Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

173
Шерхан  Мұртаза:  Бұл  жағының  қандай  құпия  сыры  бар,  ол 
жағында  шаруам  жоқ.  Дегенмен,  бұл  –  әр  адамның  ар-ожданына, 
дүниеге  көзқарасына,  алған  бiлiмiне,  тәрбиесiне  байланысты  болса 
керек. Мен газетке де, журналға да, телерадиоға да басшылық жасадым. 
«Қазақ  әдебиетiн»  тоғыз  жыл  басқардым.  Бүгiнгi  «Жас  Алаш»  ол 
кезде «Лениншiл жас» болатын, онда бiраз жыл болдым. «Социалистiк 
Қазақстан», «Жалын», «Жұлдыз», телерадио жағын да қамтыдық. Мен 
«Лениншiл  жасқа»  редактор  болып  келгенде  тиражы  небары  30  мың 
ғана  болатын.  Кейiн  150  мыңға  дейiн  жеттi.  Төрт-бес  мың  тиражбен 
шығатын «Жұлдыздың» таралымы 255 мыңға жетiп жығылды. «Правда» 
газетi  өзiнiң  бас  мақаласында  «16  республиканың  iшiнде  ұлт  тiлiнде 
шығатын әдеби басылымдардың ең озығы «Жұлдыз» деп жазды. Демек, 
шығармашылық ұжым негiзiнен халыққа жақын болуды мақсат тұтқан 
болу керек. Әрине, үкiмет төбеңнен қылышын төндiрiп тұрды. Мен «сол 
үкiметке қарсы шықтым, төңкерiсшi болдым» деп айта алмаймын. Соған 
қарамастан, негiзгi жанашырымыз – оқырманның көңiлiн аулауға, сөзiн 
сөйлеуге, пайда келтiруге тырыстық. Өкiмет пен партияның саясатының 
арасында  жасырып-жауып  ұлттық  мұраттарды  айттық.  Бiздiң  кезде 
де  жағымпаздар  аз  болған  жоқ,  әрине.  Бүгiнгi  күнi  де  жағымпаздар 
шаш-етектен!  Қазiр  басылымдарды  қарасаң,  бiрiншi  бетiнде  сөз  жоқ 
президенттiң  бiрнеше  суретi,  iшкi  бетте  қаптаған  министрлер,  толып 
жатқан  әкiмдер.  Халық  өзi  бiр  кастаға  бөлiнiп  кеткен  секiлдi.  Күрек-
кетпен ұстаған, мал баққан қара шаруаның суреттерiн көп көрмеймiн. 
Халықтың көз алдында кiлең бiр элита! Солардың заманы!
Жанарбек Әшімжан: Сiз депутаттық мандатты өткiзiп берген соң 
елге  кеттiңiз.  Жуалыға.  Баспасөзден,  тедедидардан  қоғамдағы  болып 
жатқан  түрлi  құбылыстарға  қатысты  пiкiрiңiз  көп  естiле  бермейдi. 
Қаламгер  әрiптестерiңiзден,  зиялы  дейтiн  қауымыңыздан  алыстап 
қалған жоқсыз ба? Ашығын айтсақ, өзiңiз секiлдi үнi өктем шығатын 
тұлғалардың  көлеңкеде  қалуы  әлдекiмдер  үшiн  қолайлы  да  секiлдi. 
Әлде олай емес пе?
Шерхан Мұртаза: Оның рас. Осы Алматыда қазақ бауырларымыз 
секiлдi әркiмнiң босағасында жүрдiк. Жертөледе де тұрдық. Көрмеген 
азабымыз  жоқ.  Кейiн  Төлебаев  көшесiнен  тәп-тәуiр  пәтер  алдық. 
Көршiм – ОК-ның хатшысы Кәкiмжан Қазыбаев болды. Кейiн сол үйден 
ай-күннiң аманында айрылдық. Қазақ – көшпелi ұлт. Жазда – Жуалыда, 
ауылда  боламын.  Арғы  жағы  тау,  Ақсу-Жабағылы  –  жердiң  жұмағы. 
Қос қапталында Төле би, Түлкiбас аудандары орналасқан. Бергi жағы 
өзiмiздiң  Мыңбұлақ.  Сол  жақты  жаз  бойы  атпен  аралаймын,  қымыз 
iшем. Қыста – Астанада. Ал «Мұртаза басыбүтiн елге көшiп кетiптi, 
тасбүркенiп батып алыпты» деген – лақап.

174
Жанарбек Әшімжан: «Үлкен үйдегi» әдебиет пен мәдениет өкiл- 
дерiнiң  президентпен,  өзге  де  басшылармен  болатын  жиындарынан 
соңғы кездерi сiздi мүлде көрмейтiн болдық» дегенiм ғой.
Шерхан  Мұртаза:  Атам  қазақ:  «Шақырмаса  бармаңдар,  шақыр- 
ғаннан қалмаңдар, Өзi болған жiгiттiң етегiнен шалмаңдар», – деген. 
Шақырмаса, мен неге баруым керек? Неге жылтыңдауым керек? Сол 
жерге барып жалпаңдап, жағымпазданып «иә-иә» деп бас изеп отыруым 
керек пе? Жоқ әлде табағын жалауым керек пе?
Жанарбек  Әшімжан:  Ақпарат  кеңiстiгiн  басқарғаннан  кейiн 
бiрнеше  мәрте  депутат  болдыңыз.  Көптеген  мәселеге  араластыңыз? 
«Депутаттық  мiндетiңiздi  қалтқысыз  орындадыңыз»  десек,  артық 
болмас.  Сол  кездегi  парламент  пен  бүгiнгi  парламенттi  салыстырып 
айтып бере аласыз ба?
Шерхан  Мұртаза:  Мен  телерадионың  басшылығынан  қызметтен 
кеткен соң, қатарынан үш шақырылымда депутат болдым. Өзi қызық, 
бастапқыда  газет-журнал,  теледидарды  басқарып  тұрғанда  билiктiң 
маған  деген  көзқарасы  селкеусiз  болды.  Депутат  болған  соң  ұлттық 
мәселелерге  қатысты  ащы  сындар  айттым.  Әсiресе,  тiл  мәселесiнде. 
Конституциядағы  «Мемлекеттiк  тiл  –  қазақ  тiлi,  орыс  тiлi  соның 
деңгейiнде  қолданылады»  деп  жазылған.  Мен  соның  екiншi  бөлiгiне 
тiкелей қарсы болдым. «Мемлекеттiң иесi – қазақ, қазақ тiлi де үстемдiк 
құру  керек»  дедiм.  «Айыр  тiл  жыланда  ғана  болады»  деп  жұрттың 
көпке  дейiн  айтып  жүргенi  сол  кез.  Бiраз  адамдар  қолдаған  болды, 
бiрақ тiзеге басып отырып өткiздi. Әлi күнге дейiн солай болып жүр. 
Бiр түсiнгенiм – парламентiң де ала-құла болады екен. Ұлт үшiн жаны 
күйiп, күйзелген депутаттар санаулы ғана.
Айталық,  иманды  болғыр  Елтай  Ерназаров  дейтiн  басында  бөркi, 
үстiнде шапаны бар қазақтiлдi президиумда қоқырайып төраға болып 
отырады.  Жұмған  аузын  ашпайды.  Ал  жанында  отырған  Голощекин 
дейтiн еврей сөйлейдi. Мәселенiң бәрiн сол шешедi. Билiктiң бәрi соның 
қолында. Ал ол кезiнде қазақтың малын тартып алып, бейбiт заманда 
ұлттың  жартысын  қырып  жiберген.  Одан  кейiн  «тың  игерем»  деп 
Хрущев келдi. Қазақтың санын 28 пайызға дейiн төмендетiп жiбердi. 
Қазақ тiлiнiң, ұлттық мүддесiнiң рөлi бейнелi түрде айтқанда осындай. 
Бiз  жойылудың  аз-ақ  алдында  қалған  халықпыз.  Ол  –  тоталитарлық 
кезең  болатын.  Тәуелсiздiк  алдық.  Тәубә!  Бiрақ  төбемiзден  бiреу 
«ұлттық мүденi қозғама» деп төнiп тұр ма?
Жанарбек Әшімжан: Жоқ!
Шерхан Мұртаза: Ендеше, неге бұқпантайлап отырмыз?
Жанарбек  Әшімжан:  Үш  шақырылымда  депутат  болған  сiзден 
солардың жауабын сұрап тұрғам жоқ па?

175
Шерхан Мұртаза: Ал бүгiнгi парламент жайлы не деуге болады? 
Жұрт «парламентiң парламент емес, карманный» деп айтып жүр ғой. 
Көптiң  айтқан  сол  сөзi  шындыққа  жақын-ау  деп  қаламын.  Таяуда 
ғана  Кәрiм  Мәсiмовты  үкiмет  жетекшiсi  етiп  бiрауыздан,  100  пайыз 
қолдаған  сол  парламенттегi  қалаулылар  емес  пе?  Ал  оның  қазақ 
тiлiнде  екi  сөздiң  басын  құрап  айта  алмайтынын  ерiнбеген  ел  айтып 
жүр. Бәрi оның ұлттық мұратқа қызмет ететiнiне күмән келтiрiп отыр. 
Шындығына келсек, оны депутаттарсыз-ақ, парламентiңмен санаспай-
ақ сайлай салуға болады. Бiр-ақ адам сайлайды ғой! Ал мынау өзiмiзше 
демократияға жақындаған түрiмiз. Ал өз iшiңде қалаулылардың қалай-
қалай  шайқақтайтынын,  олардың  басым  көпшiлiгi  жұмған  аузын 
ашпайтынын бiлiп тұрып қайта-қайта менен бүгiнгi парламенттi сұрай 
бересiңдер... 
Бiз  дарға  асайын  деп  жатқан  кезде  Құдайдың  құдiретiмен  арқан 
үзiлiп  кетiп,  аман  қалған  халықпыз.  Сол  бiр  нәубет  кезеңдерден 
бойымызда қалған үлкен үрей бар. Болмайтын нәрседен секемшiл болып 
алдық. Оның ақыры аласапыран жағдайларға алып келдi. Шыбындай 
қырылғаннан  сақтасын.  Бiрақ  бейбiт  заманның  өзiнде  оқ  атылды. 
Кiсi өлiмдерi болды. Ал обал-сауап деген болады. Бұл – көпе-көрнеу 
қиянат. Адам өлтiрiп күн көру – өте қиын. Кейiн оның сұрауы болады. 
Қорлығын көредi! Ол тегiн қалмайды. Мен соңғы кездерi ептеп мешiтке 
баратын адаммын. Бұ дүниеде құтылып кеткенмен ондайлардың соры 
о дүниеде қайнайды. Азабын тартады. Мен саған қарсы шықсам, сен 
менi бас салып атасың ба? Алдымен, менiң ақ-қарамды дәлелде. Атып 
өлтiре  салу  –  әлсiздiктiң,  қорқақтықтың  белгiсi.  Мысалы,  Алтынбек 
Сәрсенбайұлын атып өлтiрген немесе атуға бұйрық берген адамдардың 
төрт құбыласы тең болып жүр дейсiң бе? Жоқ! Ол кәззаптардың тiзесi 
күндiз-түнi  дiрiлдейдi.  Олардың  жетi  ұрпағына  дейiн  қарғыс  кетедi. 
Тұқымдары  тұздай  құриды.  Осында  отырып  олардың  ұйқысы  шала 
екенiне  менiң  көзiм  анық  жетедi.  Әрине,  олардың  билiкте,  тағы  бiр 
жерлерде, сауықхана, мауықханаларда ойнап-күлiп жүруi мүмкiн. Бiрақ 
бәрiнiң жаны өлiп қалған. Сырт бейнесiнен-ақ бiлуге болады олардың 
жүрiс-тұрысын. 
Жанарбек Әшімжан: Әлгiнде өзiңiз айтқан қазақ тiлiнiң көсегесi 
әлi көгермей келедi. Мұның себебi неде деп ойлайсыз?
Шерхан Мұртаза: Себебi – билiкте отырғандардың бiрен-сараны 
болмаса, басым көпшiлiгi орысша тәрбиеленгендер. Президент «қазақша 
сөйлеңдер!» дейдi. Ал президенттiң айтқанын маңайындағылар орын- 
дап отыр ма? Жоқ! Бiрде-бiреуi орындап отырған жоқ. Есiктен шыға 
бере  айтылған  сөз  айтылған  жерiнде  қалды.  Жиналыс  бiткеннiң  бәрi 
орыс тiлiнде жүредi. Басшыдан бастап қосшыға дейiн орысша баяндама 
жасайды. Қазақ үкiметiнiң кiндiгi орыс тiлiмен бiрге байланып туған. 
Мәселенiң түп қазығы осында. 

176
Жанарбек Әшімжан: Таяуда ғана үкiмет ауысты. Сол ауыс-түйiске 
көзқарасыңыз қалай, аға?
Шерхан Мұртаза: Қайдан бiлейiн? Соншалықты ауыс-түйiс болып 
кеттi демеймiн. Шахматтың рокировкасы секiлдi тiрлiк қой. «Бiр ауыз 
қазақша бiлмейтiн адам үкiметке жетекшi болды» деп естiдiм. Бiр ауыз 
қазақша бiлмейтiн адамдар үкiметте баяғыдан келе жатыр. Ертiсбаев 
дейтiн  журналистердiң  министрi  қазақша  керемет  бiледi  дейсiң 
бе?  Ұялғаннан  қазақша  сөйлегенсидi.  Қазақ  тiлiне  жарымаған  адам 
мәдениетке  қалай  басшы  болады?  Жалпы  тумысынан  ақсүйек  болу 
қиын шаруа ғой.
1970 жылдары болу керек мен Дiнмұхамед Қонаевтың қабылдауында 
болдым.  «Қызыл  жебе»  дейтiн  романымды  қолтығыма  қыса  барғам. 
Жадырап  жақсы  қарсы  алды.  Тұрар  Рысқұловты  қалай  жазғанымды 
сұрады. Сосын өзi «оның мынадай iстерi болған» деп кейбiр детальдарды 
айтып бердi. Шiренiп отырған жоқ. Имашев дейтiн идеология жөнiндегi 
ОК-ның хатшысы болатын. Жуан кiсi. Орындығы айналмалы едi. Сол 
алдына келген адамға орындығында отырып айналып-айналып барып 
қарайтын.
Құсайынбек  Әмiров  дейтiн  көзi  көрмейтiн  большевик  болған. 
Сталиннiң  тұсында  18  жыл  айдауда  болды.  Сол  кiсiмен  пiкiрлес 
едiм.  Ол  менi  Шелек  жаққа,  Қонаевтың  нағашыларына  алып  барған. 
Сөйтiп  мен  Қонаевтың  нағашылары  туралы  шағын  кiтапша  жаздым. 
Қонаевтың  әкесi  Шелекте  татар  байының  приказчигi  болып  жүрiп 
Байыр  дейтiн  кiсiнiң  қызын  алған.  Содан  Қонаев  туған.  Ахметжан 
дейтiн нағашысы ақтармен соғысқан батыр адам. Дiнмұхемдтiң атасы 
– Жұмабай болыс болған. Жұмабайдың әкесi Қонай дейтiн – кезiнде 
Абайдың елiнде болған. Тұрғылықты жерi – Балқаштың бергi бетi екен. 
Құсайынбектiң өтiнiшiмен айдың қиығындай ғана кiтап жазу арқылы 
бүтiн  бiр  әулеттiң  тектiлiгiн  сездiм.  Бiрақ  ол  кiтапты  Қонаевқа  алып 
барып атақ-абыройға ие болған емеспiн. Таяуда сол кiсi 95-ке толды. 
Мұны неге айтып отырмын? Қазақтың қабағы салыңқы кездерi менiң 
есiме тектi, қасиеттi адамдардың iс-әрекеттерi жиi оралады.
Жанарбек  Әшімжан:  Шама-шарқыңызша  қазақ  әдебиетiне  өз 
үлесiңiздi қостыңыз. Түрмеден кем соқпаған кезеңде Тұрар Рысқұлов- 
тың бейнесiн сомдадыңыз. Кейiнгi кездерi жеке шығармашылығыңыз- 
да алабөтен жаңалықтар бар ма? Не жазып жүрсiз?
Шерхан  Мұртаза:  Дүниеден  Әбiлахат  Еспаев  дейтiн  композитор 
өткен. Опера театрының қасындағы М.Әуезовтiң ескерткiшiн айналып 
жүредi екен. Iргедегi орындықта мен секiлдi үш зейнеткер шал күнiге 
әңгiмелеседi екен. Iшiндегi бiреуi «ана айналып жүрген Еспаев, неге 
айналып жүр екен, ә» дейдi. Екiншi бiреуi «кәдiмгi композитор ма, ол 
бiздiң  Шудан  ғой»  дейдi.  «Жоқ,  ол  Арқаның  жiгiтi»  дейдi  үшiншiсi. 

177
Сөйтiп таласып қалады. Iшiндегi бiреуi «әй, өзi жүр ғой әне, қызылшеке 
болмай-ақ  өзiнен  сұрамайсыңдар  ма?»  дейдi.  Сосын  Еспаевты 
шақырады.  Келедi.  Амандасады.  Шалдар:  «Сен  өзi  қай  жақтансың? 
Руың  кiм?»,  –  дейдi.  Еспаев:  «Мен  –  Қазақстаннанмын,  алқаш  деген 
руданмын, көп тараған елмiз, Қазақстаннан да жырақ кеткенбiз», – дептi 
Еспаев. Сосын шалдар: «Ал ендi не жазып жүрсiң?», – деп сұрапты. 
Сонда  Еспаев:  «Мәңгiрiп,  Мұхаңды  айналып,  бас  жазып  жүрмiн», 
– дейдi. Әрине, мен жазып жүргем жоқ. Аракiдiк бiрнәрселер түртiп 
жүрмiн.  Әңгiмелер  жазамын.  «Қазығұрт»  баспасының  президентi 
Темiрғали Көпбаев дейтiн бауырым алты томымды шығарып едi, ендi 
жетiншi том етiп тұтас әңгiмелерiмдi шығарып жатыр.
Жанарбек  Әшімжан:  Ал  бүгiнгi  қазақ  әдебиетiнiң  аужайын 
бақылап, сараптап отырасыз ба?
Шерхан Мұртаза: Жоқ. Өйтiп айта алмаймын. Кiтаптар мықтағанда 
бiр-екi мың тиражбен ғана шығады. Ол бiзге жете бермейдi. Сондықтан 
«кiмнiң  не  жазып  жатқанын  жiтi  қадағалап  отырмын»  деп  айта 
алмаймын.  Газет-журналдарда  шығып  жатқан  рецензияларды  көрем, 
ал ол қай тұрғыда жазылып жатыр? Ол да жауабы қиын мәселе. «Шөп 
те өлең, шөңге де өлең» дегендей, әртүрлi кiтаптар шығып жатады.
Жанарбек Әшімжан: «Соңғы кездерi тамсанып оқыған дүниелерiңiз 
болды ма?» деген сауалға жауап ала алмай отырған ғой бiздiкi.
Шерхан  Мұртаза:  Менi  тамсандыра  қою  өте  қиын,  айналайын! 
Бiлмеймiн неге екенiн. Әлде жүрегiм тастан жаралған ба? Мейiрiмсiздеу 
адаммын ба, бiлмеймiн. Онша балқи қоймаймын. Дегенмен, тәп-тәуiр 
жазатын жiгiттер бар. Мысалы, Мархабат Байғұт, Нұрғали Ораз секiлдi 
жазушылардың  шығармалары  ептеп  менi  жiбiттi.  Семейде  Айгүл 
Кемелбаева дейтiн талантты қыз бар. Сол қыздың жазғандары да жақсы 
әсер қалдырды.
Жанарбек  Әшімжан:  Жасыңыз  бiразға  келiп  қалды.  Дүниенiң 
күнгейiн  де,  терiскейiн  де  көрдiңiз.  Жаяу  да  болдыңыз,  атты  да 
болдыңыз. Жалпы жас ұлғайған сайын адам бойында қандай сезiмдер 
басым болады екен? Бәлкiм ептеген өкiнiш те бар шығар...
Шерхан Мұртаза: Ол жағын бiле бермеймiн. Таяуда мен «Егемен 
Қазақстанның»  өтiнiшiмен  екi  мақала  жаздым.  Екеуi  де  өмiрден 
кетiп  қалған  адамдар.  Бiрiншiсi  –  Камал  Смайылов.  Екеумiз  қатар 
жүрдiк, заманымыз бiр болды. Оттаған сай-саламыз әртүрлi болса да, 
түбiрiмiз  бiр  едi.  «Құрдасың,  замандасың  өмiрден  өтiп  кеткен  сайын 
адасқан қаз секiлдi айдалада қаңқылдап жүргендей күй кешесiң» деп 
жазғанмын. Сонда «Егеменнiң» президентi Сауытбек Абдырахманов: 
«Аға,  сiз  жалғыз  қалдым»  демеңiз,  жабырқамаңыз»,  –  деп  қабағын 
қатуландырып  ескерту  жасады.  Үндеген  жоқпын.  Арада  бiраз  уақыт 
өткен соң редакциядағылар Тұтқабай Иманбеков туралы тағы өтiнiш 

178
айтты. «Әттең тонның келтесi-ай...» деген мақала жаздым. Өзi ақын, 
журналист, сазгер адам едi. Сол мақаламда да әлгi «жалғыз қалғандай, 
адасып қалғандай күй кешесiң» деген сөздi тағы қайталап жiберiппiн. 
Әлгi Сауытбектiң айтқан ескертпесi жадымнан шығып кетiптi. Газеттiң 
президентi  айтқан  ескертпенi  ескерусiз  қалдырғаныма  қарағанда 
жады, ес деген кете бастаған болу керек. Сондықтан бойымда қандай 
сезiмдердiң  ерсiлi-қарсылы  ағып  жатқанын  айыра  бермеймiн.  Бiрде 
бетiн берсе, бiрде жонын берiп тұрған кезең ғой.
«Өкiнiш бар шығар» деп қалдың ғой. Өткен iске өкiну деген менде 
жоқ. Шығармаларым қалай жазылды солай қалды. 
Жанарбек  Әшімжан:  Ал  жазған  режимнiң  рельсiне  тура  келмей 
қалып, жарияланбай қалған шығармаңыз болды ма?
Шерхан Мұртаза: «Қызыл жебе» деген романның үшiншi кiтабы 
«Жұлдыз  көпiр»  деп  аталады.  Сол  шығарманы  «Жұлдыз»  журналы 
басамыз  деп  қабылдап  алған.  Кейiн  жарияланатын  болып  баспаға 
жiберiлген.  Журналдың  сүйiншi  данасы  шыққалы  жатқанда  нөмiрдi 
тоқтатты. Әлi түптелмеген, жеке парақ күйiнше пышаққа салып турап 
тастады.  Ол  кезде  «Жұлдыздың»  бас  редакторы  жарықтық  Бекежан 
Тiлегенов  едi.  Соған  iшiм  удай  ашыды.  Цензураның  қылышын 
жалаңдатып  тұрған  шағы  едi  ғой.  Талай  таяқ  жедiк.  Газет-журналды 
басқарып  тұрған  кездерi  баспаханадан  нөмiрдi  жiбермей,  талай  шы- 
рылдатқан кездер болды.
«Лениншiл жасты» басқарып тұрған кезде талай рет баспаханадан 
сүйiншi  дананы  ұстап  алып,  тиражды  тоқтатып  тастаған  кездер  де 
болған.
Жанарбек Әшімжан: Сонда сол күйi газет шықпай қалушы ма едi?
Шерхан  Мұртаза:  Жоқ.  «Шықпаса  шықпасын,  тұрсын!  Ертең 
қалың оқырман «газет неге шықпай қалды?» деп шулайды. Сондықтан 
қолыңнан  «номер  арестован»  деген  қолхат  бер.  Халықтың  алдында 
жауапкершiлiктi тең бөлемiз», – деп мен де езеуреп қоймаймын. Сосын 
амал жоқ жiбередi. Бiрақ екi-үш сөйлемдi алып тастайды.
Жанарбек  Әшімжан:  Рахмет  Шераға!  Денiңiзге  саулық,  отбасы- 
ңызға амандық тiлеймiз!

179
«еЛiМ-АйЛАП» ӨткеН ӨМiр»
Астанада Алашорданың 90 жылдығына орай iрi мәдени шара болды. 
Бұл  айтулы  шараға  Қазақстанның  түкпiр-түкпiрiнен,  алыс-жақын 
шетелдерден  құрметтi  меймандар  келiп  қатысты.  Алашорданың 
мерейлi  тойына  Түркиядағы  қандасымыз,  белгiлi  қаламгер  Қасен 
Оралтай да келген. Кейін Алматыға аялдаған азғантай уақытта Қасен 
Оралтайды арнайы iздеп барып, амандық-саулық сұрап, аз-кем сұхбат 
құрған  едiк.  Тағдырдың  айдауымен  сонау  бір  зобалаң  жылдары  қиыр 
қонып, шет жайлап кеткен, атажұртынан алыста өмір сүрген сол бір 
жанары  шоқтай,  жүрегі  оттай  ғазиз  жан  бүгінде  ортамызда  жоқ. 
Біраз жыл бұрын бақилық болды, сүйегі де шетте қалды.
Жанарбек Әшімжан: Әңгiмемiздi сiздiң «Елiм-айлап» өткен өмiр» 
атты  деректi  кiтабыңыздан  бастасақ.  Бұл  кiтапта  бiр  кездерi  Шығыс 
Түркiстаннан үдере ауған Қалибек бастаған көш жайлы ғана емес, кiтап 
соңында  Қазақстандағы  көрнектi  тұлғалар  жайлы  да  алуан  пiкiрлер 
келтiрiлген. Жалпы осы кiтапты жазуға не түрткi болды?
қасен  оралтай:  «Елiм-айлап»  өткен  өмiр»  1999  жылы  ең  алғаш 
Ыстамбұл қаласында 1000 данамен басылған. Кейiн кiтаптың жарымы 
Түркiстанның Яссауи атындағы қазақ-түрiк университетiне жеткiзiлдi. 
Сол  тұста  әлдекiмдердiң  тарапынан  «бұл  кiтапта  Қазақстанның 
жоғары  дәрежелi  шенеунiктерi  жайлы  тетiр  пiкірлер  бар»  деген 
шағым түсiптi. Сөйтiп, университетке жеткен 500 кiтаптың таралуына 
тыйым  салынды.  Сосын  мен  бұл  кiтапты  келген-кеткен  кiсiлер  және 
пошта  арқылы  жiбере  бастадым.  Кейiн  академик  Мұрат  Жұрынов 
«бұл  кiтапқа  тыйым  салудың  ешқандай  ретi  жоқ»  деген  соң  ғана, 
оқырманға  ептеп  жата  бастады.  Ал  екiншi  басылымы  2005  жылы 
«Бiлiм»  баспасынан  жарық  көрдi,  бұл  ұзын-ырғасы  4500  тиражбен 
тарады.  Бұл  көркем  әдебиет  емес,  өмiрде  болған,  нақты  деректерге 
құрылған кiтап. Бәрiн ашық жазуға тырыстым. Мен 28 жыл «Азаттық» 
радиосында қызмет еттiм, сонда барлық деректердi күн-айымен түртiп 
жүретiнмiн, сол күнделiктердiң көмегi тидi. Басты мақсат – 1945 жылы 
Шығыс  Түркiстандағы  Еренқабырға  тауының  бөктерiндегi  Қызыл 
өзенде басталған көтерiлiстiң салдарын көпшiлiкке жария ету болатын. 
1947 жылдың күзiнде орыс қолбасшылары мен үш аймақ әскерлерiнiң 
текпiнi бiздi қайтып қытайлармен тiл табысуға мәжбүр еттi. 1916, 1930, 
1937  жылдардағы  орыстардың  қазақтарға  iстеген  зобалаңын  жақсы 
бiлемiз.  Шығыс  Түркiстанның  атын  жамылып  мысықтабандап  келе 
жатқан  орыс  коммунизмiнен  бас  сауғалап,  антикоммунист  Қытаймен 
бiрлесуге  мәжбүр  болдық.  1947  жылы  орыстар  басқарған  үш  аймақ 
әскерiмен соғыса отырып, үш аймақ пен Қытай әкiмшiлiгi арасындағы 

180
шекараның  шығысына  қарай  өттiк.  Бiрақ,  1949  жылдың  аяғында 
бүкiл Қытайда бiз қарсы шығып жүрген коммунистiк режим орнады. 
Олардың бiзге салатын лаңын жақсы бiлемiз. Сосын Такламакан шөлiн 
басып,  Гималай  тауын  асып,  жолда  Қытай  әскерлерiнiң  шабуылына 
жетi рет тап болып, 1951 жылы Үндiстанға жеттiк. 1954 жылы Түркияға 
бардық. 1967 жылы мен Германиядағы «Азаттық» радиосына жұмысқа 
тұрдым. Содан 1995 жылдың шiлдесiне дейiн жұмыс iстедiм. Осының 
бәрi тарих, шама келгенше соларды жазуға тырыстым.
Жанарбек Әшімжан: Сiздiң әкеңiз Қалибек пен Оспан батыр жайлы 
ел  iшiнде  түрлi  әңгiме  бар.  Екеуi  де  Шығыс  Түркiстанның  азаттығы 
жолында  күрескен  тұлғалар.  Тiптi,  «Оспанның  қолын  ойсыратып, 
Қалибек  көштi  Үндiстанға  бастап  кеттi»  деген  де  сөздер  аракiдiк 
айтылып қалады.
қасен  оралтай:  Оспан  батыр  өзiнiң  қарулы  iс-қимылын  1939 
жылдары  Алтайдан  бастады.  Алғашқыда  Гоминдан  өкiметiне  қарсы 
соғысты, ал 1949 жылдан кейiн коммунистiк Қытайға қарсы соғысты. 
Кейiн  қолға  түстi,  1952  жылдың  28  сәуiрiнде  Үрiмжiде  атылды.  Ал 
Қалибек  бастаған  қол  көтерiлiстi  1945  жылы  Шығыс  Түркiстанның 
Еренқабырға тауының бөктерiнен бастады. Ол көтерiлiс сол жылдың 
күзiне  дейiн  ұласты,  күзде  Шығыс  Түркiстан  үкiметiмен  бiрлестi. 
Менiң  әкем  1947  жылға  дейiн  Сауан  ауданының  әкiмi  болып  қызмет 
iстедi.  1947  жылы  орыс  коммунизмiнiң  ықпалына  төзбей  шығысқа 
қарай ойысты.
Оспан  iс-қимылды  Алтайдан  бастаған,  одан  Құмылда,  Баркөлде 
жалғастырды. Ал бұл аралық пен Қалибек күрес жүргiзген Қаратаудың 
арасы  кемi  1000-1500  шақырым  жол.  Оның  үстiне  екi  арада  қытай 
әскерi тұр. Олардың бiр-бiрiне жақындасуы мүмкiн емес едi.
1951  жылдың  аяғында  бiз  жылжи-жылжи  Тибет  шекарасына  таяу 
жерге  бардық.  Ол  кезде  Оспан  батыр  Махай,  Шыңхай  өлкесiнде 
едi.  Әкем  менi  «Оспанға  барып  амандас,  қаласа  Үндiстанға  қарай 
бiрге  асайық»  деген  өтiнiштi  жеткiзудi  аманаттады.  Мен  ол  кезде  17 
жаста  едiм,  бардым.  Батырға  амандастым,  Қалибек  әкемнiң  өтiнiшiн 
жеткiздiм. Бiрақ, Оспан батыр елдi тастап кетудi қаламады. «Ешқайда 
қозғалмаймын, соғыс амалдарын одан әрi жүргiзе беремiн» дедi. Өте 
қауiптi  кезең  болатын.  Содан  екi-үш  айдан  соң  Оспан  коммунистiк 
қытай әскерiнiң кезектi бiр шабуылында қолға түстi. Қытайдың екiншi 
әскерi бiзге шабуылдады, бiз Гималай тауына шығуға мәжбүр болдық.

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: