Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

181
осыншама түтiннен жол бойы қырыла-қырыла Үндiстанның Кашмир 
өлкесiне  172  адам  ғана  жеттiк.  Жол-жөнекей  шығын  өте  көп  болды, 
менiң бiрге туған сегiз бауырымның алтауы жолда жан тапсырды.
Бiз Үндiстаннан 1954 жылы Иракты, Сирияны басып өтiп Түркияға 
бардық.  Үркiншiлiкпен  ауған  172  адамнан  бөлек,  бiзге  дейiн  1940 
жылдары Үндiстанға, Пәкiстанға келiп қоныстанған қазақтар бар екен, 
ұзын-ырғасы 1300-дей қазақ Түркияға келдiк.
Алғаш  барғанда  жейтiн  тамақ,  қоныстанатын  орын  жоқ.  Түрiк 
үкiметi  әр  жанның  басына  60  құрыштан  ақша  бердi,  оған  екi  нан 
келедi.  Бiз  бiр  үйде  төрт  жан  болдық,  240  құрыш  алдық.  Әкем  ол 
жерде  саудамен  айналысты.  Қолдан  қолғап,  малақай  тiгiп  саттық. 
Сол сауданың арқасында әкем ауқатты болды, жетi рет қажыға барды. 
Өмiрiнiң соңын тақуалыққа арнады, балаларын отаншылдық, ұлттық 
мұраттарға  тәрбиеледi.  Мен  Түркияда  ұлтшылдықты,  Алаш  идеясын 
көксеген  бiрнеше  айлық  журнал-газеттер  шығарғам.  Сол  газеттердi 
шығаруға әкем Қалибек қаражат жағынан көп көмектестi. Әкем 1985 
жылы 16 қараша күнi 77 жасында қайтыс болды.
Жанарбек Әшімжан: Кейiнгi жылдары Қытайға жол түстi ме?
қасен оралтай: Кейiн Қытай үкiметiнiң шақыртуымен Қытайға үш 
рет бардым. Алғаш 1984 жылы бардым, ол кезде совет пен Қытайдың 
саяси қарым-қатынасы нашарлап тұрған болатын. Мен антикоммунист 
болған  соң,  «дұшпанымыз  ортақ»  деген  мағынаны  меңзеп  шақырған 
болу керек. Одан кейiн 1988 жылы тағы барып қайттым. Ал Қазақстан өз 
тәуелсiздiгiн жариялағаннан кейiн 1992 жылы арнайы Алматыға келiп, 
Үрiмжiге  ұшақпен  ұшып  бардым.  Ондағы  мақсатым  –  бiр  кезде  сол 
топырақтан қуғын көрiп кеткен бала бүкiл дүниенi шарлап келiп, тәуелсiз 
Қазақстаннан  келдi  дегендi  сезiндiру  болатын.  Үрiмжi  әуежайындағы 
траптан  әдейi  басыма  қазақ  қалпақ,  кеудеме  Қазақстан  жалауының 
белгiсiн тағып түстiм. Сосын қарсы алғандарға «мен Еуропадан емес, 
тәуелсiз Қазақстаннан келiп тұрмын, ақ қалпағым басымда, көк байрағым 
төсiмде» дедiм. Сол жолы бiр қазақ жiгiт солқылдап тұрып жылады. Ол 
жiгiттiң аты-жөнi кiтабымда толық жазылған.
Жанарбек Әшімжан: Сiз зейнеткерлiкке шыққанға дейiн «Азаттық» 
радиосында қызмет еттiңiз. Радиоға жұмысқа қалай қабылдандыңыз?
қасен  оралтай:  Радио  әкiмшiлiгi  газетке  қазақ,  түрiкпен,  өзбек, 
қырғыз  тiлдерiн  бiлетiн  жас  журналистердi  жұмысқа  қабылдайтыны 
туралы жарнама берiптi. Мен ол кезде НАТО-ның Измир қаласындағы 
өкiлдiгiнде iстейтiнмiн, «Азаттыққа» өзiм туралы таныстыру қағазын 
жiбердiм. Менi ұйғырлар аяқтан шалып, көп кедергi келтiрдi. Сөйтiп, 
жүргенде башқұрттың даңқты ғалымы, кезiнде Әлиханмен, Мағжанмен, 
Мiржақыппен  мүдделес  болған,  заманында  Ленинмен  де  кездескен 
Ахметзәки Уәлиди менi қолдап радио әкiмшiлiгiне хат жазыпты. Сосын 

182
менi  америкалықтар  «Азаттық»  радиосының  штаб-пәтерi  орналасқан 
Мюнхень қаласына шақырды. Үш ай сынақ мерзiмiмен жұмысқа алды.
Жанарбек  Әшімжан:  Жалпы  «Азаттық»  раиосының  сол  кездегi 
көздеген мақсат-мұраты, идеологиялық бағыты не едi?
қасен  оралтай:  «Азаттық»  радиосы  өмiр-бақи  коммунизмге 
қарсы болды. Бұл радио Кеңестер одағындағы 16 республикаға және 
«Варшава  шартына»  мүше  бес  елге  21  тiлде  хабар  тарататын.  Басты 
мақсат – цензураға шырмалған елдерге тек шындықты бүркемелемей 
жеткiзу болатын.
Жанарбек Әшімжан: Бөгде империалистiк көзқарас болған жоқ па?
қасен  оралтай:  Жоқ.  Негiзгi  мақсат  –  бұғаудағы  елдi  дұрыс 
ақпаратпен қамтамасыз ету. Әрине, бұғаудағы елдердiң азаттық алуын 
көздемедi деп айта алмаймын. Бұл бағытта мен өзi бас болып бiрнеше 
шаралар,  хабарлар  жасадым.  Мәселен,  бiз  Алашорданың  құрылған 
күнiне  орай  және  Қазақстанда  аттары  аталмайтын  алашордашыларға 
қатысты  көптеген  хабарлар  дайындадық.  Ленин  мен  Сталиннiң  аз 
ұлттарға тәуелсiздiк беру жөнiндегi ең алғашқы бiрiккен декларациясын 
алға  тарта  отырып,  радио  мiнберiнен  «әр  халық  өз  тағдырын  өзi 
белгiлеуi керек» дегендi ашық айттық.
Жанарбек Әшімжан: Сiздер Алаш көсемдерi жайлы мәлiметтердi 
қайдан алып тұрдыңыздар?
қасен  оралтай:  Әрине,  мәлiметтер  өте  аз  болды.  Түрлi  кiтап- 
ханалардағы деректердi құрап-сұрап күн кештiк. 1967 жылдың аяғында 
Алашорда үкiметiнiң 50 жылдығын бiз Мюнхень қаласында әжептәуiр 
атап  өттiк.  Ұйымдастырушысы  өзiм  болған  соң,  баяндаманы  да 
өзiм  жасадым.  Сол  баяндаманы  кейiн  түрiкшеге  аударып,  Түркияға 
жiбердiм. Ол Измирде шығатын «Ұлттық әрекет» журналында Әлихан 
Бөкейханның  айшықты  суретiмен  үлкен  мақала  болып  басылды.  Бұл 
жалпы шетелде «Алаш» деген айдармен басылып шыққан тұңғыш мақала 
болатын.  Бiз  Әлихан  Бөкейхан,  Ахмет  Байтұрсынұлы,  Мұхаметжан 
Тынышпай,  Мұстафа  Шоқай,  Мiржақып  Дулат,  Омар  Қарашұлы, 
ағайынды  Халел  және  Жанша  Досмхамедтер,  Райымжан  Марсықұлы 
жайлы, бәрiнiң тiзiмiн жасап алғанбыз, әрқайсысы туралы әр ай сайын 
тiзбектi екi-үш мақаладан берiп тұрдық. Ең көп жарияланғаны – Мағжан 
Жұмабай, сол тұста бiр кiтабы шыққан болатын. Сөйтiп, 42 жыл бойы 
Алашорда көсемдерiн үзбей берiп келдiк. Әртүрлi деректердi, радиодағы 
хабарларымды  пайдалана  жүрiп,  1973  жылы  «Алаш  –  Түркiстан 
түрiктерiнiң ұлт азаттық ұраны» атты кiтабымды Ыстамбұл қаласында 
басып шығардым. Бұл кiтапты түрiк оқырмандары өте жақсы қабылдады.
Жанарбек Әшімжан: Аға көңiлiңiзге келмесiн, сiз туралы Қазақ- 
станда  түрлi  пiкiрлер  бар.  Мәселен,  сiздi  кейбiреулер  «ЦРУ-дың 
тыңшысы» дейдi. 

183
қасен  оралтай:  «Азаттық»  радиосының  алдында,  1961  жылы 
«Шығыс Түркiстан – қазақ түрiктерiнiң ұлт азаттық күресi» атты кiтап 
жазғам.  Измир  қаласында  басылып  шықты.  1962  жылы  Түркияда 
«Үлкен  түрiк  елi»  атты  айлық  журналдың  он  екi  санын  шығардым. 
«Коммунизммен күрес» дейтiн газет шығардым. «Азаттық» радиосына 
қабылдаудағы  басты  себептiң  бiрi  –  менiң  антикоммунист  екендiгiм 
және  қаламгерлiк  тәжiрибемнiң  қалыптасуы.  «Азаттық»  радиосы 
1953 жылы құрылғанда ЦРУ-дың қаражатымен құрылған, 1970 жылға 
дейiн сол ұйымның басқаруында болды. 1970 жылдан соң «Азаттық» 
АҚШ  конгресiнiң  басқаруына  өттi.  Ал  бiздiң  мiндетiмiз  –  әр  күн 
сайын хабарлар дайындау. Iстеген iсiмiздi күн сайын радиодан айтып 
тұрдық, мақала, кiтап етiп жаздық. Бiздiң қызметтiң ешқандай құпия 
жағы болған жоқ. Ал «ЦРУ-дың тыңшысы» дегендi айтып жүргендерге 
берер менiң жаубым осы.
Жанарбек Әшімжан: Алда сантүрлi алапаттарды бойына жасырған 
қасиеттi  Желтоқсан  айы  келе  жатыр.  Сол  1986  жылғы  қазақтардың 
көтерiлiсi Еуропаға қандай сипатта жеттi?
қасен оралтай: Мен ол кезде қазақ редакциясының басшысының 
орынбасары  болатынмын.  Бастығымыз  Жәркен  Бабыш  демалысқа 
кетiп, мен жауапты болып қалғам. 1986 жылғы Желтоқсан көтерiлiсiнiң 
дабысы  бiзге  жеткенде  күн  бейсенбi  едi.  Сол  күнi  «Азаттық» 
радиосының  президентi  «Рождество»  мерекесiне  орай  дәм  берiп 
жатқан.  Бәрiмiз  қабылдау  залында  тұрғанбыз,  Орта  Азия  iстерiмен 
шұғылданатын  Браун  дейтiн  әйел:  «Қасен,  АҚШ-тың  Мәскеудегi 
елшiлiгенен хабар келдi, Қазақстанда топалаң болып жатыр, Қонаевты 
орнынан  алып  орнына  Колбин  дейтiн  орыс  келiптi,  соған  қазақтар 
қарсылық  бiлдiруде»,  –  дедi.  Жүгiрiп  жоғары  шығып,  бүкiл  дүниеге 
хабар бердiк. Сол күнi кешке Батыстың ең iрi ақпарат құралдары «70 
жылдық  құрсауда  бiрiншi  болып  қазақтар  көрiндi»  деп  Желтоқсан 
көтерiлiсiн  теледидардың  ең  бiрiншi  хабары  етiп  бердi.  Өкiнiштiсi, 
–  «ақпарат  деректерiнiң  келтiруiнше,  көтерiлiске  шыққандар  – 
нашақорлар,  маскүнемдер  және  Қазақстанның  оңтүстiк  өлкесiнiң 
мафиясы» көрiнедi деп қосып қойды. Ал «Азаттық» радиосының қазақ 
бөлiмi осы ақпаратқа қарсы тойтарыс беру амалдарын жасады. Түрлi 
бұлақтардан анықтап алып, «оның бәрi жалған, бұл кеңестiк ақпарат 
жүйесiнiң әдiс-айласы» деп бiз мәлiмдедiк. Дәл сол уақытта Франция- 
да да студенттердiң ереуiлi болып жатқан мезгiл едi. Онда ешқандай 
қырғын жоқ, бәрi бейбiт түрде. Бiз осы ереуiлдi салғастырып отырып 
бердiк. Мен кейiн «Желтоқсан оқиғасы: 17-18 желтоқсан» деген шағын 
кiтабымда осы оқиғаның салдарын бастан-аяқ баяндағам.
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  кiтабыңызда  «Қазақстанның  тәуелсiз 
ел  болғанын  «Азаттық»  радиосы  арқылы  шеттегi  қандастарға  тарату 
менiң ғана бағыма бұйырған екен» деп жаздыңыз. 

184
қасен  оралтай:  Ол  рас.  1991  жылы  1  маусымда,  Кеңес  одағы 
қирамай  тұрғанда  мен  мұнда  келiп  кеткем.  Сол  жылы  желтоқсанда 
Қазақстан  өз  тәуелсiздiгiн  жариялады.  Бұған  дейiн  қырғыз  да,  өзбек 
те,  тәжiк  те,  түрiкпен  де  өз  тәуелсiздiгiн  жариялап  қойған.  ГКЧП 
болды.  Қазақстан  –  үнсiз!  16  желтоқсан  –  дүйсенбi  едi,  бiз  ол  күнi 
жұмыс iстемейтiнбiз. Бiрақ, Қазақстандағы тiлшiмiз Қиял Сабдалинге 
«сағат  17.00-ге  дейiн  қандай  да  бiр  жаңалық  болса  кеңсеге  хабар 
бер,  одан  кешiксең,  үйге  хабарлас»  дедiм.  Кешкi  сағат  сегiздерде 
Қиял: «Аға, сүйiншi! Ақ түйенiң қарны жарылды. Екi-үш адам қалыс 
қалды, бiр-екеуi қарсы болды, қалғандары Қазақстанның тәуелсiздiгiн 
жариялады»,  –  деп  үйге  телефон  шалды.  Содан  42  минөт  өткен  соң, 
Түркия  теледидары  «бiз  Қазақстанның  тәуелсiздiгiн  мойындаймыз» 
деп бәрiнен бұрын бiрiншi болып мәлiмдедi. Бiр қызығы, оған дейiн 
тәуелсiздiгiн жариялап қойған ОртаАзиядағы өзге елдер жайлы Түркия 
ләм-мим деп үн қатпай отырған. Көп ұзамай Қазақстанның тәуелсiз ел 
болғанын жүрегiм атқақтап, тұла бойым толқып отырып бүкiл әлемге 
радио арқылы тұңғыш хабарлаған мен болатынмын.
Ол кезде «Социалистiк Қазақстанның» өзi бiрiншi бетiнiң аяқ жа- 
ғындағы оң жақ бұрышына «шеттегi қандастарымыздың қуанышында 
шек  жоқ,  тәуелсiздiктi  құттықтап  жатыр»  деп  қана  жазды.  Ал  басқа 
қазақ басылымдарының бiрде-бiрi тәуелсiздiктi өз деңгейiнде жариялай 
алмады. Бұл туралы жазушы Жақсылық Сәмитұлы «шопандар тойын 
дабыраң қылып хабарлайтын қазақ басылымдары ел тәуелсiздiгi туралы 
мардымды үн қатпады» деп жазды. Бұдан артық не деуге болады?
Жанарбек Әшімжан: «Елiм-айлап» өткен өмiр» атты кiтабыңыздың 
соңғы  жағында  Қазақстандағы  қаламгерлер  қауымы,  өзге  де  саяси 
қайраткерлер жайлы топтама пiкiрлерiңiз бар. Жекелеген тұлғаларға 
қатысты сол ой-пiкiрлерiңiз қаншалықты орнықты деп ойлайсыз?
қасен  оралтай:  Алғаш  келiп  жүргенде  сол  зиялылардың 
әрқайсымен  арнайы  жеке  кездесiп  сөйлестiм,  керемет  разы  болдым. 
Бәрi батыр, шетiнен ұлтшыл, қазақ қоғамының жанашырлары. Ал елдiк 
мәселелер  қозғалған  келелi  жиындарда  бәрi  басын  мойнына  тығып, 
қазақ қоғамына қатысы жоқ адамдар секiлдi отырады екен. Жасқаншақ! 
Соның бәрiн, өзiм көрген жағдаяттарды жаздым. Мәселен, бiзге, Еуропы 
қазақтарына  Олжас  Сүлейменов  қатты  ұнайтын.  «АЗиЯ»  кiтабының 
қазақша  нұсқасы  бiздiң  қолымызға  тимедi,  сосын  ағылшыншасынан 
аударып алып, радиодан неше мәрте бердiк. 1989 жылы Олжас Раиса 
Горбачеваға iлесiп Лондонға барыпты, арнайы iздеп барып кездестiм. 
Қазақшасы өте жақсы екен, «биыл жазда жайлауға шығып, қазақшамды 
бұдан  да  дамытам»  дедi.  Қуанып  қалдым.  Мәшинеге  «бiсмiллә»  деп 
отырады,  «бiсмiллә»  деп  түседi  екен.  Өте  жақсы  әсер  қалдырды.  Ал 

185
кейiн  қайсыбiр  мәселелерге  қатысты  ақылдассақ  деп  әлденеше  рет 
iздедiм,  қашқақтайды.  Осындай  тұлғалар  менi  қатты  таңдандырды. 
Сосын пiкiрiмдi ашық жаздым.
Жанарбек  Әшімжан:  Кейбiр  азаматтарға  қатысты  тым  ұсақтап, 
ауыл үйдiң маңайынан батпақтап шыға алмай қалған тұстарыңыз жоқ 
деп ойламайсыз ба? 
қасен  оралтай:  Мен  ешқашан  ұсақтаған  емеспiн.  Қай  кезде  де 
елдiк, ұлттық мұраттарды көздеп келемiн.
Жанарбек Әшімжан: Сол ұлттық мұраттар жолындағы күресiңiздi 
туған  жерге,  атажұртқа  бiржола  көшiп  келiп  жалғастыру  туралы 
ойланып көрген жоқсыз ба?
қасен  оралтай:  Мен  осымен  Қазақстанға  15-16  рет  келуiм.  Мен 
әрбiр минөт сайын отанның iшiндемiн. 10 минөт сайын итернетке кiрiп, 
Қазақстан жайлы ақпараттарды қарап отырамын.
Қыста – Германияда, жазда – Түркияда тұрамын. Қыста Германияда 
тұруымның себебi – ол жақтың медицинасы өте сапалы, оның үстiне 
жеңiлдiгiм  бар.  Түркияда  теңiз  жағасында  жағажайым  бар.  Менiң 
жасым биыл 75-ке келе жатыр, әкемнiң қабiрi – Түркияда. Сол әкемнiң 
жанында  қалғым  келедi.  Туған  жерге  көшiп  келе  алмауымның  басты 
себебi осы.
Алғаш  Қазақстан  тәуелсiздiк  алған  бетте  көшiп  келу  туралы  ой 
болған,  келген  соң  көп  нәрселердi  сараптап  қарадым.  Оның  үстiне 
ресми  орындар  маған  бiртүрлi  қарағандай  әсер  қалдырды.  Және  мен 
туралы  терiс  пiкiр  таратушылар  билiк  дәлiзiнде  аз  емес  көрiнедi. 
Қаламгерлердiң iшiнде де екiжүздiлер бар.
Жанарбек  Әшімжан:  Қазiр  шеттесiз.  Дегенмен,  Қазақстандағы 
саяси-әлеуметтiк ахуалдарды да өз тарапыңыздан сараптап отыратын 
шығарсыз?
қасен оралтай: Мен өз әлiмше бүкiл дүниенiң геосаяси ахуалын 
жiтi бақылап тұрамын. Қазiр дүниенiң бәрi шытырманданып тұр ғой. 
Қазақстанның  солтүстiгiнде  7200  шақырым  ешқандай  тау-тасы  жоқ 
жазық  шекара  Ресеймен  шектесiп  жатыр,  оңтүстiк-шығыста  1200 
шақырым шекара Қытаймен шектеседi. Алкөлдiң маңындағы шұрайлы 
жер  абайсызда  қолдан  сусып  кеттi.  Өзбекстанмен  де  шендесетiн 
тұстар аз емес. Өзбек өте өзiмшiл халық. Олардың пиғыл-ниетiн Алла 
оңғарсын.
Өз топырағында қазақ саны аздау болып тұр, оның үстiне маңызды 
орындардың  көбiнде  орыс  ұлтының  өкiлдерi  отырғанға  ұқсайды. 
Бiраз  уақыт  бұрын  Еуропадағы  сарапшылар  Қазақстандағы  ұлты 
қазақ саяси элитаның басым көпшiлiгi қазақ тiлiн бiлмейтiнi туралы 
жазды.

186
Ал менiң анық байқаған, жанға қатты батқан мәселе – мемлекеттiк 
тiлдiң  өгей  күйi.  17  жылдан  берi  қазақ  тiлi  мемлекеттiк  дәрежеге 
көтерiле алмапты. 2005 жылы келгенде де, былтыр келгенде де Алматы 
әуежайын алты айналып қазақша газет таба алмадым. Ал Қазақстанның 
ең  iрi  қаласы  Алматының  халықаралық  әуежайынан  қазақ  тiлiндегi 
басылымды таба алмау ұят iс қой.
Жанарбек Әшімжан: Отбасылық жағдайыңыз жайлы аз-кем айта 
кетсеңiз? 
қасен оралтай: Бес балам бар едi, бiреуi қайтыс болды. Құдайға 
шүкiр, екi ұл, екi қызым, қыздардан алты немерем бар. Үлкен ұлымның 
аты  –  Жәнiбек,  екiншi  ұлымның  аты  –  Бөгенбай,  ұлдан  сүйген 
немеремнiң аты – Наурызбай.

187
«сАйЛАу – қАЗАқтЫң сорЫ...»
(Көрнекті қаламгер, жазушы-аудармашы  
Герольд Бельгермен сұхбат) 
Жанарбек  Әшімжан:  Гер-аға,  әдеби-мәдени  өмiрiмiздегi  түрлi 
құбылыстарға қатысты ойларыңызды басылым беттерiнен жиi оқимыз. 
Оқырман қауымды, әсiресе, саяси-әлеуметтiк мәселелерге байланысты 
батыл байламдарыңыз көбiрек қызықтыратынға ұқсайды. Сондықтан 
сұхбатымызды қоғамдық өмiрiмiздегi әлеуметтiк мәселелер төңiрегiнде 
өрбiтсек. Алда тағы бiр сайлаудың төбесi қылтиып тұр. Аңдасақ, ауыл 
халқы науқан көрiгiн қыздырып тұрған сайлау үйiнен гөрi наубайханаға 
баратын жолға көбiрек алаңдайтын секiлдi. Жыл айналмай аулаңа келiп 
тұратын сансыз сайлау әлеуметтi тым сансыратып жiберген жоқ па? 
герольд  Бельгер:  Мен  тұңғыш  рет  сайлауды  1947  жылы  көрдiм. 
Содан  берi  алпыс  жыл  уақыт  өтiптi.  Алпыс  жылдың  iшiнде  талай 
сайлаулар болды. Осыншама уақыт iшiнде бiр оңған әдiл сайлау көрген 
емен.
Бұл  да  сол  кезектi  сайлаудың  бiрi.  Ең  қызығы  –  бұл  апыл-ғұпыл, 
асығыс, жұрттың ойында жоқ, аяқ астынан жүзеге асырылатын науқан 
болмақ.  Маған  сондай  әсер  қалдырды.  Сондықтан  мен  бұл  сайлауға 
саяси,  рухани,  тiптi,  адами  жағынан  да  соншалықты  үлкен  мән  бере 
алмаймын. Менiң түсiнiгiмде бұл – халықты алдаудың тағы бiр кезектi 
сәтi ғана. Халықтың өзi де сайлаулардан әбден мезi болды. Шаршады!
Сайлаудың барысын дабысы басталғалы байқап отырмын. Халықтың 
өзi  кiмге,  қалай  дауыс  берерiн  бiлмей  дал.  Бұқара  әбден  шатасып 
болды. Iлгерiде сайлаушылар тым құрығанда, жекелеген тұлғалардың 
өмiрбаянын  зерттеп,  сараптап  барып  дауысын  беретiн.  Ештеңе 
шешпесе  де...  Ендi  партияларға  бермек.  Қазiргi  партиялардың  саны 
жетеу екен. Ол жетеудiң iшiнде де көп партиялар жасанды, қуыршақ. 
Менiң ойымша өзiнiң жеке пiкiрi, ұстанымы жоқ, дүниетанымы шолақ 
сол  жандар  депутат  болып  ешкiмдi  қарық  қылмайды.  Партиялардың 
тiзiмiн де қарадым, шекесi қызып тұрғаны шамалы. Сол партиялардың 
тiзiмiне  қарасаңыз,  адам  шошиды.  Олардың  бiразын  мен  өте  жақсы 
бiлем,  бiразы  танысым.  Ал  олардың  ешқайсысын  танымайтын, 
көрмеген ауылдағы ағайындар қайтып дауыс бермек? Ал ертең ауылға 
нұсқау  қалай  түседi,  дауыс  солай  шешiледi.  Сөйтiп  ақыр  соңында 
тағы халық сорлайды. Мен сайлаудың бүтiн механизмiн, қалай дауыс 
беретiнiн түгел бiлемiн. Сондықтан мен бұл сайлауға үлкен күмәнмен 
қараймын.
Оның  үстiне  бұл  сайлаудың  өту  мерзiмi  18  тамызға  белгiленгенi 
менi түрлi ойға қалдырады. Халықтың тең жарымы демалыста, қалған 
бөлiгi жұмыста, базарда, саяжайда, ауылдағылар жем-шөптiң қамымен 

188
қырда. Кiм дауыс бередi? Яғни, жоғарыда қанша пайыз белгiлесе, сонша 
болады  деген  сөз.  Осы  елдiң  азаматы,  жазушы,  бiр  кездегi  депутат 
есебiнде, сайлау механизмiнiң қалай өтетiнiн бiлетiн адам ретiнде осы 
пiкiрлердi айтуға менiң толық құқым бар. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  өзiңiз  ХIII  шақырылымда  депутат  бол- 
дыңыз ғой?
герольд  Бельгер:  Болдым.  Павлодар  облысынан  түскенмiн.  Мен 
сiзге  бiр  қызықты  айтайын.  Сол  уақытта  Павлодар  облысының  бiр 
ауданында  қайсыбiр  үмiткерге  106  пайыз  дауыс  берiптi.  Әкiмнен 
бастап,  ауылбасыға  дейiн  бәрi  «жоспарды  асыра  орындағанына»  дән 
риза.  Сосын  мен  әкiмге  «90,  100  пайызға  мен  сенем,  ал  106  пайыз 
болуы мүмкiн емес қой» дедiм. Қызды-қыздымен кейбiреуi екi реттен 
дауыс  берген  шығар.  Бiрақ  бұл  масқара  ғой!  «Қорқыт»  десе,  осылай 
қорқыта  ма?  Сондықтан  халықтың  көзiн  ашу  керек.  Бiрақ  мен  ары 
ойлап,  берi  ойлап  «сайлау  –  қазақтың  соры»  деген  тоқтамға  келдiм. 
Рас,  сайлау  –  қазаққа  сор,  нәубет  болды.  Сайлаудың  бәрi  жасанды. 
Үлкен бастық – ортаншыға, ортаншы – кiшiге, кiшi – шолақ белсендiге, 
шолақ  белсендi  –  одан  арыға.  «Шаш»  ал  десе,  бас  алып  жүрген  ел. 
Сосын мен бiлетiн бiр мектептер болған. Ол мектептерге кешке қарай 
бастықтар бiр қап бюллетень алып келедi. Оны мектептiң директоры 
түн қараңғысында жәшiкке салып қояды. Салмаса, жұмыстан қуылады. 
Онымен  қоймай,  мектеп  директоры  класс  жетекшiлер  арқылы  ата-
аналарға  қысым  жасап,  дауысын  күшпен  бергiзген  жағдайларды  да 
көргенбiз. Қызметтiң құлы болып жүргендер сөйтiп қылмыс жасауда. 
Бiрақ бiр кептi айтайын: бәрi өзгередi, уақыт та, саясат та, адам да. Сол 
кезде  бiзде  жаппай  сот  процестерi  басталады.  Халықтың  дауысынан 
бастап ұлттың байлығын ұрлағандардың бәрi сотталады. Бұған дейiнгi 
сайлаудағы белсендiлердiң денi түрмеге түседi.
Мен сәуегей емеспiн, бiрақ Қазақстан жағдайында сайлау мәселесi 
20-30  жылға  дейiн  осы  бағытынан  айнымайды.  Ал  шетелдегi 
сайлаулардың  тазалығына  менiң  көзiм  жеткен.  Германиядағы  сайлау 
кезiнде бел ортасында болдым.
Жанарбек Әшімжан: Әлгiндегi партиялық тiзiмге қатысты пiкiрi- 
ңiздi шолақ қайырып жiберсек.
герольд  Бельгер:  Иә,  партиялар  ұзын-сонар  тiзiмдер  ұсынып 
жатыр. Бiр партия сексен, бiрi отыз, ендi бiрi жүз жиырма деген сияқты. 
Солардың өздерi «кем дегенде сексенi өтедi, отызы өтедi, жиырмасы 
өтедi»  деп  күнiбұрын  даурығып  жүр.  Өтпейдi!  Өйткенi  жоғарыда 
бәрi  есептелiп  қойған.  Ана  партиядан  –  бiреу,  мынадан  –  бiреу, 
«оппозициялық  партиядан  да  бар»  деп  шетелге  ұнау  үшiн  жасанды 
партиялардың құрамынан үшеу-төртеу өтуi мүмкiн. Мәселе сонымен 
бiтедi.  Сөйтiп  «әлауләйың»  бiтiп,  «хәлауләйың»  жалғаса  бередi. 
Ал  кейбiреулер  ренiштерiн  дауыс  бермеу  арқылы  бiлдiрiгiсi  келедi. 

189
Бермесең берме! Қазiргi конституция бойынша бiр адам дауыс берсе 
сайлау өттi деп есептеледi. Ал әйелiн ертiп келiп дауыс берсе, сайлау 
100  пайыз  өттi  деген  сөз.  Бұрын  50  пайыз,  қосымша  бiр  адам  дауыс 
бергенде ғана сайлау өттi деп есептелетiн.
Жанарбек  Әшімжан:  Ал  оппозициялық  партияларға  қатысты 
көзқарасыңыз қалай? Олардың бiздiң елiмiздегi ықпал ету тетiгiн қай 
деңгейде деп бiлесiз?
герольд  Бельгер:  Мен  өзiм  ешқандай  партияда  жоқпын.  Менi 
үгiттейтiн, өз партияларына тартқысы келетiндер бар. Партияға кiруден 
саналы  түрде  бас  тартқам.  Менiң  жазушылық  қаламым  кез  келген 
партияның мiнбесiне бергiсiз. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiзге  нақты  қандай  партиялардан  ұсыныс 
түсiп едi?
герольд  Бельгер:  Бiрiншi  мен  жоғарыда  айтқан,  өзiм  сыйлайтын 
азаматтар  ұсыныс  бiлдiрген.  Одан  бөлек  Нәрiкбаевтың  партиясы, 
«Руханият»  та  қолқа  салған.  Менiң  пiкiрiмше,  жазушы  ешқандай 
партияда  болмауы  керек.  «Болды  да  партия,  ел  iшi  бүлiндi»  дегендi 
Абай баяғыда айтқан.
Ал  Назарбаевтың  «саяси  жүйеге  ықпалды  екi-ақ  партия  болуы 
керек» деген пiкiрiн өз басым қатты қолдаймын. Мен мұны он жылдан 
берi  қақсап  келемiн.  Көп  партиялы  болу,  билiк  басындағыларға  өте 
ыңғайлы.  Бiрiн  бiрiне  айдап  салып,  бөлiп-жарып,  былықпай  жасауға 
қолайлы.  Қоғамның  дамуына  ықпал  ету  үшiн  екi-ақ  партия  жетедi: 
билiктiң  және  оппозиция.  Сосын  оппозицияны  қудалауды  тоқтату 
керек.
Сосын  таңның  атысынан  кештiң  батысына  дейiн  бiр  партияны 
өбектей  берудi  қою  керек.  Мұндай  жарнаманың  екiншi  қыры  бар. 
Теледидарды  қосып  қалсаң,  радионы  басып  қалсаң,  газет-жорналды 
ашып қалсаң – «Нұр Отан». Содан барып халықтың iшiнде қарсылық 
туады. Күштеу, зорлаудан әбден запы болған халық барып дауысын өзге 
партияға  бередi.  Билiктегiлер  мұны  бiлмей  отырған  жоқ,  сөйте  тұра 
осындай  қауiптi  қадамды  одан  әрi  жалғастыруда.  Бұл  –  мемлекетке 
жаны  ашымастық.  Таяуда  бiр  мектепке  бардым.  Оқу  iсiнiң  меңгеру- 
шiсiмен  әңгiмелесiп  қалдым.  «Бiз  бәрiмiз  «Нұр  Отандамыз»  дейдi. 
«Қалай?»  дедiм.  «Жоғарыдағылар  осы  партияға  мүше  болмасаңдар, 
айлықтарыңды  бермеймiз»  дедi.  Сосын  жаппай  мүше  болыпты. 
Ай  сайын  жарна  төлейдi  екен.  Дәрiгерлер  де  солай.  Мiне,  бiздегi 
демократияның сыйқы. «Демократия» деген сөз кiм көрiнгеннiң айтуға 
хақы  жоқ.  Ол  ұғым  тек  мемлекет  басшысының  аузынан  ғана,  оның 
өзiнде жылына екi-ақ рет айтылу керек: Тәуелсiздiк және Конституция 
күндерi ғана.

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: