Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

261
Қырғызстаннан  келген,  биыл  Өзбекстанның  белдi  режиссерi  келiп 
қойылым қойды. Бұл барлық театрларда бар үрдiс.
Жанарбек  Әшімжан:  Жалпы  театрда  қойылатын  пьесалар  қалай 
таңдалады? Сiздерде репертуарлық кеңес жұмыс iстей ме?
талғат  теменов:  Авторлар  ең  алдымен  көркемдiк  кеңес  пен 
репертуарлық алқаның таразысынан өтедi. Мен алғаш театрға басшы 
болып келгенде театр ұжымына қойған алғашқы сауалым мынау болатын: 
«Бiздiң театрдың Әуезов театрынан не айырмашылығы бар және бет-
бейнемiз  қандай  болу  керек?».  Әрине,  труппамыз,  режиссерымыз, 
бухгалтерлiк реквизиттерiмiз басқа. Одан өзге ше? Мысалы, бiзде бiр 
кездерi Бикен Римованың қарттар үйiндегi үш кемпiрдiң тағдыры туралы 
қойылымы жүрдi. Театрдың аты – Ғ.Мүсiрепов атындағы академиялық 
балалар  мен  жастар  театры.  Мен  Бикен  апамды  драматург  ретiнде 
жоққа шығарып отырғам жоқ, әңгiме – сол кiсiнiң жазған проблемасы 
жастар театрының репертуарына сәйкес келе ме? Бұл бiр ғана мысал. 
Сосын жастар театрындағы қойылымдардың басты геройы – балалар 
мен жастар ғана болу керек. Сол жағдайдан кейiн ғана бiздiң театрдың 
бет-бейнесi өзгере бастады. Таяуда бiр режиссер келiп «мен «Король 
Лирдi» сахналаймын» дейдi. «Король Лир», «Ричард-III», «Ваня ағай» 
бiздiң репертуар емес, сiз одан да көрерменге «Ромео мен Джулеттаны» 
ұсыныңыз, бұл бiз үшiн әлдеқайда жақынырақ болады» дедiм. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  көрермендi  әлеуметтiк  жiкке  осылай 
бөлiп  тастадыңыз.  Ал  қазiргi  күнi  сiз  басқаратын  театрға  жастардан 
гөрi  егде  адамдар  жиi  баратынға  ұқсайды.  Оның  үстiне  жастар 
театрының  көрермендерi  классиканы  немесе  тарихи  қойылымдарды 
көрмеу керек пе?
талғат теменов: Бiздiң театр өз көрермендерiне екi мезгiл қызмет 
көрсетедi:  күндiз  –  балаларға  және  кешке  –  жасөспiрiмдерге.  Дұрыс 
айтасыз, кешкi қойылымға тек жастар ғана емес, егде адамдар да келедi. 
Соған қарамастан менiң репертуарлық кеңеске қоятын басты талабым 
– қойылымның негiзгi кейiпкерлерi жастар болу керек.
Бiр  мәселенi  баса  айта  кетейiн,  былтыр  Мәдениет  және  ақпарат 
министрi  драматургтерге  қомақты  грант  тағайындады.  10  000  АҚШ 
долларын  құрайтын.  Сол  гранттарды  жеңiп  алған  адамдарды  мен 
жақсы  бiлем.  Менiң  жалғыз  тiлегiм  –  сол  10  000  долларға  лайық 
пьеса жазылса деген ой. Қазақтың «әп-әдемi ән едi, пұшық айтып қор 
қылдының» керi келмес пе екен деген үрей менде жоқ емес. Алғашқы 
премьераға көршi-қолаң, ағайын-туыс келiп болған соң өмiршеңдiгiн 
жойып, сахнадан түсiп қалып жатса, масқараның көкесi сонда болады. 
Мұның  бәрiн  уақыт  көрсетедi  және  көзi  қарақты  азаматтардың  денi 
әлiптiң артын мұқият қадағалап отыр.
Жанарбек  Әшімжан:  Ара-тұра  өзiңiз  қолға  қалам  алып,  драма- 
тургияға  араласасыз.  Өзiңiз  пьеса  жазасыз,  өзiңiз  қоясыз.  Бұл  сiздiң 
драматургтерге деген көңiл толмаушылықтан туындаған жайт емес пе?

262
талғат теменов: Көңiл толмаушылық та жоқ емес. Мен осы театрға 
келгелi екi пьеса жаздым: бiрi «Алма бағы», екiншiсi кешегi қойылған 
«Мулен Ружға» шақыру». «Алма бағындағы» көтерiлген проблемалар 
әлi  күнге  өз  маңыздылығын  жойған  жоқ.  Бақытжан  Момышұлы 
ағамыз түнеу күнi «мен осы қойылымнан шыққан соң, жұма намаздан 
шыққандай керемет күйге бөленiп отырдым» деп қалды. Бұл – мен үшiн 
үлкен баға. Бұл пьесаның өзге қойылымдарға қарағанда әлеуметтiк жүгi 
бөлек,  қаны  тамып  тұрған  мәселелер.  Мәселен,  осы  пьеса  жазылған 
соң қоғамда ауыр жағдайлар орын алды. Осы пьеса қойылғаннан кейiн 
Заманбек  Нұрқадiловтi  атты,  Алтынбек  Сәрсенбаевты  атты.  Кешегi 
Алматының  төрiндегi  проблемалар  «Алма  бағынан»  кейiн  көтерiлдi. 
Бұл не? Бұл деген сөз – шығармашылық түйсiктiң қоғамдық өмiрiмiздегi 
әлгiндей жағдайларды алдын ала сезiну. Соны болдырмау үшiн күресу. 
Өнердiң мақсаты – бiреудi жазалу, бiреуге жол көрсету емес, қоғамдық 
құбылыстарды  болжау,  айтып  келмейтiн  жамандықтардан  айықтыру. 
Менiң  пьеса  жазуға  отырардағы  басты  мақсатым  –  түйсiгiм  жеткен 
жерге дейiн тiршiлiк иелерiнiң қоғам, адамгершiлiк, iзгiлiк, құндылық 
туралы сезiмдердi ояту. «Мулен Руждағы» басты мұрат та – ақшаға құл 
болған заманда өнер адамдары арасындағы тазалықты, iзгiлiктi сақтап 
қалу.
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  жастар  мен  балалар  театрында  қызмет 
ететiн  актерларға  нендей  талаптар  қоясыз?  Мәселен,  қарамағындағы 
актерлардың тойларға барып өнер көрсетуiне, әртiстiң асаба болуына 
қарсы театр басшылары бар.
талғат  теменов:  Мен  таяуда  Қарағандыда  iссапармен  жүргенде 
Мәскеудегi бiр таныстарым телефон шалып: «Бiзге тез арада эпизодқа 
түсетiн екi актер керек, жолкiресiн, тәулiктiк ақысын және екi күнге 400 
АҚШ  долларынан  төлеймiз...»,  –  дедi.  Едел-жедел  отыз  жылдан  берi 
Мәскеуде болмаған екi актердi Ресейге ұшырып жiбердiм. Сондықтан, 
мен «киноға түсем, бағдарлама жүргiзем» дейтiн әртiстерге ешқандай 
шек қоймаймын, керiсiнше әртiстерге әлгiндей жолдармен өзiм көмек 
көрсетем. Кешкi қойылымнан кейiн актер қайда барады, қайда тұрады, 
өзiнiң  жұмысы.  Тек  әртiстердiң  актерлық  дайындығына,  жұмысқа 
жауапкершiлiгiне  қатаң  талап  қоямын.  Қойылым  мен  кино  түсiру 
алаңы  қатар  келiп  қалған  жағдайда  да  түсiнiспеушiлiк  болған  емес. 
Мұның  бәрi  айналып  келгенде  –  театрдың  имиджi  деп  түсiнуге  де 
болады.  Бәрiмiз  бiр  терiнiң  пұшпағын  илеп  отырғандықтан,  театрға 
зиян келтiрмеу жағын қадағалаймын.
Жанарбек Әшімжан: Өткен жылдары Жастар театрының iргесiнен 
әсем бiр ғимарат бой көтерiп, кейiн түп орынмен жоқ болып кеттi. Сол 
ғимарат жайлы Алматыда едәуiр шу да болды. Соның жәй-жапсарын өз 
аузыңыздан айтып бермес пе едiңiз? 
талғат теменов: Ол мен басшылыққа келмей тұрғанда тұғызылған 
ғимарат. Театрдың тап iргесiндегi орынды ойып алып тұрғызылған бұл 

263
ғимарат  –  Алматы  қаласының  бұрынғы  әкiмi  Виктор  Храпуновтың 
қызының казиносы болатын. Iшiнде казиносы, мейрамханасы бар үш 
қабатты ғимарат салынып бiтiп, ашылуына аз ғана уақыт қалған кезде 
бiздiң бағымызға қарай Алматыға Иманғали Тасмағамбетов әкiм болып 
келдi.  Әкiм  бiздiң  театрға  келген  кезде  сол  ғимаратты  көрдi,  сосын 
«мәдени  орталықтың  iргесiнде  мұндай  жын-ойнақ  болмау  керек» 
деп,  түп  орнымен  тып-типыл  етiп  жоқ  қылды.  Қазiргi  күнi  онда  жас 
бүлдiршiндерге арналған әсем қалашық салынған.
Жанарбек  Әшімжан:  Мәдениет  қайраткерлерi  туралы  сөз  бола 
қалса  жадымызға  бiрден  Өзбекәлi  Жәнiбеков,  Михаил  Есенәлиев, 
Iлияс Омаровтар оралады. Бүгiнгi таңда қазақ мәдениетiне жанашыр 
тұлғалар қатарында кiмдi айрықша атаған болар едiңiз?
талғат  теменов:  Әрине,  қазақ  мәдениетiнде  Жұмат  Шаниннiң 
орны бөлек. Iлияс Омаров қазақ өнерiне пайда әкелер талантты кезiнде 
көшеден iздептi дегендi де естiгенбiз.
Ал  қазiргi  күнi  өнер  мен  мәдениетке  жанашыр  жанның  бiрi 
де  бiрегейi  ретiнде  өз  басым  Иманғали  Тасмағамбетовтi  жоғары 
бағалаймын.  Елордамызға  Күлтегiннiң  көк  тасының  көшiрмесiн 
әкелудiң  өзi  үлкен  рух  серпiлiсi  болды.  Сарайшықтың,  одан  да  өзге 
тарихи мұражайлардың қалпына келуiне үлкен ықпалын тигiздi. Тiптi, 
өзiнiң  өмiр-бойы  жинаған  тарихи  жәдiгерлерiн  де  «қазақ  өнерiнiң 
бiр  жыртығын  жамаса  екен»  деп  мұражайға  өткiзiп  бердi.  Қаншама 
жастардың  кiтабы  «Отырар  кiтапханасы»  сериясымен  жарық  көрдi. 
Бiзде  сондай  азаматттардың  қазақ  мәдениетi  үшiн  атқарып  жатқан 
тiрлiктерiн  көре  алмайтын  да  бар  көрiнедi.  Мен  соған  таңдай  қағам. 
Тiптi, соларды аяймын...
Жанарбек Әшімжан: Сiз «Көшпендiлердi» түсiрдiңiз ғой, «Қазақ- 
фильмнiң» қазiргi кино түсiру әлеуетi қай дейгейде?
талғат  теменов:  Бұл  орайда  мен  екi  нәрсенi  айтайын.  Бiрiншiсi, 
«Еуразия» кинофестивалi, ол – бiздiң ажарымыз, бет-бейнемiз, алыс-
жақын ағайынның бас қосатын жылына бiр болатын аламан жарысы. 
Бiрақ, бiз сол жарысқа тұлпарларымыздың жоқтығынан мәстектер, тiптi 
есектерiмiздi  қатыстырып  жүрмiз.  Ресейде  телевизиялық  фильмдердi 
есептемегенде, 300-ден астам көркем фильм түсiрiлдi. Бiзде үш-төрт-
ақ кино. Төрт жыл бұрын басталған «Мұстафа Шоқай», «Махамбет» 
кинолары әлi бiтпей тұр. 
Жанарбек  Әшімжан:  Демек,  бұл  «Қазақфильмнiң»  кино  өндiрiсi 
әлсiз және соншама қаржы шығарып өткiзiп жүрген «Еурзия» фестивалi 
қазақ  кино  өндiрiсiне  пайда  әкелудiң  орнына,  тек  өзгелердiң  өнерiн 
дәрiптеу үшiн ғана өткiзiлiп жүр деген сөз ғой? 
талғат теменов: Ең бiрiншi бұл бiздiң халықаралық иммиджiмiздiң 
қалыптасуына үлес қосуда.

264
Жанарбек  Әшімжан:  Таяуда  қасиеттi  Желтоқсан  көтерiлiсiне  21 
жыл  болады.  Сiз  Желтоқсан  жайлы  бiрiншi  кино  түсiрген  адамсыз. 
Естуiмiзше,  сол  «Қызғыш  құс»  киносын  түсiруде  кедергi  де  аз 
болмағанға ұқсайды. Әңгiмемiздi осы жайында аяқтасақ.
талғат  теменов:  Мен  оның  алдында,  1988  жылы  «Адамдар 
арасындағы бөлтiрiк» киносын түсiрдiм. Бұл – Желтоқсан көтерiлiсiнен 
кейiн, адамдар бет-бейнесiн өзгертiп, сатқындық терiсiн жамылған кез 
едi. Бiздiң арқа сүйеп жүрген үлкен ағалардың өзi ұлтты сатып кеттi. 
Мен сол адамдардың жыртқыштығын, найсаптығын аңның бейнесiмен, 
Құрмаш-сынды бейкүнә қазақ баласының қорғансыздығын суреттеуге 
тырыстым.  Ал  «Қызғыш  құс»  1991  жылы,  Желтоқсан  көтерiлiсi 
туралы түсiрiлген тұңғыш кино. Бұл киноны түсiру жоландағы азапты 
кезеңдердi  мен  айтпайын,  сен  сұрамай-ақ  қой.  Мәскеуден  ешкiмнiң 
қолы  жетпей  жүрген  Нонна  Мордюкованы  шақырттық.  Кинода 
Желтоқсан кезiнде түсiрiлген тарихи таспалар пайдаланылған болатын. 
Ол  таспаларды  КГБ-ның  мұрағатынан  алуға  көмектескен  Иманғали 
Тасмағамбетов  болатын.  Кино  түсiрiлiп  бiттi,  таспалар  салынған  12 
темiр қобдиша Мәскеуге жөнелтiлгелi тұрған жерде, «Қазақфильмнiң» 
тура алдында тапа-тал түсте көлiк отқа оранды. Жүргiзушi жiгiт апта 
бұрын жұмысқа орналасқан екен. Оның кiмнiң тапсырмасын орындап 
жүргенiн  қайдан  бiлейiн?  Сөйтiп,  таспалардың  жарымынан  астамы 
балқып кеттi. Қолда бар дүниелермен «Қызғыш құс» жарыққа шыққан. 
Қазiрiгi Желтоқсанға қатысты көрсетiлiп жүрген тарихи таспалардың 
бәрi «Қызғыш құстан» алынған. Желтоқсан туралы түсiрiлген тұңғыш 
кино, оны ешкiм айтқысы да келмейдi. Және «Желтоқсан көтерiлiсiнiң 
қаһарманымын»  деп  мемлекеттен  атақ-даңқ  сұрап  жүргендерге, 
әлеуметтiк  мүдделерiн  ойлап  жүргендерге  таң  қаламын.  Оларды 
аяймын. Ал Желтоқсан – қазақ үшiн ерлiктiң, елдiктiң символы болып 
қалу керек емес пе?

265
«АрМАНЫМ – ЖАБАйЫ АттЫ БӘйгеге қосу...»
(Қоғам қайраткері, атбегі Жұмахан Шортанбаевпен сұхбат)
Соңғы алты-жетi жылдың iшiнде республика аумағында ат спорты 
сәт  санап  қарыштап  дамып  келедi.  Атынан  ат  үркетiн  түрлi  лауазым 
иелерiнiң өзi кейiнгi кездерi ат жүгiртудi кәсiп қыла бастады. Жүйрiк 
аттарды  атақ-даңқ  үшiн  ұстайтын  ақшалылар  да  аз  емес.  Ал  ендi 
жылқы  жануарына  құлай  берiлген,  өзiнiң  тағынан  бұрын  жүйрiктiң 
бабына  көбiрек  көңiл  бөлетiн  азаматтар  да  баршылық.  Олар  –  нағыз 
атбегiлер.  Солардың  бiрi  –  Жұмахан  Шортанбаев  дейтiн  азамат. 
«Шортанбаев»  дегенде  ең  бiрiншi  облысқа  мәлiм  мiлитса  емес, 
републикаға  даңқы  кеткен  әйгiлi  атбегi  жадымызға  оралады.  Бәйек 
болып шабандоз баланың басынан сипап тұрғанын талай бәйгелерде 
көзiмiз көрген. Құлагерлерге құлай берiлгенi сонша – атының алдын 
кесiп өткен жанға көпке дейiн бала секiлдi өкпелеп жүредi. Шешiлiп 
сөйлей  қоймайды.  «Жүйрiктерiмнiң  жұмбағын  жария  етiп  алармын» 
дей ме, өзiн журналист атаулыдан аурағырақ ұстайды. Негiзгi қызметi 
– Талдықорғанда. Таяуда сол кiсi Алматыға келдi дегендi естiп, қала 
iргесiндегi  Райымбек  ауылына  арнайы  iздеп  бардық.  Жүйрiктерiне 
жабу  жауып,  аулада  арғымақтарымен  әбiгер  болып  жүр  екен. 
«Ассалумағәләйкум, атбегi!» деп сәлем бердiк. Аттарын жайғастырып 
болған  соң  шенге  шеңгелденген  кәсiбiне  қатысты  емес,  нәсiбiне 
бұйырған атбегiлiкке байланысты аз-кем әңгiме тиегiн ағытты.
Жұмахан  Шортанбаев:  Мен  көпбалалы  отбасында  өстiм,  14 
ағайындымыз. Құдайға тәубә, қазiр он бiрi аман-есен. Әке-шешем өмiр 
бойы шопан болған кiсiлер. Әскерден келген соң милиция мектебiне 
түстiм. Iшкi iстер саласында қызмет iстеп келе жатқаныма отыз жыл 
болыпты.  Қойшының  баласы  болған  соң  жастайымыздан  атқа  әуес 
болдық.  Мен  Тағай  дейтiн  атамның  қолында  тәрбиеленгем.  Маған 
дейiнгiлердiң  денi  қыз  болған.  Мен  босанғанда  атам  бiрiншi  болып 
сүйiншi сұрап келген адамға үстiне кiлем жауып ту биесiн жетектетiп 
жiберiптi. Сосын атқа әуес болсын деп тумаған байталдың құйрығына 
менiң  кiндiгiмдi  байлап,  жылқының  сауырынан  өткiзiптi.  Сонда  әлгi 
байтал тыпыр етпегенiн айтады үлкендер.
Бала  күнiмнен  «Алпамыс  батыр»,  «Ер  Тарғын»,  «Қамбар  батыр» 
жырларын  жатқа  оқыдым.  Әсiресе,  Байшұбар,  Тайбурыл,  Қарақасқа 
секiлдi сәйгүлiктердi суреттеген жолдары жадымда әлi сайрап тұр.
Менi  атам  алғаш  бес  жаста  ат  жалын  тартқызды.  Жастайымнан 
атбегi  болдым.  Талай  жүйрiктердi  баптадым.  Атқа  отырған  қазақтың 
кесiн-келбетi мүлде бөлек болып кетедi ғой! 
Жанарбек  Әшімжан:  Атбегiлiк  –  қазақ  ұлтының  ұстыны  бөлек 
айтөбел өнерi. Оның екiнiң бiрiне қона бермейтiн, туа бiтетiн қасиет 
екенiн қариялар жиi айтады. Расында солай ма? 

266
Жұмахан  Шортанбаев:  Жылқы  малының  қасиетiн  әркiм  дұрыс 
түсiне бермейдi. Бұл жануар өте сезiмтал. Жүйрiк, сұлу атты мiнгендi 
қай қазақ жақсы көрмейдi? Жүгiретiн аттың жауырыны, тұяғы, мойыны, 
жамбасы, көкiрегi қандай болу керек? Осыған қатысты сабақтың бәрiн 
мен шалдардан және өмiрдiң өзiнен алғам. Сондықтан болар, жылқыны 
ғылыми  тұрғыдан  зерттеп  жүрген  ғалымдардың  өзi  аракiдiк  бiздiң 
уәжiмiзге жығылып жатады. Кейде «мына бiр аттың қанаты бар екен» 
деген де әңгiмелер айтылады. Әрине, жылқыда қанат болмайды, бiрақ 
қайсыбiр  жүйрiк  аттардың  бүйiрiнде  артық  сүйек  болады.  Құлынды 
қарнына емес, көкiрегiне ұстайтын биелер бар. Мысалы, кезiнде менде 
құлынын  көкiрегiне  жасырған  қара  бие  болды.  Сол  биенi  туардың 
алдында  көкпарға  салдық,  кейiн  туды.  Содан  туған  құлын  төрт  аяғы 
төсiн  ұрған  сұмдық  жүйрiк  ат  болды.  Әсiлi,  артқы  аяғын  алдыңғы 
аяғынан  асырып  басатын  құлындар  өсе  келе  жүйрiк  болады.  Және 
бiр  жәйт  –  жүйрiктiк  көп  жағдайда  айғырға  емес,  шешесiнiң  таза 
қандылығына байланысты болып келедi. 
Жанарбек  Әшімжан:  Таза  қанды  арғымақ  деген  қандай  болады? 
Олардың елiмiздегi қазiргi жай-күйi қалай?
Жұмахан  Шортанбаев:  Бiздiң  есiмiзге  «таза  қанды  арғымақ» 
дегенде бiрден ағылшын, түркiмен аттары түседi. Ал нағыз таза қанды ат 
– абсент. Сол абсенттiң әлi күнге дейiн сақталған қараторы, қараторғай 
деген даңқты тұқымдары бiзде бар. Бiрақ Қазақстанда оларды жасырын 
ұстайды. Аттың жүйрiктiгi сыртқы пiшiнi, сұлулығы, сымбаттылығына 
байланысты  емес.  Бәйгеге  барсаң  аламанның  алдында  сүмiрейген, 
сүлдерi  түсiңкi,  бойын  жасырын  ұстайтын  бiр  аттар  болады.  Сол 
аттардың  артқы  сүйектерi,  алдыңғы  аяқтары  мен  тұяқтарында  үлкен 
айырмашылықтар  бар.  Кейiн  қарасаң  аламанның  алдын  шаңдатып 
көмбеге бiрiншi болып сол ат келедi. 
Ал  соңғы  кездерi  бiзде  аттың  жанын  түсiне  бермейтiн  азаматтар 
ат ұстауды әдетке айналдырды. Ал жүйрiк ат ұстау – байлыққа, шен-
шекпенге байланысты емес.
Жанарбек  Әшімжан:  Кезiнде  сiздiң  аламан  атаулының  алдын 
бермеген,  қуғанда  құтқармайтын,  қашқанда  жеткiзбейтiн  желмен 
жарысқан «Буян» деген жүйрiгiңiз болып едi. Сол аттың тұқымы жайлы 
ел iшiнде аңызға бергiсiз әңгiмелер айтылып жүрдi.
Жұмахан Шортанбаев: «Буян» – болмысы бөлек ат едi ғой! Қасқа 
ат.  Дегерестен  шыққан  едi.  Ол  данчак  болған,  яғни,  қазақ  пен  орыс 
атының будандастыруынан пайда болған тұқым. Сол «Буян» бiрнеше 
жыл осы Қазақстандағы таза қанды аттардың өзiн шаң қаптырып кеттi. 
Үлкен бәйгелерде озып шыққан мақтаулы аттардың өзiн бiр айналымға 
кейiн қалдырып кеткен кезi болды.
Мен сол «Буянды» жабағы кезiнде базардан бiр түрiктiң баласынан 

267
сатып  алғам.  Базардың  кiребiрiсiнде  тұр  екен,  көзiме  бiрден  оттай 
басылды.  Сауырына  көзiм  түстi.  Жүгiретiн  ат  болатыны  анық-ты. 
«Дегерестiң тұқымы ма?» деп түрiк баладан сұрадым. Ол: «Бiлмеймiн, 
әкем  үйде  ауырып  жатыр,  дәрiге  ақша  керек  болған  амалсыздан 
сатқалы  тұрмыз»,  –  дедi.  1985  жылы  болатын.  Бала  жабағыны  15 
мың рубльге бағалады. Мен баланың қолына 15 емес, 20 мың рубль 
ұстаттым. Сосын: «Жадыңнан шығарма, осы жабағы айтулы жүйрiк 
болады, бiрiншi бәйгесiн саған беремiн», – деп құлынды алып кеттiм. 
Жанымдағылар  «Жұмахан  жаман  бiр  жабағыны  сатып  алды»  деп 
маған  күлдi.  Көп  ұзамай  сол  жабағы  атбегiлердi  шулатты.  Бiрiншi 
бәйгеде «Урал» мотоциклiн жеңiп алды. Сөзiмде тұрып, әлгi бәйгенi 
түрiктiң  баласына  бергем.  Одан  кейiн  «Буян»  бiрнеше  автокөлiктi 
жеңiп алды. 
Жанарбек Әшімжан: «Буяннан» тұқым алып қалдыңыз ба?
Жұмахан Шортанбаев: Жүгiретiн аттарды биеге салмайды. Кейiн 
уақытты  өткiзiп  алып,  тұқым  ала  алмай  қалдым.  Айғырлығы  өте 
қатты едi, биелердi көрсе үстiндегi адамымен қоса шайнай жаздайтын. 
Кейiн  туысқан  iнiмiз  «Буянды»  екi  күн  сiлiкпесiн  шығарып  шауып, 
артынан аш қалдырып қойыпты. Содан буынып өлiп қалды. Кейiн әлгi 
туысқанымыз да аттан құлап қайтыс болып кеттi. Аттың терi деген де 
оңай нәрсе емес қой. «Буяннан» айырылған күнi iшiм алай-дүлейленiп, 
аза бойым қаза болды. Сосын кәдiмгi аузына май салып, ақым қазып, 
арулап жерледiм.
Жанарбек  Әшімжан:  Жұмеке,  соңғы  жылдары  бәйге  аттарының 
шаруашылықтары  қарыштап  дамып  келедi.  Әсiресе,  Алматы  облы- 
сында. Ал өзге аймақтардағы атбегiлермен байланысыңыз бар ма?
Жұмахан  Шортанбаев:  Бәйге  атының  бағын  бiрнеше  жыл  бойы 
алға  сүйреп  келген  республикадағы  жалғыз  аудан  –  Қарасай  ауданы. 
Көкбастауда  өтетiн  дәстүрлi  Президент  кубогiнiң  дәл  сол  жерде  өтуi 
тегiн емес. Айтпақшы, президент Н.Назарбаевтың өзi де атқұмар. Жас 
күнiнде жылқыға көп мiнгенiн атқа отырысынан-ақ байқауға болады. 
Нұрекеңнiң қазiргi күнi керемет күрең жорға, торы жорға секiлдi аттары 
бар. Және жылқы үстiндегi адамның отырысын бiрден сезедi. Жүйрiк 
атқа тақымы бос сөлбiрейген бiреу мiнсiншi, аударып кетедi.
Соңғы  кездерi  Ақтөбе  облысы,  Талдықорған  өңiрi,  Оңтүстiк  Қа- 
зақстан,  Жамбыл  облысының  жiгiттерi  бәйге  аттарына  үлкен  көңiл 
бөле бастады. Там-тұмдап байланыс жасап тұрамыз.
Жанарбек Әшімжан: Байқаймыз, кейбiр ақшалы азаматтар атты өз 
атақ-даңқтары үшiн ұстайтынға ұқсайды. Бәйге аттарын бизнес көзiне 
айналдырып жүрген байшыкештердi де бiлемiз. Ақшалы адамның атқа 
деген көзсiз құмарлығының аяғы абыройсыздыққа алып келетiн кездерi 
де бола ма? 

268
Жұмахан Шортанбаев: Бұл сөзiңiздiң жаны бар. Атқа дұрыс отыра 
бiлмейтiн  бәзбiр  жiгiттер  ат  ұстауға  әуес.  Өзi  атқа  отыра  алмайтын, 
жылқы  малын  сезiне  бермейтiн  адаммен  жұғыса  алмаймын.  Сосын 
менiң  өзiмше  түйген  бiр  тұжырымым  –  түрлi  билiк  орындарында  да 
атқа  отыра  бiлетiн,  қазақылығы  басым,  екi  тiзгiн  бiр  шылбырды  тең 
ұстай алатын азаматтардың отырғаны ләзiм.
Ақшасы көп, қалтасы қалың бизнесмендер асыл тұқымды аттарды 
сатып  алып,  көптеген  таза  қанды  жылқылардың  құрып  кетуiне  жол 
берiп алды. Ат жүгiртудi кейбiр жаңа қазақтар бизнеске айналдырып 
жiбердi.  Бұл  келеңсiздiк  1995  жылдан  2004  жылға  дейiн  ұласты. 
Бәйгеден келген атты бiрден аукционға салып, бiр байдан екiншi бай 
бағасын асырып әлекке түсiп жатқанын неше рет көрдiм. Аламанның 
алдын  бермей  жүрген  сол  аттар  кейiн  байдың  қолына  барғанда 
шаппай қойған кездерi де болған. Ат жүгiртудiң де өз сертi бар. Мен 
ондай байшыкештердiң бiразын бiлемiн. «Ойбай, бәленнiң аты анабiр 
бәйгеден  келiптi»  деп  ұлардай  шуладық.  Оларға  ат  емес,  атақ  керек 
болды.  Сондайлардың  кесiрiнен  тұқымы  бөлек  нешеме  тұлпарлар 
қырылып қалды. Тiптi бiр ғана аламанды жеңiп алу үшiн аттың күшiн 
уақытша  арттыратын  дәрiлердi  пайдаланып,  ақыры  арғымақтардың 
өлiмiне алып келген кездер де аз болған жоқ. Әлгi дәрiнiң керi әсерiнен 
көптеген  жақсы  аттардың  тамыры  жарылып,  жүгiруден  қалды.  Мен 
мұны  қарынбайлардың  қылқұйрықты  жүйрiктерге  жасаған  қылмысы 
деп бағалаймын. Атбегiлiктiң алғышарты ақша емес, егер атты дұрыс 
баптай  бiлсең  ақша  өзi-ақ  келедi.  Бiрақ  сол  бәйге  аттарының  бағын 
байлап,  сорын  қайнатқан  ақшалы  жiгiттердiң  көбi  түрлi  апаттарға 
душар болды.
Жаркент, Талғар, Еңбекшiқазақ аудандарында шағын жылқы зауыт- 
тарын  ашып,  асыл  тұқымды  жылқыларды  Америкаға,  Германияға 
сатып жатқан азаматтар бар бар көрiнедi. Соларға тосқауыл қою керек. 
Ал  шетелдiктердiң  қазақ  жылқысына  деген  аңсары  күн  өткен  сайын 
айрықша ауып келедi.
Шын атбегi жақсы аттарды ешқашан саудаға салмайды. Мен үшiн 
шын жүйрiктердiң бағасы жоқ! Оны маңайымдағы атбегiлер де бiледi. 
Ал қазақы салт-дәстүрге салып, қимас жүйрiгiмдi сыйлауым мүмкiн.
Жанарбек Әшімжан: Ал қөңiл қимаушылықпен жүйрiк атты сыйға 
тартқан кезiңiз болды ма?
Жұмахан Шортанбаев: Болды. Кенже ұлым үйленгенде «Ақжал» 
деген жүйрiктi құдама жабулап тұрып сыйлауға тура келдi. Құс секiлдi 
керемет ат болатын. Сонда жiгiттер: «Жұмахан аға «Ақжалды» сыйға 
тартып  жiбердi»,  –  деп  бiразға  дейiн  таңданып  жүрдi.  Ал  құдаға  аса 
зор  сый  жасау  –  ата  қазақтың  жолы,  жөнi.  Кейiн  құдам  «атты  сатып 
берсеңдер»  деп  өтiндi.  Сыйға  берiлген  жылқы,  амал  жоқ.  Атты 

269
сататын кезде менiң баруға дәтiм шыдамады. Сатып алушылар сонау 
Маңғыстаудан келген екен, жiгiттер жүйрiктi 15 мың АҚШ долларына 
бағалап  сатыпты.  Бұл  –  2001  жылы  болатын.  Ақшаны  конвертке 
салынған күйi құдаға апарып бердiк.
Кейiн естiдiм, «Ақжал» батыс өңiрлердегi аламандарда бiрнеше рет 
топ жарыпты.
Мен өзiм жүйрiктерiмнiң қиналып тұрғанын көргiм келмейдi. Менiң 
бiр  жүйрiгiм  көз  алдымда  қазыққа  жаншылып  қалды,  содан  бiразға 
дейiн  аза  бойым  қаза  болып  жүрдi.  Мәселен,  мен  жылқының  етiн 
жемеймiн, қымызын iшпеймiн. Өзiм қой жылы туғанмын, қойдың да 
етiн жемеймiн. Мұның бәрi менiң атамнан қалған тәрбие.

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: