау,  1961  жылы  18 
қыркүйекте  шекарадан  өттiм.  Арада  қазақ  мемлекетi  құрылғанға 
дейiн  30  жыл  өттi,  сонша  жыл  аңдыдыңдар.  Ендi  тәуелсiз  елмiз,  әлi 
аңдып жүрсiңдер. Айтыңдаршы, сонда қандай қылмысым үшiн аңдып 
жүрсiңдер?»  дедiм.  Әбден  күлiп  алды  да:  «Мен  кiнәлi  емеспiн,  бiзге 
«өте  қауiптi  адам,  көзден  таса  қылмаңдар»  деп  бұйырды,  жүзiңiздi 
топырақ жасырғанша бiз аңдуға мiндеттiмiз» дедi.
Жанарбек Әшімжан: Сiздi қазiр де аңди ма?
Жағда Бабалық: Қазiр басылып қалған сияқты.
Жанарбек Әшімжан: Қытаймен байланыс жасап тұрасыз ба?
Жағда  Бабалық:  Мен  1989  жылы  бiр  рет  барып  келдiм.  Бiр-екi 
туыстардың үйiне тоқтадым. Кенет Қытайдың арнаулы орындарының 
төрт-бес  адамы  келiп:  «48  сағаттың  iшiнде  шекарадан  шығуыңыз 
керек», деп қуып шықты.
Жанарбек Әшімжан: Қытайдың қуғынында, Кеңестiң бақылауында 
болғаныңыздан  хабардармыз.  Бiрақ  «Бабалық  шал  АҚШ-тың  да 
назарында болған» деген деректi естiп таң қалдық.
Жағда Бабалық: Мен ол жаққа өмiрi барған адам емеспiн. Бiрде-

168
бiр  америкалықпен  тiлдесiп  көргенiм  жоқ.  1965  жылы  «Бүтiн  кiшi 
ұлттар латын қарпiн қабылдасын» деген Қытайдың саясаты етек алды. 
Сөйтiп, бұрынғы мәдениеттi, жазба дүниелердiң тамырына балта шабу 
арқылы жаппай сауатсыздандырмақ болды. «Кiшi ұлт» деп саналатын 
64 ұлт болды. Мен ол уақытта облыстың бастығы болатынмын. Кезек 
бiздiң  облысқа  келгенде  мен:  «Бiз  латынды  қабылдамаймыз.  Араб 
қарпiнен  бас  тартсақ  тартайық,  бiрақ  таңдауды  өзiмiз  жасаймыз. 
Бiздiң  Отанымыздағы  қандастар  кириллицаны  пайдаланып  жатыр, 
сондықтан  бiз  таңдау  жасағанша  сол  кириллицаға  көше  тұрамыз» 
деп  бүтiн  облысты  көшiрдiм  де  жiбердiм.  Сонда  америкалықтар 
«латынды қабылдай қоймады, ғаламдануға кедергi жасады» деп менiң 
үстiмнен 150 беттен тұратын дерек жиған. Сол кiтапты оқысаңыз, төбе 
шашыңыз тiк тұрады. «Жұдырықтай шалды үш империя қуғындапты» 
деп жүргендерi сол болу керек.
Жанарбек Әшімжан: Ендi өзiңiздiң неше жылдан берi айналысып 
келе  жатқан  кәсiбiңiзге  қарай  ойыссақ.  Этнография  саласын  салалап 
тұрып  зерттедiңiз.  Уақыт  доңғалағы  ол  ғылымдарды  кенжелендiрiп 
бара  жатқаны  жасырын  емес.  Мұның  сыртында,  сiз  3000-нан  астам 
өсiмдiктiң түрiн, атауын, қасиетiн бiлесiз.
Жағда Бабалық: Ол 3000 емес, одан көп қой. Ғылыми зерттеулер 
бойынша  мына  Кавказда  өсiмдiктiң  6000-нан  астам  түрi  бар.  Ал 
Қазақстанда өзiмiздiң мөлшерiмiз бойынша 10 000 түрлi шөп бар деп 
есептеймiз. Дәл қазiр мен 89 жасқа келдiм, бәрiнiң атын атап беруге 
күш-қуатым  жетпейдi.  150-ден  астам  жусан  тектес  өсiмдiктiң  атын 
қағазға түсiрдiм. Өсiмдiктер әлемi туралы жазған деректерiм жетедi.
Жанарбек  Әшімжан:  Сонда  сiздi  өсiмдiк  әлемi  несiмен  қызық- 
тырды?
Жағда Бабалық: Айналайындар-ау, оның бәрiн бiлуiмiз керек қой. 
Ол өсiмдiктiң әрқайсысының тасасында қазақтың сөздiк қоры жатыр. 
Бiздiң  тiлiмiздiң  қуаттылығы,  байлығы  –  сайын  далада  жайқалып 
жатқан сол өсiмдiктер. 
Этнография  –  өте  үлкен  ғылым.  Тармағы,  саласы  көп,  барлық 
ғылымға  қол  сұғып  жатады.  Таяуда  менiң  «Егемен  Қазақстанға» 
«Жылқының өң-түсi» деген мақалам шықты. Бұл – жылқы жануарының 
өң-түсiне  ғана  қатысты  әңгiменiң  бiр  ғана  қыры.  Менiң  айналысып 
жүрген  саламды  таңды  таңға  ұрып  бiтiре  алмайсың.  Этнографиялық 
құндылықтарға  байланысты  менiң  жазған  дүниелерiм  қат-қат  болып 
жатыр, жалпы салмағы 150 келi болады. Ол дүниелердi осы күнге дейiн 
сақтап келгенiм үшiн жазықты емеспiн, себебi қалай сақтау керектiгiн 
бiлмеймiн. Егер мемлекет өз қамқорлығына аламын десе берер едiм. Ал 
егер сол дүниелерге мен иелiк қыламын, сенiң өмiрiңдi мен жалғаймын 

169
деген жан болса шықсын майданға. Ал жол-жөнекей келiп сұраушылар 
бар,  сонша  күш-қуатымды  сарп  етiп  жинаған  дүниелердi  мен  неге 
әлдекiмге ұстата салуым керек? Әңгiменi осымен аяқтайық.
Жанарбек  Әшімжан:  Желтоқсан  оқиғасы  туралы  шердiң  шетi 
басталса, әңгiменiң бiр ұшы өзiңiзге барып тiреледi. Желтоқсан кезiнде 
Сәбетқазы  Ақатай  екеуiңiз  үлкен  шаруалардың  басында  жүргенiңiздi 
бiреу бiлсе, бiреу бiлмейдi.
Жағда  Бабалық:  Сәбетқазы  Ақатайдың  жылын  берген  кезде 
«Алаш  үнi»  дейтiн  газетке  бұл  жағдайдың  шетiн  ептеп  жазғам. 
17  желтоқсан  күнi  бiр  адам  қайтыс  болып  мен  көтерiлiске  қатыса 
алмадым.  18-i  күнi  де  сол  үйде  болдым.  Бiрақ  бiздiң  балаларымыз 
алаңға барып, болған жайдың бәрiн хабардар етiп отырды. Қасымда 
Қалдыбай  Қанафин  деген  ақсақал  болған.  Екеумiздiң  аузымыздан 
қатқыл  сөз  шығып  кетсе  керек,  әлдекiм  19-ы  күнi  үйге  телефон 
шалып, менiң көшеге шығып тұруымды бұйырды. Бұйрық бойынша 
мен Жароков пен Бөгенбай көшелерiнiң қиылысына шықтым. Iшiнде 
үш  қазағы  бар  жеңiл  көлiк  келдi  де,  менi  салып  ала  жөнелдi.  Қай 
жер екенiн бiлмеймiн, бiрнеше қабатты ғимараттың екiншi қабатына 
көтерiлдiк. «Сiз бүй депсiз, сүй депсiз» деп олар менi бiрден сұрақтың 
астына  алды.  «Қонаевтың  орнына  орыс  емес,  бiр  қазақты  қойғанда 
осындай  болмас  едi»  дедiм  шыдамай.  Қойшы,  ашық  айтысқа  кетiп 
қалдым. Ертеңiнде олар және келiп алып кеттi. Және айтыс болды... 
1987  жылы  7  қаңтар  күнi  маған  Сәбетқазы  Ақатай  жылап  келдi. 
Ол  бұл  мәселе  туралы  менен  гөрi  көбiрек  бiледi  екен.  Оқиғаның 
iшiнде  жүрiптi,  бiрқанша  нәрсенi  көзiмен  көрiптi.  Екеуiмiз  асханаға 
кiрдiк  те,  әңгiмемiздi  ешкiм  естiмес  үшiн  сарқыратып  суды  ағызып 
қойдық.  Сол  жерде  әңгiмелестiк.  Әңгiменiң  тоқ  етерi  мынау  болды: 
бiз алаңға қанша адамның шыққанын, оның қаншасы өлгенiн, қайтыс 
болғандардың  қаншасы  әйел,  қаншасы  ер  адам  екенiн  анықтап 
қағазға түсiретiн болып келiстiк. Сонымен мәтiнiн Сәбетқазы жазды. 
Оқиғаның сәтi түскен жерiн фотоға да түсiрiп алдық. Осы материалды 
бiз алдымен Африкаға, Чехияға жөнелттiк. Алматыға Мажарстаннан 
Иштван Қоңыр келiп қалған екен, сол арқылы Венгрияға да жiбердiк. 
Құдай  сәтiн  салып  Америкадан  бiр  қазақ  келе  қалыпты,  әлгi  хатты 
оған да бердiк. Қытайға жолдап едiк, о жақтан қайтып хабар келмедi. 
Америкадан келген қазақты Жазушылар одағы шақырыпты. Өзi жас 
жiгiт екен. Оған хатты өз қолыммен бердiм. Одақтың маңы толған адам, 
қайсысы КГБ, қайсысы басқа екенiн аңғару қиын. Хатты «Социалистiк 
Қазақстан» газетiне орап алғанмын. Бiр уақытта бiр топ адам одақтың 
екiншi қабатындағы «Қаламгер» дәмханасына кiрдi. Мен де соңынан 
ере жөнелдiм. Ана кiсi дәмханаға кiрмей, әжетханаға қарай бұрылды, 

170
соңынан мен де кiрiп бардым. Кiрдiм де, шамаданының үстiне хатты 
тастай салдым. Ол маған жалт қарады. Мен көзiмдi қыстым да шығып 
кеттiм. 
Жанарбек Әшімжан: Ол хат жарық көрдi ме?
Жағда  Бабалық:  Баспасөзге  шыққан.  Еуропаның  бiрнеше  елiнде 
жарияланды. Тек Африка мен Қытайға жiберген хатымыз жарияланбай 
қалды.  Сөйтiп,  бiз  осылай  бiрқанша  шет  елге  желтоқсан  оқиғасы 
туралы  хабар  тараттық.  Осы  iс-әрекеттен  кейiн  бiз  ұлттық  «Азат» 
азаматтық қозғалысын құрдық. Қозғалыстың алғашқы тұғырнамасын 
Сәбетқазы  екеуiмiз  жасадық.  Кеңсай  жақта  Сәбетқазының  саяжайы 
бар едi, сонда отырып жұмыс iстедiк. Бiрақ оның маңайы толы ағаш 
болды, бiреу-мiреу жаныңа келiп тыңдап тұрса да бiлмей қаласың. Оны 
ұнатпай бейiттiң қасынан тап-тақыр жерден бiр саяжай сатып алдық. 
Онда  бiраз  уақыт  жұмыс  iстеп  көрдiк,  ұнамады.  Оны  және  сатып 
жiберiп,  Боралдайдан  жаман  қора  сатып  алдық.  Ол  жерде  бiр-екi  ай 
жұмыс iстеп, 1987 жылдың күзiнде Алматыны тастап, Балқашқа кеттiк. 
Сол  жерде  бiр  ай  тұрып  жұмыс  iстедiк.  Жасаған  құжаттарымызды 
түгелiмен құмға көмiп кеттiк. Бiр жылдан кейiн барып қазып алдық. 
Сол жерде қозғалыстың тұғырнамасын жазу үшiн тапжылмай екi жыл 
жұмыс  iстедiк.  «Азат»  қозғалысы  құрылды,  өрледi,  ыдырады,  мен 
соның барлығына қатыстым. Одан кейiн «Алаш» партиясын құрдық. 
Бiрақ бiз ештеңе iстей алмадық. Қолымыздан түк келмедi. Бiр нәрсенi 
айту керек, «Азат» қозғалысын құрған кезде Орталық Азия елдерiнiң 
кiлең  ұлтшылдарымен  кездесiп  тұрдық.  Тiптi  Алматыда  бiрнеше 
үлкендi-кiшiлi жиындар өткiздiк. 
Жанарбек Әшімжан: Жиналыс астыртын болушы ма едi?
Жағда  Бабалық:  Кейбiреуi  ашық  болды.  Бiз  негiзiнен  екi  жерде 
–  Алматы  мен  Бiшкекте  кездесiп  тұрдық.  Талқыланған  мәселелердiң 
iшiнде Орта Азияны бiрiктiру идеясын бәрi қолдады. Тiптi «шекараны 
ашып  жiберу  керек»  деген  де  сөздер  айтылды.  Бiрақ  тiлге  келгенде 
бәрiмiз қаймығып қаламыз. 
Жанарбек Әшімжан: Желтоқсан оқиғасы туралы Мұхтар Шаханов 
Мәскеуде, Кремльде бүтiн әлемнiң алдында жайып салды.
Жағда Бабалық: Иә.
Жанарбек Әшімжан: Сол Мұхаң оқыған мәтiндi «бiреулер жазып, 
аузы  дуалы  ақын  Мұхтар  Шахановтан  үлкен  мiнбеден  жария  етуiн 
өтiнген» деседi. Сiздiң бұдан хабарыңыз бар ма?
Жағда  Бабалық:  Жоқ,  хабарым  жоқ.  Бiрақ  бiз  әлгi  шет  елге 
жiберетiн  хатымызды  қайраткер  деген  қазақтың  17  адамына  апарып 
берген  болатынбыз.  Соның  бiреуi  Шаханов  едi.  Тағы  бiреуi  Олжас 
Сүлейменов, сосын шұбартаулық бiр шал болды, атын ұмытып тұрмын, 

171
кейiннен  сол  хатты  алдық  деп  осы  үшеуi  ғана  мойындады.  Қалғаны 
мойындамай қойды. Шошып кетiп өртеп жiберген сияқты. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сәбетқазы  ағаның  соңғы  өмiрi  туралы  да 
жақсы бiлесiз ғой?
Жағда Бабалық: Әрине, ол ұлт үшiн көп еңбек еттi. Орта Азияны 
бiрлестiру  жөнiнде  құнды  ойлар  айтып  жүрдi.  Оның  ұйымдастыру 
қабiлетi жақсы едi. Сосын бiр айтатын мәселе, әлгiндей идея ұстанған 
өзбек,  тәжiк,  әзiрбайжан,  қырғыз  халқының  ұлтшылдары  көп  қуғын-
сүргiн  көрдi.  Ал  Қазақстанда  саяси  қуғын  болған  жоқ.  Бiрақ  ол 
азаматтардың бiреуiн де есiктен қаратқан жоқ. 
Жанарбек Әшімжан: Сiздер ұлт үшiн көп еңбек еттiңiздер. Бiрақ 
дiттеген мақсаттарыңызға жете алмаудың негiзгi себебi неде екен?
Жағда  Бабалық:  Себептер  өте  көп...  Жалпы  қазақ  халқы  асси- 
миляцияға  ұшырап  кеткен  екен...  Бәрi  де  орысша  сөйлейдi,  сол  тiлде 
ойлайды. Қысқаша айтқанда, құл болып кеткен. Құлдықтан шығару үшiн 
көп уақыт қажет болды. Оған бiздiң шамамыз жетпедi. Бұған әкiмшiлiк 
жүйе араласуы қажет екен. Ендi осы тұстан тоқтай қалайық. 

172
«АрқАН ҮЗiЛiП кетiП АМАН қАЛҒАН хАЛЫқПЫЗ...»
«Алматыға  Шерхан  Мұртаза  келдi»  дегендi  құлағымыз  шалып 
қалған. Парламенттен кеткелi Шерағаңды сағынып жүрген ел көп. 
Бiржағы Шерағаңа барып қолын алып сұхбаттассақ деген ой қылаң 
бердi. Таптық. Аз-кем бильярд ойнадық. Шерағаң – тың. Бильярдтың 
шарын  ұршықша  иiредi  екен.  Шарды  бiр  қолмен-ақ  атып  түсiредi. 
Арасында сұхбаттастық. 
 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: