Тәуелдік  жалғаудық  синонимі  бар.  О л —

Ж ік т ік   жалғаудың  қысқа  түрі
Ж ік т ік   ж алғаудың  бүйрык 
райдағы  түрі
рай  жүрнгғы
ж ік т ік   жалғ.
ж ік т ік   ж зл ғ.
түбір
о
Э
п
*
V
*
V
з
е
ф
*
түбір
ж екеш е
көпше
- 
келу
-ДІ
-се
-М
- к
к ел
-ейін
-ейік
кет
-ті
-се
-М
-К
кет
-ейін
-ейік
бар,
-ДЫ
-са
-М
- м
бар
-айын
-айық
айт
-ты
-са
-м
-қ
айт
-айын
•айық
к ел
кет
-ді
-ті
-се
ң
-ңдер
кел, кет
-
іңдер
іидер
бар
айт
-ды
-ты
-са
Ң
-ңдар
бар
айт
-
ыңдар
ыңдар
кел,
кет
-ді
-ті
-се
-ЦІЗ
-ң із
-дер
кел
,  кет
-ің із
-ің із
-іқіздер
-іңіздер
бар
айт
-ды
-ты
-са
-дыз
-ңыз
-дар
бар ,  айт
-ыңыз
-ыңыз
-ыңыздар
-ыңыздар
кел
бар
-ді
-ДЫ
■се
-са
кел
кет
- с ін
-сін
-сін
-сіи
кет
айт
-ті
“ТЫ
-сс
-са
бар ,  айт
-сын
-сын
-сын
-сын
87

1.  Сен  сөйлеспесең  де,  мен  сөйлесемін.  2.  Сенің  әкеңнен  әкем 
кем  болып  көрген  ж оқ,  атаңнан  атам  кем  түскен  ж оқ.  3.  М аған 
■балаң  мен  келінің  аянышты  емес,  мына  сен  аяныштысың.  4.  С а­
ган  ш ал  атам  аянышты  екен,  аясаң  ж ақсылы ғыңды  көрсете  ғой, 
кәне!  5.  Кәне,  менің  соңыма  еретін  қайсың  барсың.  6.  — Асеке, 
мылтық  қайда,  маған  беріңіз,— деді  (X.  Ес.).
177-жаттыгу.
  Көп  нүктенің  орнына  тәуелді  ж алгауды   қойып,  тексті  кө- 
шіріиіздср.
Қарындас...  шерлі  қарындас...,  М үслимаж ан,  ж ы лам а  тый 
көз...нің  жас...н.  М енің  әке-шеше...е,  туған-туы сқандар...а  келтір- 
тен  зиян...,  тидірген  кесір...  ж оқ  еді  (С.  С .).  А дамдар...  міне, 
аман-есен  аласы...  да,  бересі...  де  ж оқ,— деп  айқайлап  қайықты 
итеріп  жіберді.  Бұл — Жайықтын,  кең  адқаб...н  мекендеген  сан 
рулы  елдердің  теңдікке  ұмтылған  дүбір...  еді.  Ол  ішкі  Ресейдегі 
-совет  жай...н  әңгімелеп,  жүмысшы  мен  ш аруа  үкімет...н  қорғай- 
тын  Қызыл  Армия құрылған...н  айтты.  Көрші  С ары тау  қала...мен
ж,анаттас  Орынборда  Совет  укімет...нің  нығайып,  буын...  бекіп, 
үлкен  күшке  айналған...на  тоқтады   да,  әңгіме...н  О рал  казак- 
тар. ..ныд  жасы ры н  істеп  ж ат қ ан   ж ау л ы қ   әрекет...не  тіре- 
ді  (X.  Ес.).
Ж ІК Т ІҚ   Ж А Л Ғ А У
Ж іктік  ж ал ғау ы  — қимылдың  иесінің  кім  екенін  білдіру  үшін 
қолданылатын  қосымш а,  ол  — сөз  бен  сөзді  ж а қ   ж ағы нан  қиыс- 
ты ры п тұрады.
М ысалы:  Мен  о қ и ш ы м ы н .  Сіз  о қ и и іы с ы з.  Б із   к е л е м із .  Ол 
к е л е д і .
Ж ік тік  ж ал ғау ы   есім  сөзге  де,  етістікке  де  ж алған ады .
178-жаттыгу.
  Текстен  ж іктік  ж алғаульі  сөздерді  тауып,  қ ай   ж ақ та,  же- 
ясеше,  көпше  турде  екенін  аж ы раты ңы здар.
1.  Ауылдағы  балалардьщ   бІрі  бос  емес,  бәріміз  де  оқудамыз.
2.  Мен  әкемнің  кенжесімін.  3.  Б әрім із  бірге  оқыдық,  сабақтас- 
пыз,  зеректігі  бізден  кем  емес  (Б.  М .).  4.  М ына  қатардағы  
Уәлидікіндемін  (X.  Ес.).  5.  Мен  комсомол  мүшесімін  (С.  Е.). 
■6-  —Ж ұ р т ^бүлдіргіш,  ж ебір  ж ауы зсы ң,— деп,  ш ақ  ете  қалады .
7.  -—  Бір  үйде  ж алғы збы н,  қайнымды  босатып  алуға  келдім,— 
деді  К үлтай  байға.  8.  К әрібай  д а  бір  іелдің  адамы,  сен  де  осы 
елдің  ағасысың  (Б.  М .).
179-жаттығу.
  Көп  нүкте  қойылған  ж ерге  тиісті  ж іктік  ж алғауды   қойып, 
те к с ті  көшіріңіздер.
I- 
1-  —Кеш ір,  Ы қы лас,  мен  түк  білмеймін.  Мен  тек  көмір 
инженері...  2.  Б із  басымызды  берсе.*.,  ж ы лап  бере...  бе?  3.  Мен
88 
'
г  
' 
. 
'

Есім  сөз  бен  етістіктің жіктелуіндегі  ерекшеліктер
Есім  сөздің  ж іктелуі
Е т іс т ік т іқ   ж іктелуі
1.  Есім  сөздіц  түбіріне  ж іктік  жал- 
ғау  тікелей  жалғанады.
Мен  мүғаліммін,  ү лк енм ін 
Сен  мүғалімсің,  ү лк енсің 
Сіз мүғалімс із,  үлкен  с із
2.
  Есім  сөзде  3-ж ақ  жіктік  ж алғау 
жоқ.
Ол
  — 
мүгалім.  Ол  үлкен.
3.
  Е с ім г е  
жіктік 
ж алғауды ц  толық 
түрі  ғана  ж алғанады.
1.  Етістік  түбіріне  тікелей 
ж алған- 
байды.
Мен  барам ы н,  б а р д ы м ,  барсам  
Сен  барасың
, 
бардың, б арсаң 
Сіз  барасыз, бардьіңы з,  барсаңы з 
Отыр,  жатыр,  түр,  жүр
  деген 
төрт 
етістікке  ж іктік  ж алғау  тікелей  жал- 
ғанады: 
отырмын,отьірсың,отырсыз
2. 
Етістіктіц 
- а   \ е
,—
й / ,  
—
п - /ы п , 
•  п
  жұрнақты  көсемше  қаты скан  тү- 
рініц 
3-ж ағында 
арнаулы 
жіктік 
ж алғау  бар.
Ол барады , бары пт ы .
3.  Етістікке  толык,  түрі  де,  кысқар- 
ған  түрі  де  ж алғана  береді  ж әне  етіс- 
тіктің 
бұйрық 
рапындағы 
кейінгі 
жіктік  ж алгауы  есім  сезге  ж алғанбай- 
ды.
О қим ы н,  оқыдым,  келсін
бұрын  мұны  білмеді...  бе?  (С.  Е.).  4.  —Өзің  кетпесе...  біз  ке- 
тіре...  деп  отыр  еді...,— деді  Ж асыбай.  5 . —Мен  де  кете...— деп, 
Ж әуке  қозғалды  (Б.  М .).  6.  Мен  айтса...,  артель  баскармасының 
жолсыз  жұмысын  айтты...  Қ аш ан  да  болса...,  айта....  7.  Таудағы 
ауылға  мен ж аяуласа...  да, жетер...  (X. Ес.).
II. 
1 . — Ертең  ертемен  қ ал аға  жүрейін  деп  отыр...,  сатуға. 
мал  апара....  Ана  Нығметтен  неге  мінбей...,  ат  десе...,  ат  түр  бел- 
деуде,  бие  десе...,  бие  толып  тұр  ж елі  басында,:— деді.  «Сен,  айт- 
қандайын,  таныссың  ғой,  былтыр  'к ө р д і....  Сіз  мені  сол  кісімен 
кездестірсе...,  мың рақмет  айтар  еді..., сізге,— деді.—  Бәйес М ах­
мудович,  мен  сені  ж ақсы   біле...  Сен  сауда  ісіне  ж етік  а д а м .... 
Біз  басқаны  білмей...,  дұрыс  айта...  ба?  (X.  Ес.).
2. 
—Шешей  ұрыспай...  ба,  мен  біреуді  ертіп  келді...— деді  Қа- 
лампыр.— Зам андас  болғанмен,  қатты   айтса...,  көңіліңе  ауыр
алар...,  ақырын  ай тс а...,  түсінбей...,  енді  қайте...?  (Б.  М.)
<;
180-жаттыту.
  Ж іктік  ж алғаулы   сөздерді  теріп  ж азы ңы здар  да,  ол  жал- 
ғаудың  каіі  сөз  табына  жалғанып  тұрғанын,  қаіі  ж ақ та,  жекеше  я  көпше 
тұрғанын  аж ыратыңыздар.
1. 
—Ж үсіпті  кімнің  айдап  салып  отырғанын  білеміз.  Оған 
қарап  біз  бірлігімізден  айрылмаймыз.  Колхоз  боламыз  деп  айт- 
қамыз,  сол сезімізден ш ығамыз!— деді  Қалтай.
—  Айтсаң,  өзің  айтып жүрген  шығарсың, саған  төрелік керек. 
Сенен  басқа  кім  айтты  дейсің?— деп,  Ж үніс  ілінісе  түстІ.
—  Ш ешенсің,  ділмарсың,  зам андас,  бірақ  жоспардыд  орын-
8 »

далуы   керек,— деп,  өкіл  том сарған  күйі  бұрылып  ж үріп  кетті.
—  Мұнымды  айтуға  еріктімін  ( Б .  М .).
2. 
— Сіз  анасыз  ғой. Мен де  анамын  (Ғ.  М.).
Тәуелдік  жалғау  және  онымен  омоним  қосымшалар
Тәуелдік  жалгауы  Іжак*  ж екеш есі 
- ы м >   —і м , - м
Ж ік т ік   жэлглу  I  ж ак, 
жекеш е 
- м
Зат  есімніц  жұрнагы 
- ы м ,   - і м ,   - м
ҚОЛ
- 
Ы М
келсе-м
ТЫН- Ы М
гү л -ім
барды-м
Ө Н - І М
бөлме-м
Тәуелдік  ж алғауы
Ж іктік   ж алғау
I  ж а қ   көпше  т ү р і-л ш з ,
I  ж а қ   көпше
- м із
түрі-мыз,  - м і з
біздің  бала
-м ы з
біз  б а ла -м ы з
біздің  терезе-міз
біз  к е л е -м із
Тәуелдік  ж ал ғау л ар ы   ж ал ған ған   сөзін  іл ік   септеуіндегі  сөз- 
дермен  байланыстырады.  Ал  ж іктік  ж ал ғау л ар ы   ж ал ған ған   сөз- 
дерін  бастауыш тармен байланы сты рады:
Тәуелдік  жалғаудың  II  жағы
Т әуелдік  ж злғауы  11  ж ак  ж екеш е, 
анайы,  сыплйы  тү р і 
- ң ,   - ң ы з ,   ~ ң і з
Ж ік т ік   ж алғау 
II  ж ак: 
ң ,   - ы қ ы з ,  
- ң і з
Бұйрық  р ай
- ң ы з ,   - қ і з
анайы
сенің бала-Ц 
сыпайы
сіздің бала-цы з 
сіздің  терезе-ңіз
анайы
сен барды- Ц 
сен келсе- ң 
сыпайы
сіз  барды- ң ы з  
сіз келсе-Қ із
сыпайы 
сіз таңда-ңыз 
сіз сө й ле-ң із
Тәуелдік  жалғаудыц  Ш   жағы
Т эуелдік  ж эл ғзу
Сын  есім иіқ  жүрнағьі
Е тіс т ік тің   ж ұрнагй
оның  қ алам -ы  
оны ң  сөйлем -і 
б а л а -с ы  
терезе-сі
ң а за қ -ы  
(к и ім ) 
ң алм ақ-ы   (ер)
ж уас-ы ,  к е ң -і 
кем -і 
ш еиіен-сі 
б а р ға н -сы
181-жаттығу. 
І-жақ  тәуелдік,  жіктік  жалғауларын,  онымен  тұлғалас  зат 
есімнін,  жұрнағын  ажыратып,  одардық  айырмашылықтарын  түсікдірікіздер.

1.  — Мен  ең  алдымен  ж ауды   тоқтату  ж ағы н  ойладым,— деді 
М ұрат  даусы  қатайып  (Т.  Ахт.).  2.  —  Әкем  Қ артбай  Койыпты 
атымды,— деді  жауынгер,  М ұраттың  ж үзіне  қуақы   ж ы мия  к а ­
рал.  3.  Екі  мың  көліктің  түсімі  деген  И гілікке,  ішін  жылыта,  ж а- 
ғымды  да  тиді  (Ғ.  М.).  4.  Су  киімдерім  лезде  мүз  болып  қ а т а  
бастады  (С.  С.).  5.  Бағып  жүрген  сиырларым  күнде  аман-есен 
ауылға  келеді  (Ғ.  М .).  6.  Адамдарды  көрер  көзге  өлімге  айдап, 
қырғыза  алмаймыз  (Н.  А .).
182-жаттығу.
 
Ж атты ғудан  2-ж ақ  тәуелдік,'  ж іктік  ж алғауды , 
онымен, 
омоним  бұйрық  райдың  жұрнағын  тауып,  әрқайсысының  қандай  тұлғадан  кейін 
ж алғанып  тұрғанын,  мағынасындағы  айырмасын  аж ыратыңыздар.
І.  Ешкімге  айтушы  болмаңыз.  2.  — Өзіңнін  атың  кім?— деп 
сұрады  М урат  (Т.  Ахт.).  3.  Ұнасаң  жақсы,  онда  қүтылдың.. 
4.  Ханум,  кандыңыз  ба?  (С.  Ш.).  5.  —  Қимылыңнан  танимын* 
қолың  да  күректей;  шинеліңнің  астынан  бұлшық  етіңді  көріп 
тұрғандаймын,— дейді  (Т.  Ахт.).  6.  Сіз  бір ж үм аға  шыдап көрсе- 
ңіз  қайтеді?  (С.  Ш.).  7.  Осындайда  ойланғанда,  басыц  дал  бола­
ды.  8.  Сіздің  өлкеңізде  орман  мол  ма?  (Т.  Ахт.).  9.  — Уәдедде- 
тұрмай,  бір  сұмдықты  ойлап  жүрген  ш ығарсың!— деп,  Ләйлә- 
тас-талқан  болды.  10.  Н анбасаң,  мейлің  (С.  Ш.).
183-жаттыгу.
  Ж атты ғудан  3-ж ақ  тәуелдік  ж алғауда  онымен  омоним  сын 
есім  мен  етістіктің  ж ұрнақтары н  тауып,  айырмасын  түсіндіріңдер.
1. 
Ләйләнің  аж ары   біресе  суиды,  біресе  ашылып  кетеді, 
хатты  қайта-қайта,  екі-үш  рет  окып  шықты  (С.  Ш.).  2.  Уәлидің 
ротасьіның  шебін  ж арып  өткен  ңемістер  Соколово  деревнясына 
соқпай,  оны  тылдан орағытып,  дивизия  штабы тұрған  Васильево 
деп  аталаты н  үлкен  деревняға,  екі  жолдың  торабына  қарай  бет- 
теді  (Т.  Ахт.).  3.  — Онда  неғып  байып  кётпегенсің?— дедім  мен. 
4.  — Ж ә,  тұра 
түршы,  ділмарсымай, —деп,  жекіп  тастады  
Әбіл  (С.  М.).  5.  Октябрьдің  бас  шамасы,  күн  онша  салқын  бол- 
.мағанмен,  бәрі  де  қыс  киетін  киімдерін.  киініп,  белдерін  буынып 
отыр.  Үлкен-кіші  барлығы  он  алты  ж ан,  бәрінің  де  түстері  суық,. 
райы  ж оқ,  даладағы   сөзге  құлақтары н  тіге  тыңдап,  бір  ауыз  сөз- 
ді  желге  жібермей,  іштеріне  тоқып  отыр  (С.  Ш.).  6.  Қ азақы  
жолдьщ   қайсысына  болса  да,  салғыласарым  ж оқ,— деді  (Ғ.  М .).
184-жаттыгу.
 
Текстен  тәуелдік  ж алғауы и  тауып,  тәуелді  ж алғаулы   сөз- 
дің  қандай  сөзбеп  тіркесіп  тұрғанын  көрсетіціздер.
1. 
Ахмет  салдау  жігіт,  ол  екеуміз  дос  та,  сырластамыз,  ж ас- 
тық  жөніндегі  ыбыр-сыбырымыз  бірге,  жүріс-тұрысымыз  д а  бір- 
ге.  2.  Тек  менің  есімнен  со  бір  күндері  әке-шешемнің  басына  түс- 
кен  аса  бір  ауыр  хал  әлі  күнге  дейін  кетпейді  (С.  М .).  3.  Егер 
менің  қолым  тимей,  тез  арад а  пәтерге  бара  алмайтынымды  біл- 
се,  екеу-үшеуі  әжемнің  қасы нда  отырып,  қайнатқан  компотын
9Г

мен  уақты лы  
келмегендіктен, 
ақы р-тақы р  қылып  кетеді 
(А.  М ак .).
  4.  Рақы ш ,  бұл  күнге  шейін  қолыңда  өсіп  келіп  сдім 
ғой,  көңіліміз  қалы сқан  ж оқ  еді,  бір-бірімізге!  5.  Қасымыздағы- 
л ар   ж абылып,  менің  қолымды  ұстай  берді.  6.  Білімім  ж оқ  дсп 
ойламаиды  (С.  С.).
185-жаттыгу.
 
Тексті  көшіріп, 
тәуелдік 
ж алгауы ны ц  астыи  бір, 
ж іктік 
ж алғауы ны ң  астын  екі  сы зықыздар.  Тоуелдік  ж алғауды ц   ж іктік  ж алгаудан  
айырмасын  түсіндіріціздер.
Ботам,  қара  көзім  менің!..  Мен  ж олдастары м а  Одер  өзенінде 
қуып  ж етуге  уәде  еттім.  Өзім  қазір  сенің  қасы ңда  болсам  да, 
ой-арманымның  кесек  бір  шумағын  ж олдастары м а  қосып  кет- 
тім...  Енді  бір  досыма  Қ арағанды да  кездесуге  уәде  еттім.  Бұл 
уәдені  саған  да  берем.  Сонда  кездесейік...
Соғысты  жеңіспен  аяқтап,  үйімізге  тезірек  қай ту  үшін,  мен 
тезірек  ж азы луы м   керек.  А лдымызда  бейбіт  өмір  бар,  оку  бар, 
еңбек  бар,  қазір 
үзілер  түсіміздің 
өңімізде 
ж алғасары  
бар...  (Ғ.  М .).
көптік 
ж а л ғ а у
Қөптік  ж алғауы   — көптік  мағы на  беретін  қосымша.  Ол  көбі- 
несе  зат  есімге, 
есімдіктерге  ж ал ған ад ы . 
Мысалы:  кітаппгар, 
қ а ғ а з д а р ,   г ү л д е р ,   б а л а л а р ,   б і з д е р ,  с е н д е р ,  о с ы л а р ,   мына- 
л а р ,  
ә р к ім д е р .
Кісі  аттарына  ж әне  туыстық  қатысты  білдіретін  тәуелдеулі 
ж алп ы   есімге  ж ал ған ған   көптік  ж ал ғау ы   ж и н а қ т а у   мағы- 
насын  береді.  М ысалы:  А б а й л а р   келді;  Е р м е к т е р   жиналыс- 
қа  кетті;  А п а м д а р   үйде  отыр.  Ж е з д е м д е р   ертең  келетін болды.
Көптік  ж алғауы   сын  есімге,  есімшелерге  лсалғанғанда,  олар 
затты қ  м ағынада  ж ұм салады .  М ысалы: 
үлкендер,  жащсылар, 
щтар,  қьізылдар,  кеткендер,  өтетіндер.
Көптік  ж ал ғау ы   сан  есімге,  кейбір  үстеулерге  ж ал ған ған да, 
болж алды қ  мағына  береді.  М ысалы:  алтылар, 
бестер, 
ондар, 
қырықтар,  бүгіндері,  ертеңдері
 т.  б.
186-жаттыгу.
  Тексті  оқып,  көптік  ж алғаулы   сөздерге  та л д а у   жасацыз- 
д а р .
Кеш ке  дейін  әйелдердің  де,  еркектердің  де  үйге  кірсе  де, 
сы ртқа  ш ықса  да,  тақдайлары н  қағы п,  еріндбрін  тістеп,  есі  кетіп 
әцгімелегендері — Шүғылдын.  бурасы  мен  екі  баланы ң 
жайы.
2.  Станица  атам андары   мен  старш инэлары   қаты сқан  полктер 
мен  ж үздіктер  өкілдері  бас  қосқан  Войско  кругы  әскер  тәртібі- 
мен  ж үрді.  3.  Л ақ аб ы   жер.  ж ар ға н  — ш аруалар  мен  солдаттар 
съезі.  4.  Ж әрдем   беретін  адам дар  бар.  5.  Ана  бай  саудагер  Ак- 
чуриндердің товар  складтары на  қоя тұрамын  (X.  Ес.).

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: