Мыиа сөздердің  антонимдерін  табыңыздар

158-жаттығу.
  Төмендегі  сөздердін,  ішінен  антонимдерін  іріктеп 
алы ды з- 
д а р   да,  қалғандары ны ң  антоним  бола  алмайтынын  түсіндірініздер.
Ақылды,  үнемді,  үйқылы,  талапты ,  өжет,  ақы м ақ,  пайдалы, 
ояу,  өң,  тұр,  отыр,  үйқысыз,  ынжық,  талапсы з,  ақылсыз,  түс, 
отырма,  зиян,  пайдасыз,  ұқыпты,  сал ак,  ұқыпсыз,  түрма,  үнем- 
сіз,  жігерсіз,  шын,  ж іңіш ке,  ж үм сак,  тұйы.қ,  өтірік,  қатты,  жуан, 
жіңіш ке  емес,  өтірік  емес,  аш ық,  берік,  осал,  кес,  кесие,  ақы- 
рын,  тез,  ж ы лдам ,  ж ай ,  қыбырсыз,  аш,  аш па,  ж ап,  ж ап га.
ТҮРАҚТЫСӨЗ  ТІРҚЕСТЕРІ 
ИДИО М А
Идиома  деп  іштей  б еліп -ж аруға  келмейтін  ж әне  оның  түтас 
мағынасы  қүрам ы ндағы   сөздердің  әрқайсысының  лексикалы к 
мағынасына  байланысты  тум аған  сездер  тобын  айтамыз.
М ысалы:  бүйректен  сирак,  іиы ғару 
(орынсыз,  жөнсіз  іс ), 
мүртын  балта  кеспейді
  (ешбір  кемш ілік,  м ұқтаж   көрм еу),  аузы- 
на  қүм  құйы лды
  (жеңілу,  үндемей  қ а л у ),  жер-жебіріне  жету 
(ұрсу, сө гу ).
159-жаттыгу.
  Берілген 
идиомалары   м ағы налы қ 
ж ақы нды ғы на  қар ай  
топтастырып,  қ ай   сөзге  б алам а  болатындығын  аны ктаны здар.
Мұрнын  көкке  көтереді;  еш кш нің  ала  ж ібін  аттамайды;  к а ­
ра  қылды  қ а қ   ж арған;  мойнышг  су  кетіп  ж үр;  көз  еті  ескен;  са- 
ғы  сынды;  кежегесі  кейін  тартады ;  аузына  а қ   ит  кіріп,  к ар а  ит 
шықты;  тебе  шашы  тік  тұрды;  ұнж ы рғасы   түсіп  ж үр;  тауы  ш а- 
ғылды;  салы  суға  кетті;  сиыр  қүйы мш ақтаты п  ж іберді;  жегенін 
ж елкесінен  ш ығарды;  бір  үрты — май,  бір  ұрты  қан ;  жүрегім 
тас  тебемнен  шықты;  ж ігері  қүм  болды;  ит  терісін  басына  ,қап- 
тады;  сай  сүйегім  сырқырады.
160-жаттыту.
  И диом аларды   тауып,  астын  сы зы ңы здар  да,  қ ан д ай   мағы- 
н ад а  қолданылып  тұрғандығын  айтыңыздар.
1.  Ж аң ағы   езің  айтқан  сездің  бәрі  көкейіме  қонады.  2.  Осын- 
дай  мінезін  бар  ж ұртқа  қолданғанмен,  М әнікенің  тісі  батпай- 
тын  бір  ғана  кісі  бар.  3.  Ж ау   емей,  кім  бар  кедей-кепш ікті  қан 
қақсатқан?!.  4.  Абайдын,  Ш үбарға  ж ан ы  
аш ығандай  бол­
ды  (М.  Ә .).  5.  Б ас  ж ібі  ж оқ  егіздей  күш ке  салып,  ақырып-жекі- 
ріп,  қ ал а  халқынын,  апшысын  қуы рғандары   д а  бар  еді.  6.  Бәрі- 
міз  бас  қосқан  соң,  істің  мән-жайын  көрген  соң,  барм ақты   шай- 
най-ш айнай  отырдық  (С.  С.).  7.  «Ит  басына  іркіт  төгілді»  дей- 
тін  молшылык  болмағанмен,  басы  іспеуі  былай  тұрсын,  бұл 
ауылда  қарны  ашып  отырған  бір  де  ж ан  ж о қ   сияқты  (С.  М .).
8. 
Бір  күні  А қбота  сейтіп  ж иы рм адағы   қы з  болып  тұ р а  келсе,.
76

қайтем?!  Онда  аузымның  аппақ  болғаны  емес  пе?  (Ғ.  М .).  9.  Ту­
ра  тұр  бәлем,  ит  аяқтан  сары  су  іш кізермін  (Ғ.  Мұст.).  10.  Ай, 
Ж әкесі-ай,  сен-ақ  бетіме  салы қ  бола  бердің-ау  (Ә.  Ә.).  11.  Сол 
бір  ж ы лдары   жерден  ж еті  қоян  тапқандай  ж ас  композитордың 
әндерін  радиодан  күнде  беруші  еді  (Т.  Ахт.). 
12.  Тәжі  —  қарт 
инженер,  «ш ахта  оқиғасынан»  кейін  жүні  жығылып  қалған ,  аз 
сөйлеп,  ызаланып,  ішім  қазан дай  қайнап,  тісімді  қайрап  ж үре- 
тінмін.  14.  Бетімнен  отым  шығып  қ алса  керек — қыз-келінш ек 
біткені  сылқылдай  күлді  (Б.  Мом.).  15.  Ш ы ғанақ  пен  О лж абек 
үш  күн  ж үріп  облыс  орталығына  жеткенде,  торы  төбелдің  қыл- 
шығы да сынған ж о қ   (Ғ.  Мұст.).
161-жаттыгу.
  М ына  сөздердің  идиомалық  балам алары н  тауып,  сөйлем  құ- 
раңы здар.
Ж ы лдам ,  лезде;  момын,  араз;  әділ,  адал,  шебер,  қатты ;  на- 
нымсыз,  қисынсыз;  зорға,  әред;  батыл,  ер  ж үрек,  дос;  қирату, 
сындыру;  тату,  екіну,  алдау,  қорку,  аяу,  ашулану.
ФРАЗА
Тұрақты  тіркестің  бір  түрі —  ф раза.  Ол  д а  идиома  сияқты 
түйдекті  тіркес  қалпы нда  айтылады.  Алайда  мүның  идиомадаң 
айырмашылығы  қүрамындағы   оездердің  бәрі  не  біреуі  өзінің 
бастапқы  лексикалық  мағынасынан  айрылып  қалмайды.  М ыса­
лы:  тайға  таңба  басқандай;  тепсе,  темір  үзеді;  еңбегі  жанды;  су 
жүқпайтын  жорға;  сегіз  қырлы,  бір  сырлы;  бүраң  бел,  алма 
мойын;  асқар  тау.
  Бүл  тіркестердің  мағынасы  құрамы ндағы   сөз- 
дердің  лексикалы қ  мағынасынан  онша  алш ақ  кетпейді.  Та,йға~^~ 
таңба  басңандай
  деген  ф раза  анық  деген  сөздің  балам асы   бол­
са,  мұнда  оған  негіз  болып  түрған  нәрсе — таңба  б а су  деген  тір> 
кес;  тепсе  темір  үзеді  дегенде,  мықтылықты,  ж асты қ  жігерді 
көрсетуге  ұйтқы  болып  тұрған  сөз  —  тебу мен  үзу;  ал  бұраң  бел, 
алма  мойьін,  асқар  тау
  дегенде  тіркестердің  екінші  сьщ арлары 
ездерінің  негізгі  м ағыналарын  бүтіндей  сақтап  тұрады.
И диомалар  сияқты,  ф разал ы қ  тіркестер  де  сөзімізді  өткір, 
көрікті,  образды ету үшін ж үмсалады.
162-жаттығу.
  Оқып  шығып,  ф разалы қ  тіркестерді 
табы ңы здар  да,  қан- 
дай  мәнде  айтылып  тұрғаны на  түсінік  беріқіздер.
1. 
Горбунов  Амантайды,  есіктен  ш ы ққанш а,  ж ам ан  көзімеш 
жөнелтіп  салды  (С.  М .).  2.  Адассаң,  өзім  бармын.  Ж ар ғ ак   қү- 
лағы м   ж асты ққа  тимейді,  іздейтін  боламын  (С.  Шайм.),  3.  Сүт- 
тен  ақ,  судан  т аза  адамды  балағаттауға  үялсаңш ы  (М.  И.).
4.  М үндайда  аузын  бағаты н  күзетші  М әмет  қ арт  та  сейледі 
(Ғ.  Мұст,).
  5.  Б ір а қ   ж аң ағы   С ақабаев  сияқты ларға  сеніп,  етек 
басты  болып  отырып  қ а л а  береді  (Ә.  Нүріи.).  6.  Қелш і  оның
»
77

қ ұ л ақ   аспаған  түрін  көрсе  де,  тоқтайтын  емес.  7.  Осының  бәрі, 
күнде  есіте  берген  соң,  еті  өліп,  құлағы   қанған  әңгіме  сияқты.
8.  Ендігі  ж ан  аш ырдан  ж алғы з  немере  інісі  Рай  болса  әлі  ж ас, 
қар т  әжесі  екеуі  ез  алдына  кос  болып,  түтін  түтетіп  отьір.  9.  Ак- 
б ал аға  үйленгеннен  бері  ғана,  Елам ан  өзіне  туыс  тауып,  қайын 
жұртына  кәдімгідей  арқа  сүйейтін  болды.  Әйелінің 
ата-анасы  
бүған  а.та-анадан  бір  де  кем  болмай,  бауыр  басып  кетті  (Ә.  Н .).
10.  Аспанды  алақан дай,  жерді  тебінгідей  қылатын  ештеңе  ж оқ.
11.  М ейрамның  сөзін  алғаш   естіген  Ж анәбіл  қазір  аузыньщ  суы 
қүри  айтып  отыр  (Ғ.  Мүст.).  12.  М үхаммедияр  ж үм ған  аузын 
аш пады  (С.  М .).  13.  Ж ан   алып,  ж ан   берген  қызу  жүмыс  осы 
арада  (Ғ.  Мұст.).
163-жаттығу
.  Мына  сөздер  қаты сқан   ф разалы қ   тұракты  
тіркестердІ 
тауып,  толықтырып  ж азьщ ы здар.
1.  Тайпалған...  2.  Қыршын...  3.  Сүттей...  4.  Үсынса...  5.  Та- 
бан  ет...  6.  Зілдей...  7.  Бетегелі... 
8.  А лқалы ... 
9.  Аршын... 
— +Өт~-Шаш  етектен...  11.  Адысын...  12.  Түймедейді...  13.  Қөрер  тан,- 
ды...  14.  Ақтылы...  15.  Торқалы...  16.  Ала...  17.  Мидай...  18.  Қыл- 
дай...  19.  К©зге  түрткісіз...  20.  Аузының...  Аяғының...  21.  Қолаң... 
/   22.  Ж іпсіз...  23.  М ақтамен...  24.  Ж ақсы   атты...  25.  Сойылын... 
26.  Көпті  көрген...  27.  Tie  қаққан ...  28.  Алты  ай...  29.  Ертеңнен... 
30.  Бұғанасы... 
31.  Қ асы қтай  қаны...  32.  Ну...  33.  Бесенеден... 
34.  Еңкейген  шал...  35.  Таудай...  36.  Өтірікті  шындай...  37.  М ың 
салса...  38.  Ж ағасы ...  39.  Сыртым  бүтін...  40.  Сау  басына... 
41.  Үмітсіз...  42.  Көрінгеннен...  43.  Сары  майдай...  44.  Қ ар ақ ат... 
45.  Оң  қолынан,..  46.  Түйені...  47.  Қ ұралайды ...  48.  Айдын  ш ал- 
қар...  49.  Ауырдық  үстімен...  50.  Қаншырдай...  51.  Әлекедей... 
52.  Шіріген...  53...  'Уылжыған...  54.  Алтынмен  аптап...  55.  Тілге...
.  56.  Бас десең...  57.  Ө кпелееең....
164-жаттығу.
  Т ұрақты   тірқестерді  тауып,  астын  сы зы қы здар  да,  қайсысы 
идиома,  қайсысы  ф р аза  екеидігін  аж ы раты ңы здар.
I n   ’~-1г-^-емпір  сөзін  алғаш қы да  ж еңіл  аж уамен  қабы лдаған  ж үрт 
бұл  түста. қ ұ л аққа  ұрған  танадай  болып  тұнып  қалды .  2.  Осын- 
дай  ақ  қар,  кәк  м ұзда  зыр  ж үгіріп  колхозда  ж үмыс  істедім.
3. 
Сырт  қ араған   кісіге  қабағы нан  қар  ж ауған,  ж ұп-ж уан, 
бөгде  біреу сйяқты  боп  көрінесің.  4.  Б үл  сөздерге  бағанадан  бері 
құлағын  салып  тұрған  Қайырбековтің  өңі  бірте-бірте  ж ыли 
түсті  (Ә.  Н ұрш .).  5.  Қ ұтж ан  балуанның  балуаны нда  қ ар а  тер 
^   болған  екі  қайлащ ы   екен.  6.  Б а л қ и я   әңгір  т а я қ   ойнатуын  қойған 
—,^ г о с - ^ Ә б е н н іқ   екі  езуі  екі  қүлағы нда,  к ы зар а  бөртіп  қон ақ  кү- 
тісіп  жүр.  8.  Аман  әңгімеге  қ ү л ақ   қойған  ж оқ.  &.  Сонда  д а  әлі 
қ аб ақ  шытысқан  емеспіз.  10.  Петр  Алексеевтің  де  ж асы нда  оқу- 
ға  мұршасы  болмаған.  11.  Ө зім іздің  табан  ақы,  м аңдай  теріміз 
ғой.  12.  Бүл  мінезді  тастам асаң,  білек  сыбанып  күресеміз,  ж ол- 
дас,  13.  Ж ұмысш ы  ж ұрт  еңбегінің  игілігін  көрсін,  Анна  Петров-
78

на  (Ғ.  Муст.).  14.  Әрине,  Дәркенбайдың  ақылына,  аулына  да 
қоңсы  қонсам,  бүйтер  ме  ем  деп,  езім  де  бармағымды  тГстеп 
жүрмін.  15.  Түн  бойына  үйықтай  алмай,  көрер  таңды  көзімен  ат- 
қызып  ж үрді  (Б .М .).  16.  Қ азақ   жері  кең.  Ж ұлдызым  бұл  ж ерде 
ж ан б аса,  басқа  жерден  ж анады   ( С.  Шайм.).  17.  Бану  сөзі  тебе- 
сіне  суық  су  қүйып  жібергенмен  барабар  болып,  Ж ақы п бек  шо- 
ш ынған  адам ш а  орнынан  үшып  түрды.  18.  Он  шақты  күн  тып- 
тыныш  боп  бос  қалған  кластар  бүгін  кайта  жанданып,  мектеп 
іші  қазан д ай   қайнап қоя  берді  (М.  И .).
М А ҚА Л-М Ә ТЕЛДЕР
Тұрақты   тіркестердің  ендігі  бір  түрі —  м ақал  мен  мәтелдер. 
М ақ ал   мен  мәтел — халықтың  ғасырлар  бойғы  іс-тәжірибесінен, 
өмір  тануынан  қорытылып,  ереже  түрінде  тұжырымдалған  ата- 
лы  сөзі,  ой  түйіні.
М ақал  мен  мәтелдің  идиома,  ф разаларға  уқсас  ж ағы   болу- 
мен  қ атар ,  олардың  ерекше  'айырмашылықтары  да  бар.  Ұқсас 
ж ағы  — сыртқы  қүрылымы,  сөздердің  орын  тәртібі  түрақты  бо- 
лады ;  айырмашылығы — біріншіден,  мақал-мәтелдің  қүрамын- 
дағы   сәздер  өздерінің  лексикалық  мағынасын  толық сақтап,  сөй- 
лем  мүшесіне  талдауға  келеді;  екіншіден,  егер  идиома  мен  ф ра­
за  сөйлем  ішінде  басқа  сөздермен  байланысу  үшін  тұлғалы қ 
өвгеріске  ұш ыраса,  мақал-мәтелдер  ешбір  өзгеріске  түспей, 
б асқ а  сөзбен  не  сөйлеммен  д е  етістігі  арқылы  байланысады.  С  а- 
л ы с т ы р ы ң ы з .
И д и о м а   н е м е с е   ф р а з а  
М а қ а л - м ә т е л
Бірнеш е
_  адам  оларды   қор- 
„
Аяғын  көріп,  асын  іш 
ш ап  алған:  мәз, 
ңолтыңта-  анасын  көріп,  қызын  али 
рына  дым  бүркіп,  дем  бе- 
деген  бар  ғой,  бэйбіше, 
„егде 
реді
 
(З .Ш .). 
ге ізет,  жасқа жоли 
дегенг
Қолтьіғына  дым  бүрке 
дей,  Әділ  екеуіміз  жер  ортасы 
берме.  Қолтығына  дым 
жасқа  келдік,  ізет  көрдік,  енді 
бүркеберсең
,  желіге береді. 
жастарға  жол  аш у  лазым   емес
пе
  (Ж .  Т.).
М ақ ал   мен  мәтелдің  мағына  ж ағы нан е з а р а   айырмасы  бола- 
ды:  м ақалда  емір  тәжірибесінен  екшелеп  алынған  ақыл,  өнеге, 
оқушыны  ж ақсы ға  баулып,  ж ам аннан  ау л ақ  болуға  үйрететін 
кеңес  берілсе,  мәтел  белгілі  бір  ойға,  ұғы м ға  иш ара  жасайды, 
онда  аетарлап,  ж үм бақтап  айту  мәні  басым  болады.  С а л ы с -  
т ы р ы ң ы з :
М а қ а л  
‘‘ 
М ә т е л
Е ң б е к   етсең,  емерсің.  Көп 
Сиыр 
судан 
жериді, 
су 
^орқытады,  терең
—батырады. 
сиырдан  жериді.  Той  дегенде, 
К ү л м е   досыңа
 — келер  басыңа. 
қ у   бае  та  домалайды.  Әшейін-
79

Б іл е к   сүріндіре  алм аған ды   бі- 
д е   а у ы з  жаппас,  той  дегенде 
'  лім  сүріндіреді. 
өлең  таппас.  Соқыр  тауыққа
б әр і бидай.
М ақал  мен  мәтел  айтайын  деген  ойымыздың  мақсатын,  ж елі- 
сін  тыңдауш ыға  бірден  аңғартуға  немесе  сөйлеген  сөзімізден 
қы ска,  тұжырымды  қорытынды  ш ы ғаруға  үлкен  ж еңілдік  туғы- 
зады.  М ысалы:  С ы п а й ы   с ы р ы н   ж а с ы р м а й д ы  дегендей,  мен 
саған,  інішегім,  бір  сырымды  айтқалы  келе  жатырмын
  (С.  М .). 
М ұнда  Сыпайы  сырын  жасырмайды  деген  м ақал,  бір  ж ағы нан, 
сөйлеушінің  өз  ойын  білдіру  үшін  сөзді  неден  б астауға  мүмкін- 
д ік   туғызса,  екіншіден,  оның  нені  айтқысы  келе  ж атқаны н  тың- 
дауш ы ға  бірден  аңғартады.  Көп  күшіне сенеміз,  К өп  түкірсе,  көл 
деген
  (И.  Д әукебаев).  Бұл  сөйлемде  Көп  түкірсе,  көл  деген  м а­
к ал   Қөп  күшіне  сенеміз  деген  негізгі  ойды  бекітіп,  тұжырым- 
дап түр.
М ақал-мәтелді  орынды  қолдана  білу  керек.  Егер  сейлеуші  өз 
сезінің  ішінде  мақал-м әтелді  қ ал ай   болса  солай  келтіре  берсе,  - 
«Бүрынғы  ескі  биді  түрсам  барлагі,  М ақ ал д ап   айтады  екен,  сөз 
қосарлап»,  «Ескі  бише  отырман  бос  м ақалдап »,—деп  Абай  айт- 
қандай,  сөзінің  қадірін  кетіріп,  тыңдаушыны  ж алы қты рар  еді.  , 
Орынды  қолданы лған  м ақал-м әтел  сөйлеушіқің  ойын  дәл,  аш ы қ 
та  әсерлі  етіп  беруге  көмектеседі,  ол — сөйлеу  мәдениетінің  са- 
пасы  ж оғары  екендігіне  бірден-бір  ай ғақ болады.
Екінші  бір  ескертетін  нәрсе — м ақал-м әтел  ауыз  әдебиетініқ 
бір  жанры  болып  есептелетіндіктен,  мазмүны  ж ағы нан  тапты қ 
сипатта  болады.  Д ем ек,  кез  келген  м ақал-м әтелді  колдана  беру­
ге  болмайды.
165-жаттыгу.
  М акал-м этелдерді  тауып,  оларды ң  негізгі  сөйлемдегі  ойға 
мағыналық қаты сы   қандай  екенін  аны қтаңы здар.
1.  А рдақ  десе  А рдақ.  Сызылып  тұрғаны.  Ақылы  қандай,  аң- 
дамай,  аяқ  баспайды.  Ата  көрген  — о^,  ж онады,  ана  көрген — 
тон  пішеді.  Көргенді  бала.  Б ір  мен  емес,  ж ұртты ң  бәрі  ұната- 
ды  (Ғ.  Мүст.).  2.  «Қүланньщ  қасуы на  мылтықтың  басуы»  демек- 
ші,  Шынар  облысқа  Елеусізбен  бірге  баратын  болды.  3.  «Түсі 
игіден  түңілме» деген  еді,  қарағы м .  Сыр  алып,  сыр  түйіспесек  те, 
өзіңе  сенуліміз.  4.  Н е  де  болса  «Ш ешінген — судан  тайын- 
бас»  деп,  кешкі  алагёуімде  ж ы лқы   ж ат қ ан   ш атқ ал ға  жет- 
тік  (Т.  Әлім.).  5.  Бүрынғылар  айтқан  екен:  «Сыпайы — сырын 
ж асы рмайды ,  пүшық — мұрнын  жасы рмайды»,  «Арсыз  таз  ба- 
сын  ж асы рмайды ,  ж ақсы   кісі  асын  ж асы рмайды »,— деп,  сол  айт- 
қандай,  сенен  несін  жасырайын,  мен  он  ж асы мнан  бастап  ж ал- 
ш ы лы ққа  тұрған  адаммын  (С.  М .).  6.  «Кімді  айтс.а,  сол  келеді» 
дегендей, осы  арад а  директордьщ  қарсы   алдынан орташ а,  мығым 
денелі,  бурыл  мұртты  Ж екебайды ң  езі  ш ыға  келгеа-ді.  7.  «Әзі- 
лің  ж ар асса,  атаңмен  ойна»  деген  м ақал,  тегінде,  орынды  айтыл- 
ған  ғой:  алпы сқа  еңкейген  қ ар т   мастер  оты зға  жетпегең  Бектүр-
80

3. 
Д ы бы сты қ  варианттары   болады.  М ысалы  -лар,  -лер,  -дар, 
-дер,  -тар,  -тер.
Қ осы м ш алар  сөздің  мағынасын  өзгертудегі  ерекшеліктеріне 
және  қы зметіне  қарай  ж а л ғ а у ,   ж ұ р н а қ   болып  екі  топқа 
бөлінеді.
Ж А Л ҒА У
Сөзге  грам м атикалы қ  мағына  үстейтін,  сөз  бен  сөзді  байла- 
нысты ратын  қосымшаны  ж ал ғау   дейміз.  Мысалы:  Ш ұғалар 
ө л ең д ерін   тоқтатып,  арқаннан  түсті.  (Б.  М .)
  Бұл  сөйлемде  Шұ- 
і 
г а л а р ,  өлеңдерін,  арқаннан
 деген  сөздердегі -лар, -дер,  көптік  ма- 
^ 
ғынаны,  і   менш іктілік  мағынаны  білдіретін  ж ал ғау   да,  - н ,   - н а н  
1
 
объектіні  білдіретін  ж алғаулар,  олар  сөз  бен  сөзді  байланысты- 
рып тұр.
Қ аза қ   тілінде  4  түрлі  ж ал ғау   бар:  с е п т і к ,   к ө п т і к ,   т ә - 
у  е л д  і  к,  ж   і  к т і  к.
170-жаттыгу.
 
Тексті  көшіріп,  ж алғауларды ң  астын  сызыңыздар.
1. 
Онда  досыңызбен  оңаша  сөйлесіңіз,— деді  де,  Сағындық 
шығып  кетті  (Ғ.  Мұст.).  2.  М ақтаньщ қырап  кеткенімді  өзім  де 
аңғардым.  3.  О қы м аған  бала  оқыған балаға  ж олдас бола  алмай 
ма?— деп,  жәбірленгенімді  білдіргім  келіп  тұрдым  да,  бата  ал- 
мадым.  4.  Әуелі  түймелерімо. жаным  ашып  Шегеннің  қасына  ба- 
рып  ем  (Ғ.  М .).  5 .‘«Мен  келемін.  Өнер  келемін.  Танымай  көр- 
ші!»  6.  —  Қорльіқты  Н ұрғанымнан  көріп  тұрмын,— деді  (М.  Ә.).
171-жаттыгу.
 
Қэшіріп  ж азып,  жалғаулардын,  байланыстырьш  тұрған  сөз- 
дерін  стрелкам ен  көрсетіңіздер.
Ү л г і:  М ен   қа за қ  а у л ы н   көп б іл е м ін .
I__________ _
Күн  қар ы ған   даланьщ   тыныштыққа  кеткен  кезі.  Ж ер  бетінде 
көк  буалды р,  ж алтыр  аспанда  ж ары к  ай,  тапжылмай  тұрған  си- 
яқты.  Көк  О йылда  тыным  жоқ.  Сылдыр  еткен  шолпының  дыбы«. 
сы ндай  су  сылдыры,  балы қ  ойыны  естіледі.  «Мен  ояу»  деп  күр- 
кілдеп  б а қ а   ж аты р  бір  ж ақта.  Б асқ а  сыбыстық  бәрі  басылған. 
М ау ж ы раған   түн  басып,  бүкіл  әлем  алып  үйқыда.
Күн  бойы  жермен  алысқан  ж үрт  жусап  қалыпты.  Кеп  тала- 
сы  Қызыл  ту,  өзен  ж ағасында,  Ж анбота  бригадасының  тұсында 
тұр. Ж ан б о та ұйы қтаған ж оқ  (Ғ.  Мұст.).
Т Ә У Е Л Д ІК  
ж а л ғ а у
З атты ң   менш іктілігін  білдіретің  ж алғауды   тәуелдік  ж алғауы  
дейм із.  Т әуелдік  ж алғаудағы   сәз  ілік  ж алғаулы   сөзбен  байла- 
нысты  болады .  М ысалы1:  Менің  кітаб-ым, менің  шеше-м,  сенің
83

ж ол дас-ы ң   .
  Тәуелдік  ж алғауы   —  зат  есімнің  тәуелдік  катего- 
риясынын,  қосымшасы.
Тәуелдік  ж алғауы   үш  ж а қ т а   ж екеш е,  көпше,  2-ж ақта  анаиы, 
сыпайы  түрде  қолданылады .
Тәуелдік  жалғаудың  турлері  ж эне  сөздердің  тәуелдену
үлгісі
Жак
Жекеиіе
Көпше
й
 2 
•0  * 
>»К
й * 
_
Р“>  5S
5 3 s ;
4 o S
Мысалы
Дауысты- 
дан  кейін
Дгіуыс-
сыздан
кей ін
Мысэлы
I
жак
-м
-ым
-ім
терезе-л* 
бала-л* 
калам
-ы м  
.гәптер
-ім
-мыз
-м із
6
-ымыз
-іміз
баяа-мыз 
т ер ез 
е -м із  
калам 
-ы м ы з 
д әп т ер
- ім із
И
жак
(ана-
йы)
'Ң
-ың
-ің
б г п г - ң  
т е р е з е - ң  
қалам 
-ыц 
дәи тер
-іқ
-ларыц
-лерің
-дарың
-Дерің
-гарың
-терің
бала-лары ң 
терез 
е -л е р ің  
калам-дарың 
дәп тер
-л е р ің  
кітап-тарық 
мектеп
-терің,
I I
жак
(сы­
пайы)
-ңыз
-ң із
-ыңыз
-іңіз
бала
-ң ы з 
т ер ез
е-ң із 
калам-ыңыз 
д әп т ер
- ің із
-лары-
цыз
-леріқіз
-дары-
ңыз
-деріңіз
-тары-
ңыз
-теріңіз
бала-лары ңы з 
тер ез 
е - л е р іқ із  
калам
-д ар ы ң ы з 
к өз-дер ің із 
кһ ап -т ары ңы з 
мектеп
-т е р ің із
II I
ЖсК
-сы
-сі
-ы
-і
бала-сы 
тер ез
е - с і 
қалам-ь* 
д әп т ер */
-лары
-лері
-дары
-дері
•тары
-тері
бала
-л а р ы  
терез 
e -л е р і 
қалам
-д а р ы  
т з -д е р і 
кітап 
-т ары  
м ектеп
-tn epl
Е  с  к е р т у   .  Тәуелдік  жалғауы  түсіп  калмай,  ашық  қолданылады.  Кейде 
тек 
біздің,  сіздің
  деген  жіктеу  есімдіктерімен  байланысты  айтылатын  сөздерді» 
жалғаулары  түсіп  қалады.  Мысалы: 
біздің  үй,  сіздің  үй.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: