Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

Екі  я  бірнеше  етістік  біртұтас  күрделі  қимыл-әрекетті  білдір- 
се,  ондай  етістікті  күрделі  етістік  дейміз.  М ысалы:  келіп  кет,  ба- 
ры п   қайт,  альт  кел,  алып  кет,  кіріп  шьщ,  келе  кет,  б а р а   кет,  ала 
•бар,  айта кел
 т.  б.
Мүндай  күрделі  етістіктің  қүрам ы ндағы   сьщ арлар  лексика- 
льщ   мағынаға  бірдей  үлес  қосады.  Б асқаш а  айтқанда,  күрделі 
етістіктің  лексикалық  мағынасы  оның  құрамы ндағы  ж еке  сыңар- 
ларды ң  мағынасынын,  ж алпы ланған  жиынтығынан  ж асалады  
да,  күрделі  қимыл-әрекетті  білдіреді.
Мұндай  күрделі  етістіктер  тек  қана  етістіктерден  ж асалады .
Күрделі  етістіктін,  бірінші  сыңары  көсемше  формасында 
түрады.
Есім  сөзге  көмекші  етістік  тіркесу  арқы лы   ж асалған  етістік- 
терді  құрамды  етістік  дейміз.  М ысалы:  жәрдем  ет,  цүрмет  ет,  кө- 
мек  ет,  сзлем  ет,  жацсыльіщ  ет,  жаңсы  бол,  жарщ  етті
 т.  б.
Есім  сөзге  тіркескен  көмекші  етістік  оған  кимыл  мағнасын 
■береді  де,  олар  қимыл,  ам ал-әрекетті  білдіретін  сөздердін,  ката- 
рына  ауысады  яғни  етістікке  айналады .  Құранды  етістіктер 
етістік  қал ай   түрленсе,  солай  түрленеді.  М ысалы:  жәрдем  етеді, 
жәрдем  етпексің,  жәрдем  еткенсің,  жәрдем  етермін,  жәрдем  етіп- 
ті,  жәрдем  еткенбіз
  тГ б.  Қүранды  етістік  ж асайтын  көмекші  етіс- 
тіктердің  есім  сезге  беретін  мағынасы  етістік  ж асауш ы  жүрнак- 
тың  мағынасымен  сәйкес.  М ысалы:  құрмет  ет — құрметте,  сәлем 
ет
 — сәлемдес,  көмек  ет — көмектес,  жәрдем  ет — жәрдемдес.
325-жаттыгу.
 
Текстен  күрделі  етістікті  табыны здар.
Тегінде,  өзі  болыс  болып  ж үрсе  де,  «күндердің  күні  боп,  ор- 
нымнан  тайып  қалаты н  болсам,  ж ы ғы лар  ж ағым  әзір  түрсын» 
дегендей  б асқа  болысқа  шығып  кетуді  Ойлап  жүргеннің  бірі — 
Күңтудың  өзі.  Б асқ а  болысқа  шығып  кетуге  Ш ыңғыстың  он  екі 
ауылнайынан  приговор  керек.  Соны  ^ ү н т у   О разбайға  әзірлеп 
бермесе  де,  өз  тобы  үшін  бар  мөрді,  приговорды  жинап,  қалта- 
сына  қатты   басып  ж үрген  (М.  Ә.).
326-жаттыгу.
 
Төмендегі  етістіктерден  күрделі  етістік  ж асаңы здар.
Ал,  бар,  кел,  кет,  кір,  шық,  айт,  қайт,  бер,  көр,  ж үр,  тұр,  жө- 
нел, таста,  түс,  отыр,  қал . 
, 
'  .
327?жаттыгу.
 
Қ үранды   етістіктердің.  астын  сызып,  көшіріціздер.
Қ абан  еденді  дүңк-дүңк етаізіп,  мені  бір  айналып  өтті  де,  ши- 
нельді  ж ағасы нан  бүре  тартып  жүлқыды.  Мен  де  орнымнан  лып 
етіп  тұра  беріп,  қабанды  ібаспен  ұрдым.  Д ерягин  есі  ауып  к а л ­
ган  адам ш а  мед-зеқ  боп,  біраз  отырды.  Талай  күннен  бері  ш ала 
үйқы  боп,  қаж ы п  жүрген  Х алелдің  қары   талып,  біраздан  соң 
бойынан  әя  кете  бастады.  Түр  орныңнан  деп  қы сқа  ғана  әмір

етті  де,  отырғыштың  астында  ж ататын  ақ  балтаны  суырып  алды. 
Дерягин  кабинасының  есігін  сарт  еткізіп  ж апқанда  барып,  Ха- 
лел  бірақ  есін  жиды 
(С.   Ж ) -
328-жаттыгу.
 
Текстегі  дара,  күрделі,  қүранды  етістіктерді  аж ыраты- 
ңыздар.
Сыртта  қалған  қар а  ит  арс  ете  түсті  де,  ілезде  қанқ  етіп  ды ­
бысы  өшті.  Ұлы  көсеміміз  Ленин  айтқан:  «Кдмде-кім  еңбек  етне- 
се,  ол  ішіп-жемейді».  Яғни,  қолы  қимылдағанның  аузы  қимыл- 
дайды.  Ал  сол  қимылдайтын  қол  неғұрлым  көп  болса,  колхоз 
шаруашылығы  да  жақсы,  әрқайсымыздың  тұрмысымыз  да  ж ак- 
сы  болмақ 
(С.  Ж . ) .
 
Ішінде  бүгіп  жүрген  есебінің  бәрін  Оспан 
көріп,  аямай  ашып  салып  отыр.  Інісіне  енді  қайырып  ж ауап 
айтпай,  жүлқынып  орнынан  түрды  да,  үндемей,  сазарған  күйде 
шығып  кетті 
( М.   Ә.).
ЕТІС ТІК ТІҢ   ШАҚТАРЫ
Қимыл,  амал-әрекеттің  ж асалу  мезгілін  етістіктің  ш ақ  кате- 
гориясы  білдіреді.  Етістіктің  ш ақтарының  ішкі  мәнін  анықтау- 
да  оөйлеушінің  хаб арлау  кезі  негізгі  тірек  нүкте  қызметін 
атқарады .  Қимыл-әрекеттің  ж асалу  мезгілі сөйлеушінің хабарла- 
ған  кезіндегі  не  одан  бұрынғы,  не  хабарлап  тұрған  кезден  кейін- 
гі  болып  жіктелген.  Осы  ерекшелікке  сай  етістіктің  ш ақтары  
үшке  бөлінеді.  О лар:  осы  ш ақ,  келер  ш ақ,  өткен  ш ақ.  Тілде  қи- 
мылдың  жасалуыныц  осы-мағанасын  білдіретін  әр  ш ақтыд  ар- 
наулы  морфемалары  бар.
I  Осы  шақ
Қимылдын,  сөйлеушінің  хабарлап  түрған  кезімен  сәйкес  бо~ 
луын  осы  ш ақ  білдіреді.  Осы  ш ақ  екі  түрлі:  нақ  осы  ш ақ,  ауыс- 
палы осы  шақ.
HaKf осы  іиақ.
 
Қимылдың  ту р а  сөйлеушінің  хабарлап  тұрға» 
кезінде'  болуын 
н а қ  осы  ша қ
 
дейді.  Мысалы: 
О л   о қ ы п   отыр,  ол 
жатыр
 
т.  б. 
Н ақ  осы  ш ақ 
отыр,  жатыр,  тур,  жүр
 
деген  тәрт 
етістік  арқылы  ж асалады .  Бұл  етістіктер  дара  түрде  қ о л д ан ы л ' 
ғанда,  негізгі  етістік  болады,  күрделі  түрде  қолданы лғанда,  кө- 
мекші  етістік  болады.  Мысалы: 
Ол   отыр.  Ол   о қ ы п   отыр.
 
Н ақ  осы 
ш ақ  ж асалу  үшін,  ібұл  етістіктерге  ж іктік  ж алғауы   тікелей  жал-^ 
ғануы  керек.  Мысалы: 
Сен  отыр- 
с ы ң .  
С із   о қ ы п   о тыр- сыз.
Дара  нақ  осы  шак
1
 
Ж е к е ш е
К ө п ш е
Мен  отырмын 
Сен  отырсың 
Сіз  отырсыз 
Ол  отыр —
Біз  отырмыз 
Сендер  отырсыцдар 
Сіздер  отырсыздар 
О лар  отыр  —
і5 а

Күрделі  нақ  осы  ш ақта  негізгі  етістік  көсемшенің  -ы п,  -і  п, 
-п  тұлғасында  түрып,  көмекші  етістікпен 
(о т ы р,  т ұ р,  ж  а- 
т ы р ,   ж ү р )   байланысады.  М ысалы;  о ң ы -п   отыр,  ж а з -ы п   жүр 
т .   б .
К е л,  б  а  р  етістііктері  ғана  көмекші  етістіктермен  -а,  -е  жұр- 
нақтары   арқы лы .байланысады.  Мысалы:  б а р а   жатыр,  к е л е   жа­
тыр.
Күрделі  н ақ   осы  шақ
Ж   е к  е ш  е
К ө п ш е
Мен  оқып  отырмын
Б із  оқып  отырмыз
Сен  оқып  отырсын
Сендер  оқып  отырсыңдар
Сіз  оқып  отырсыз
Сіздер  оқып  отырсыздар
Ол  окып  отыр  —
О лар  оқып  отыр  —
Н ақ  осы  ш ақтың  болымсыз  түрі  -м  а,  -м е  жүрнағы  арқылы 
және  жощ  сезінің  тіркесі  арқы лы   ж асалады .  Д ар а  нақ  осы  ш ақ- 
тың  болымсыз  түрі  етістіктің  түбіріне  есімшенің  -ғ  а  н,  г е н ,  
-қ а  н,  -к е н  жүрнағы  ж алғаны п,  оған  жоқ  сезінің тіркесуі  арқы- 
лы  ж асалады.  Мысалы:  Мен  тұр  ғ  а н  жоқ п  ы н.
Дара  н ақ   осы  шактың  болымсыз  т ү р і
Ж  е к   е ш е
К  ө п  ш  е
Мен  ж атқан  жоқпын 
Сен  ж атқан  жоқсын 
Сіз  ж атқан  жоқсыз 
Ол  ж атқан   ж о қ  —
Б із  ж атқан  жоқпыз 
Сендер  ж атқ ан   жоқсы ңдар 
Сіздер  ж атқ ан   ж оқсы здар 
Олар  ж атқан   ж оқ —
Күрделі  нақ  осы  ш ақтың  болымсыз  түрі  ж ұрнақ  арқылы  да, 
жощ
  сөзінін, тіркесуі  арқылы да ж асалады .
Ж үрнақ  арқылы  жасалуы
Ж  е  к е  ш  е
К  е   п щ  е
Мен  оқьімай  отырмын 
Ссн  оқымай  отырсың 
Сіз  оқымай  отырсыз 
Ол  окымай  отыр  —
Б із  оқымай  отырмыз 
Сендер  оқымай  отырсыцдар 
Сіздер  оқымай  отырсыздар 
О лар  оқымай  отыр  —
Жоц
 
сөзінің  тір к е су і 
арқьілы 
жясалуы
Ж  е к  е  ш е  .
К в п ш е
Мен  окып  отьірған  жокнын 
Сен  окып  отырған  жоқсың 
Сіз  оқып  отырған  жоқсыз 
Ол  оқып  оты рған  ж оқ  —
Б із  оқып  отьірған  жоқпыз 
Сендер  оқып  отырған  жоқсыңдар 
Сіздер  оқып  отырған  ж оқсы здар 
О лар  оқып  отырған  ж оқ  —
154

329-жаттығу.
 
Оқып  шығьш,  нақ  осы  ш ақта  тұрған  етістіктерді  теріп 
ж азы ңы здар;  содан  кейін  оларды  құрамына  қарай  талдаңыздар.
1.  Лиданыд  өз  шешесі  —  мұғалима  ж аздан  бері  партизандар 
ішінде  жүр.  2.  Қөрінген  бұтаны  бой  таса  ж асап,  қал аға  қарай 
ж алғы з  әйел  келе  жатыр.  3.  Міне,  біз  екі  ш алқарды ң  арасында 
түрмыз  (Ғ.  М.). 
4.  Бүгінгі  сөзіңізге  таң  қалып 
отырмын 
(3.  Қ а бд .).
  5.  Ол  өз  ойын  өзінше  топшылап  ж атыр.  6.  Тыңдаң- 
дар,  міне,  қаладан хабар  естіп  отырмын  (М.  Ә.).
330-жаттығу. 
Отыр,  жатыр,  тұр,  жүр
 
етістіктерін  3  ж ақ та  қолданып, 
нақ  осы  ш ақ  жасап,  сөйлем  құраныздар.  .
331-жаттығу.
 
Н ақ   осы  ш ақта  жіктік  жалғауынын,  калай  ж алғаны п 
тұрганын  түсіндіріңіздер.
1.  М аған  не  үшін  ренжіп  жүрсің?  2.  Калина  Иванович  екеуі- 
міз  аллеямен  келе.жатырмыз.  3.  Семен,  сен  босқа  мазасызданып 
түрсың.  4.  Сіздер  менің  алдымда  сөйлеп  отырсыздар  ғой.  5.  Ж а р ­
ты сағат  ішінде сүлап  жатырсыз.  6.  Енді  менен  көмек сүрап  отыр- 
мысыз?  7.  —  Не  деп  отырсыз?—  деп,  Родимчик  секіріп  түсті.
8.-Мүнда  неғып  жүрсіңдер?  (А.  Мак.)  9.  Өзім  қазынанын  жұ- 
мысын  істеп  жатырмын  (С.  С.).  10.  О разалы  екеуіміз  үн-түнсіз 
отырмыз  (С.  М.).  11.  —  Ж үмыс  деп  жүріп,  жөркем  әдебиеттен 
қол  үзіп  бара  жатырмыз.  «Петр  біріншіні»  окып  ж аты рмы з,— 
деді  (С.  Е.).
332-жаттыгу.
 
Н а қ   осы  ш ақты ң  болымсыз  түрі  қалай  
ж асалғаны н 
айтыңыздар.
1.  Мен  М інайдардың  бүл  ісіне  қынжылып  отырған  жокпын.
2.  Есіктён  Әбдірахман  жүгіріп  кіріп  келгенде,  мен  әлі  орнымнан 
түрған  жоқпын.  3.  Ш үға  мазамды  алад ы :—  'Неғып  келмей  ж а ­
тыр,  хабар  білдің  бе,  аман  ба  екен?—  деп  (Б.  М .).  4.  Зиновий 
Иванович,  жарқыным,  мен  ресми  түрде  айтып  отырған  ж ок­
пын  (А.  Мак.).  5.  Тәкежанның  бүлтағын  елемей  жүр.  6.  Дәрмен 
Әбішті  бүдан  әрі  де  сөйлейтін  шығар  деп  еді,  ол  үндемей,  тап- 
жылмай  тұр  (М.  Ә ).
А у ы с п а л ы   о с ы   ш а қ .   Үнемі  болып  тұратын  қимыл-әре- 
кетті  білдіретін  етістіктің  шағын  ауыспалы  осы  ш ақ  дейміз.  Мы­
салы:  Қус  ү ш а б ы .   Адам 
сөйлейді. 
Б а л ы қ 
жүзеді. 
Өзен 
ағады.
 
_
Ауыспалы  осы  ш а қ . етістіктің  түбіріне  көсемшенің  -а,  -е, 
-й
жүрнағы  мен  жіктік  ж алғауы   ж алған у  арқылы  ж асалады .  Мыса- 
лы:  кел-е-мін,  бар-а-м ы н,  көр -е-м ін   т.  б.
Ауыспалы  осы  ш ақ  нақты  сейлемде  ғана  аж ыратылады.  Мы­
салы:  Қөлдің  жагасында  отырған  аз  уйлі,  шағын,  екі-үш  ауыл 
сағыммен  б улды рап 
көрінеді 
(С.  С ) .  К,ой,  Балжан  қарында- 
сымды  қаңғырта алмай'мын,  үйге алып  ң а й т а м ы н   (Б.  М.).
155

Бірінші  мысалда  қимыл  сөйлеушінің  хабарлаған  кезімен  сай 
келсе,  екінші  мысалда  қимыл  сейлеушінің  хабарлаған  кезінен 
кейін  болатыны көрінеді.
•Ауыспалы  осы  ш ақ  д ар а  ж әне  күрделі  түрде  болады.  Келе- 
мін
  (дара)  — келіп жүремін  (кү р д ел і).
Ауыспалы  осы  ш ақтың  болымсыз  т ү р і -----ма,  -ме  ж үрнағы
арқылы  ж асалады .  Күрделі  түрінде  болымсыздық  ж ұрнақ  кейде  - 
негізгі  етістікке,  кейде  көмекіиі  етістікке  ж алғанады .  Мысалы: 
жазып 
отырмайды—жазбай 
отырады,  ощып 
келмейді— 
оқымай 
келеді,  санап 
қоймайды—санамай 
қояды, 
сезіп 
тұрмайды—сезбей 
түрадыт.
  б.
333-жаттығу.
 
Оқып  шығып,  ауыспалы  осы  ш ақты   табыңыздар.
1.  Біресе  ж үк  батқан  түйе бакы рады .  (М.  Ә.)  2.  Өзен  бойына 
үзыннан  салынған  ауылды  ж ағал ап   келеміз.  3.  Б үл  қылмыспен 
біз  аянбай  күресеміз,  көпшілік  сендерге  сүйене  отырып  күресе- 
міз  (Б.  М .).  4.  Абай  кепке  шейін  Тоғж ан  жүзінен  көзін  ала  а л ­
май,  телміре  қарап  қалады   (М.  Ә.).  5.  Түрлі  қүстар  қүбылтып 
ән  салып,  бақш аны  басына  кетереді  (Б.  М .).  6.  Қ ала  ішінде  жел- 
сіз  шыңылтыр  аяз  білінеді.  7.  А ралары нда  тай-құлындары  кісі- 
нейді  (М.  Ә.).  8.  Комсомол  болғанда,  байдың  ш аңырағына  ко­
быз  ойнатамыз, күлін  көкке ұш ырамыз  (Б.  М .).
334-жаттығу.
 
Д ар а ,  күрделі  ауыспалы  осы  ш ақты  аж ыратып, 
ж а са­
лу  жолын  түсіндіріңіздер.
1.  Абай  желіп  келеді  (М.  Ә.).  2.  Сіз  кейін  қалған  соң,  мен 
алдыңызды  орағыта  беремін  (Б.  М .).  3.  Бір  кезде  оныд ж үзі  а г а ­
ра  бастап,  сұрланып  кетеді.  4.  Абай  күлместен,  мысқылдай  қа- 
райды  (М.  Ә.).  Білте  шамның  ж ары ғы   үйдін,  ішін  көмескі  ғана 
' сәулелендіреді.  б£_Машина  ж аны нда  түрған  к ар а  ж ігітке  сен  т а ­
ры  да  кезіңді  тігесін  (Б.  М .).  7.  Абай  әңгіме  айтуға  бір  түрлі  ше- 
•бер  боп  барады.  8.  Артында  біреу  екшелеп  қуып  келеді  (М.  д .) .
•9.  Су  сиырлардың  алдына  түтікпед  келіп  тұрады,  керегінде  сиыр’ 
•өзі  ішеді  (Ғ. Мүст.).
335-жаттығу.
 
Баяндауыш тарын  етістіктің  ауыспалы  .  осы  т а к   түріне 
келтіріп,  сегіз  сөйлем  құраңыздар.
336-жаттығу.
 
Сейлемді  ш ақ  ж ағынан  талданы здар.  Содан  кейін  күр- 
делі  етістіктегі  болымсыз  ж үрнақты д  орнын  аүыстырып 
көріңіздер  де,  ма- 
ғыналык  ерекшелігіңе түсінік беріңіздер. 
’ 
•
І .   Түйебай  тентектеу,  көЬіне  шешесінің  тілін 
алмайды.
2.  Ж елдің  өтінде  ж атқан  біз  қалш ы лдап  тодып,  шыдай  алмай  ба- 
рамыз.  3.  Өзіміз  де  кедейміз,  ата  мекен  ж ерім ізді  еш кімге  бере 
алм айм ы з.  4.  Ж ү ртқа  күлкі  болғанмен,"  м аған  күлкі  емес,  мен 
жолсыЗ  істі  айтпай  тұра  алмаймын.  5.  Рауш анмен  бұрынғыдай
156

шүйіркелесіп  сөйлеспейді,  сыр  айтысып,  мүңдаспайды.  6.  Ж оқ, 
жолдастар,  мен  араздықпен  айтпаймын,  білгенімді  айтамын, 
Ж анбураны  білмегенмен,  Айсарыны  білемін.  7.  Б асқа  тілшіні 
'білмеймін,  мен  өзім  өтірік  жазбаймын  (Б.  М.).
337-жаттыту.
 
Осы  ш ақта  тұрғап  етістікке  жалпы  тал д ау   ж асаңы здар.
1.  Б ір ақ  Түйебайдың  бір  қасиеті  •—  қанша  т ая қ   жесе  де,  көп 
жыламайды,  мұқап  жасымайды  (Б.  М .).  2.  Абай  алға  түсіп,  ж е­
ле  шокытып  келеді  (М.  Ә.).  3.  —  Ж олдастар,  сіздерді  осы  сай- 
лауға  жиып  отырмыз.  4.  Қ азір  Ш арипа  ол  күйден  еЗгеріп,  билік- 
тің  бәрін  Үлбосынның  өзіне  тастаған  сияқты  болып  отырған 
ж оқ  (Б.  М.).  5.  Ж инақы  боп  топталып  «өшпей,  бытырап,  ен  ж а- 
йылып,  бет-бетімен  келеді  (М   Ә.).  6.  Б асқа  ж үрт  маңына  бара 
алмай,  ығысып  кейін  тұр  (Б.  М .).  7.  Б ірақ   осы  жайдын,  бәрін 
Исаның  өз  қүлағы  бүл  күндерде  ести  алмай  тұр  (М.  Ә.).
2. 
Келер  шақ
Келер  ш ақ  сөйлеушінің  хабарлауы нан  кейін  болатын  қимыл- 
әрекетті  білдіреді.  Мысалы:  Қайыр  бүгін  күндізгі  сағат  үште 
у ш ады   (3.  Ш.).
  Бүл  мысалдағы  етісті-к  әлі  болмаған,  келешекте 
болатын  қимылды  білдіріп  тұр.
Келер  ш ақ  мағынасына  қарай  үшке  бөлінеді:  болжалды  ке­
лер  шақ,  мақсатты  келер  ш ақ,  ауыспалы  келер  ш ақ'
Б о л ж а л д ы   к е л е р   ш а қ .   Келер  шақтың  бұл  түрі  қи- 
мыл-эрекеттің  келешекте  болу-болмауына  күмәндануды,  болж ал- 
жорам ал  жасауды  білдіреді.  Мысалы:  З а в о д   директоры  ғой,  бір 
ақы л 
т а б а р  
(3 .  Ш.).
Б олж алды   келер  ш ақ  етістіктің  түбіріне  есімшепің  -ар,  -ер, 
-р,  -с  ж ұрнақтары   ж алғану  арқылы  ж асалады .  Бұдан  кейін  ж ік- 
тік  ж алғауы   ж алғанады.  Мысалы: 
кел-ер-міз, 
бар- 
ар-С ЫЗ, 
тыңда-р-сың.
Б олж алды   келер  шақтьщ   болымсыз  түрі  етістіктін  түбіріне 
-ма,  -ме,  (-ба,  -бе,  -пе)  жүрнағы  ж алғаны п,  одан  кейін есімшенің 
-с  ж үрнағы  мен  ж іктік  ж ал ғау   ж алғану  арқылы  ж асалады .  М ы­
салы:  Tan  бере  қалса,  онымыз  он-оннан  жастығымызды  ала  құ- 
л а у ғ а   да  ризалық  б е р м е с п і з
  (Ғ.  М .).
Болж алды   келер  ш ақтың  болымсыз  түрі  емес  сөзінің  тіркесі 
арқы лы  да  ж асалады ,  мұндайда  ж іктік  ж алғауы   емес  сөзіне 
ж алғанады .  Мысалы:  Үйренер  е м е с п із ,  айтар  е м е сс іц ,  тыңдар 
е м е с .
338-жаттыгу.
 
Текстен  болж алды   келер  ш акты  аж ыратықыздар.
1. 
Ж асауды   Козловқа 
тапсырармын, 
сіз  көмектесерсіз 
( Ғ .  Мүст.).
  2.  Мүмкін,  сол  д аң қ   мұрасыньщ  кернекті  жеріне  кір- 
піш  'болып  мен  де  қаланармы н  (Ә.  Ә.).  3.  Біз  желкеден  қадал-
157

ға н  
найзадай  ш 'ығармыз,.жау  тыныш  ұйықтай  алмас,  ұйқы  да 
бермес.;.—  дедім  (Ғ.  М .).  4.  Өмір  бойы  бітпеген  дауды  бітіретін 
біз  болармыз,  отағасы  (Ғ.  Муст.).
339-жаттыгу.
 
Б олж алды   келер  шақты 
ж асауш ы   ж ұрнақты ц 
астын 
сызыңыздар.
1.  Кемеловтын,  мына  комбайны  біткеннен  кейін,  артымызда 
қалм аған   бірде-бір  ш ахта  бола  қоймас дүниеде  (Ә.  Ә.).  2.  Өткел 
жабылып,  бүгінгі  түн  түгел  біздің  қолда  болса,  талайлар  ж ан 
сақтап  қ а л ар   еді  де,  талайларды ң  ар-намысы  төгілмес  еді 
(Ғ .М .).
  3.  Биылғы  қыстың  өзі  қатты   тұрса,  сірә,  Есіл  бойында 
м алдан  түк  калм ас  (С.  Ш.).  4.  Қөпшілік-үйымдастыру  ж ағы нда 
істермін  (Ғ.  Мұст.).  5.  —  Асьщпаңыз  ж етерміз.  6.  Б із  де  білер- 
міз.  7.  Байдан  еңбекті  өндіріп  алсақ,  Қасеннің  шығынын  толы- 
ғымен  кайтарарм ы з  деп  езімізге  серт  бердік  (Б.  М .).
340-жатты.ғу.
 
Б олж алды  
келер  ш ақтыд  болымсыз  түрінің  қалай  ж а- 
салғанын  түсіндіріп,  мүндағы  қосымш алардын  сөздегі  орын  тәртібін  айты-' 
ңыздар.
1.  Өлген  үйрек  пен  тірі  үйректі  айырып  болар  емес  (С.  М .).
2. 
Мені  аяп  отырған  ж оқ  әке-шешем,  Қол  үшын  берер  емес  «өл- 
дім»  десем  (Б.  М .).  3.  Он  ж ы л  тұрсам,  айтқаным  келгенін  кө- 
зімменен  керсем,  арманым  болмас еді  (С.  Ш.).  4.  Істесең де,  бітер 
емес  жұмысы,  Бірі  бітсе,  дайын  тұра*р  бір  ісі  (Б.  М .).  5.  Қ атар 
өсіп,  бір  конфетті  бала  ж астан  беліп  жеген  дос  ж азатайы м   бір- 
демеге ұш ыраса,  екініші  естен  кетпес  (3.  Ш.).
М а қ с а т т ы   к е л е р   ш а қ .   Бұл  —  қимылдың  болу, м акса- 
тын  білдіреді.  Мысалы:  ба р -м а қ -п ы н ,  к е л - м е к - с і ң ,   о қ ь і - м а қ -  
п ы з ,   ү й р е н - б е к - с і ң ,  с ө й л е с - п е к - с і з .
М ақсатты  келер  ш ақ  етістіктің  түбіріне  -мақ,  -мек,  -пақ,  -пек, 
^ 
-бақ,  -бек  жұрнағы  ж алған у  арқылы  ж асалады .  Ж ақ т ы қ   мағы- 
на  жіктік  ж алғауы   арқылы  беріледі.  М ысалы:  Оқытып,  өз  щ -  
лымнан  тәрбиелеп  жүрген  қаншама  балалары м   бар,  оларды   қа- 
лай тастап кет пекпін  ?  (Б.  М.).
М ақсатты  келер  ш ақ  дара,  күрделі  болып  келеді.  Мысалы: 
келмек,  көрмек,  айтып  келмек,  біліп  қоймақ,  жазып  жүрмек,  кв- 
pin түрмақ
  т.  б.
М ақсатты  келер  шақтыц  болымсыз  түрі  болымсыз  ж ұрнак 
және  емес  сөзінің  тіркесі  арқылы  ж асалады .  Д ар а  мақсатты  ке­
лер  ш ақтың  болымсыздық  мағынасы  емес  сөзінің  тіркесі  арііылы 
ж асалады .  Мысалы:  айтпақ  емес,  болмақ  емес,  жүрмек  емес. 
Күрделі  мақсатты  келер  ,'яактың  болымсыздық  мағынасы  екі 
жолмен  де  ж асалады :
1. 
-ма,  -ме  жұрнағы   күрделі  етістіктің  негізгі  сыңарына  ж ал- 
ғанады.  Мысалы:  айтпай  қоймақ,  жазбай  отырмащ,  бітірмей 
келмек
  т.  б. 
.
158

2. 
Емес
  сөзінің  тіркесі  арқылъь ж асалады .  Мысалы:  жазып 
жүрмекші  емес,  кетіп қалмақшы.  емес.
341-жаттыгу.
 
Болжалды  келер  шақ 
пен  мақсатты  келер  шақты  ажы- 
ратыдыздар.
Біреу  қисынсыз  ж ал а  ж апса,  ісің  ақ  болса  да,  бетің  бір  ку­
рен,  тартпақш ы  ғой.  2.  Б алам   деп  мәпелеген,  асыраған,  өсірген 
әке-шешесіне  қысылш аңда  Дәмеш  не  көрсетпекші? 
(Б.  М\)
3.  —  Б ал а,  жататын  боларсың  енді,—  деді  (С.  М .).  4.  Әлде  көп- 
тің  бірі  болып,  қолына  күрегін  ұстап,  қан  майданға  кетпекші 
ме?  (Б.  М .).  5.  Өзге  жайын  кейін  сейлесерміз,  мен  барғанш а  ас- 
су  беріп,  күте тұрарсың!  (С.  М .)  6.  «Әдемі  жыл  алдымызда  кел- 
мек...»—  деп,  Кедей  биыл  егінді  де  көп  екпек  (Б .  М.).
342-жаттығу.
 
М ақсатты  келер  ш ақта  тұрғац  етістіктерді  тауып,  ж а ­
салу  жолын  түсіндіріңіздер.
1.  Бүгін  де  солай  жұмсаса,  мен  куана-қуана  кететінмін,  он- 
дағы  ойым  Борж абайдан  қулығымды  асырып,  қы рға  кетпекпін 
де,  аттарды  отты  ж ерге  тұсап  тастап,  езім  ойынға  келмекпін,  ат- 
тарға  әкелер  кезде  ғана  бармақпын!  (С.  М.)  2.  —  Кісі  есігін 
ашып  көрмеген  ж ас  әйел  баланы  жиылысқа  қалай  әкелмекпіз?— 
деп,  өзініқ  «үнәсыз  екендігін  айтып,  басын  араш алады.  3.  Араз- 
дық  бір  басталған  соқ,  үлғая  бермек  (Б.  М.).  4.  —  Ө зің  осы 
жерде  тіліңді  безеп  тағы  қанш а  түрмақсшң,  соныңды  айтшы?— 
дедім  (А.  Мак.).
343-жаттығу.
 
Бес  дара  етістік  пен  бес  курделі  етістіктен  мақсатты  ке­
лер  ш ақтыц  болымсыз  турін  ж a can,  сөйлем  қүраңыздар.
А у ы с п а л ы   к е л е р   ш  ақ.  Ш ақты қ  мағынасы  сейлемнің 
ьщғайына  қарай  айқындалатын  келер  шақтың  түрін  ауыспалы 
келер  ш ак  дейміз.  Мысалы:  Қөрерсің,  көзіне  түссең-ащ,  шүйірке- 
лвсіп сөйлесе  кетеді
  (С.  М .).
Ауыспалы  келер  шақтын, ж асалу жолы:
1. 
Етістіктің  түбіріне  көсемшенің  -а,  -е,  -й  ж ұрнақтары   ж ал- 
ғанады.  Мысалы:  кел-е-ді,  б а р -а -д ы ,  сүра-й-ды  т.  б.
2.  Көсемшеге  есімшенің  -тын,  -тін  ж үрнақтары   ж алғанады . 
М ысалы:  келе-тпін,  б а р а -т ы н ,  к ө р е -т ін ,  айта-тын  т.  б.
3.  Негізгі  етістік  көсемшенің  -ғалы,  -гелі,  -қалы,  -келі  жұр- 
нақтарын  қабы лдап,-нақ  осы  ш ақ  түлғасындағы 
(жіктік  жал- 
ғауьш  тікелей  кабы лдаған) 
төрт  көмекші  етістікпен  тіркеседі. 
Мысалы: 
бар-ғалы 
отырмын, 
к ө р - г е л і   түрмын, 
қайт-ңалы 
жүрсің,  кет- 
к е л і 
жатырсыз
 т.  б.
Ауыспалы  келер  ш ақтың  болымсыз  түрі  етістіктің  түбіріне 
болымсыздық  ж ұрнақ  жалғаны п  немесе емес,  жоң сөздерінін тір- 
кесуі  аркылы  жасалады.:  келетін 
емес, 
келгелі жүрген 
ЖОҚ
•
944-жаттығу.
 
Текстен  ауыспалы  келер  ш ақты   аж ыратыкыздар.
159

1.  Гүрс-гүрс  баеқан  әскер  адымы  д а  естілмейді  (Ғ.  М .).
2. 
Мен  күлсем,  күлмей,  мен  ренжісем,  ренжімейтін  сияқтан- 
ды  (Б.  М .).  3.  Ал  алдағы   ж азд а  ж илкомбинаттарға  орналасты- 
ра  бастаймыз  (Ғ.  Мұст).  4.  Бұл  ойын  ол  ертең  Б азаровка  да 
айтады  (3 .  Ш.).  5.  Сейтен  үй  ішімен  көшкелі  жатыр.  6.  Н ағима 
үшін,  бәрі  де  қол  көтеріп,  тілек  істейтін  секілді.  (Б.  М.).  7.  Өз- 
деріне  уақы тш а  жер  барақ,  кірпіш  үй  салып  алуға  толық  ж ағ- 
дай  ж асайм ы з  (Ғ.  Мұст.).
345-жаттығу.
 
Көн  нүктенің  орнына  ауыспалы  келер  ш ақты  білдіретін 
қосымшаны  ж азы п,  ж атты ғуды   көшіріңіздер.
1.  Енді  ол  бізге  қызмет  істеп  жарытпа...ды  (3.  Ш.).  2.  Үлбо- 
сынды  оқуға  ж азды рм аса,  Балж анны ң  көңілі  қала...  сияқтан- 
ды  (Б.  М .).  3.  Әйелдің  келетін  сағатын  айтып,  Безруковқа  ба- 
р...мын  (С.  Ш.).  4.  Раібиғаның  атын  атаса,  бет  әлпеті  қүбылып, 
тынышсыздана  бастай...  секілді,  5.  Өткен  өмірінде  ойына  келме- 
ген  істі  Күлпаш   істе...  отыр.  6.  Онсыз  түрмыстын,  ешбір  ләзза- 
ты  болмай...  секілденеді.  7.  Колхоздыд  қорасында  «Ж аңа  түр- 
мыетың»  ж алпы   жиылысы  ашыл...  жатыр.  8.  Олар  да  құтыл...ды, 
өзің де  қүтыл...сың  (Б.  М .).
346>жаттығу.
 
Ауыспалы  келер  шақты  тауып,  тұлғасы  ж ағынан  кай 
ш аққа  ұқсас  екенін  көрсетіп,  қандай  айырмасы  барын  айтыңыздар.
1.  Артель  болған  соң,  Ы сқақ  терде  көлбеп  жатып,  Ш әрипа 
там ақ  пісіретін  сияқтанды  (Б.  М .).  2.  —  Қойыңдар,  бізді  өлтір- 
мейді,  аршып  алады ,—  дёді  (С.  Е .).  3.  Мұнысы  —  арадағы   жа- 
қындықты,  көңілдегі  сүйіспендікті  ыдыратып,  белгісіз  бір  нәр* 
сеге  жол  ашаітын  секілді.  4.  Үндеместің  үйі  бүгін  қоңыр  сиырын 
қ ал аға  сатуға  зпарғалы   ж аты р  екен  (Б .  М .).  5.  «Ауылнайлық- 
ты  кедейге  алып  беремін!»—  деді.  6.  Несіне  үндейін,  Кішкене 
ағам  мені  бақы тқа  емес,  сорға  ж етектегелі  ж аты р  (С.  М .).
7.  —  Бесеуін,  тұтас  қосылсаң,  Күлтайды  сайлаймыз  д а  шығара- 
мыз!— дейді  ол  (Б.  М .).
347-жаттығу.
 
Ауыспалы  келер  ш ақтың  болымсыз  түрін  теріп  жазып, 
ж асалу  жолын  айтыңыздар.
1.  Сендерді  жылатып  тастап,  өзіме  бакы т  іздемекші  емеспін.
2.  Үлтарактың  үйіне  үсап,  қол  ұстасып,  шұбырып  кетпекші  емес.
3.  Б асқаларға  қарағанда,  бүл  өзіне  байлық  атын  тағудан  да  та- 
йынатын  емес  (Б.  М .).  4.  —  Оза  алмайсыңдар  деймін,—  де- 
ді  (С.  Е.). 
‘
3.  Өткен  ш ақ
Өткен  ш ақ  қимыл-әрекеттід  сөйлеушінің  хабардауынан  бұ- 
рын  болғанын  білдіреді.  Мысалы:  Л иза  жылы  жүзбен  қызға  қо- 
лын  үсынды
  (С.  Е .) .
160

Мағына  ерекшелігіне  қарай  өткен  ш ақ  үшке  бөлінеді:  жедел 
өткен  ш ақ,  бұрынғы  өткен  ш ақ,  ауыспалы  өткен  ш ақ.
Ж е д е л   ө т к е н   ш а қ .   Өткен  ш ақтьщ  бұл  түрі  ж ақы н  ара- 
да  болған  кимылды  білдіреді.
Ж едел  өткен  ш ақ  етістіктің  түбіріне  -ды,  -ді,  -ты,  -ті  ж ұрна- 
ғы  ж алғану  арқылы  ж асалады ;  ж ақты қ  мағынасы  ж іктік  ж ал- 
ғауының  қысқа  түрі  арқылы  беріледі.  Мысалы:  Мен  кел  ім.  Сен 
к е л д ің .  Сіз ке л д ің із.  Ол  к е л д і.
Ж едел  өткен  ш ақ дара  күрделі  түрде  қолданылады.  М ыса­
лы:  К елді,  алып  к е л д і,  көроі,  айтып  к ө р д і, о/сазды;  жазып  б ер - 
d i ,  қайтт ы,  қайтып  кетті.
Бүл  шактың,  болымсыз  түрі  -ма,  -ме  ж ұрнағы  арқылы  ж а с а ­
лады.  Мысалы:  б а р м а д ы ,  алып  б а р м а д ы ,  а л м а й  барды.
348-жаттығу.
 
Ж едел  өткен  шақты  тауып,  оның  ж аеалу  жолын  айты- 
қыздар.
Біз  келгенде,  ойын  ж аңа  басталган  екен.  Ш ұғалар  өлеңдерін 
тоқтатып,  арқаннан  түсті.  Ж ай   әзілмбн  көп  уақыт  оздырдық. 
Домбыра  алдырып,  Әбдірақман  ән  салды.  Бейш ара,  ж ігіт  еді 
ғой.  Ондай  ойындарда  бір  түрлі  үстайтын  аркасы  бар  еді.  Өлең- 
ді  түйдектетіп  үзбестен  соқты.  Ж үрттың  бәрі  Әбдірақманньщ  ау- 
зына  қарады.  Ж атып  калған  бірен-саран  кемпірлер  шапан- 
дарын  жамылып  келіп,  Өлең  тыңдасты.  ^ й ы н -к ү л к ін ің   қызығы- 
мен таң  атқанын да  білмей  қалд ы қ  (Б.  М.).
349-жаттығу.
 
Баяндауыш ын  жедел  өткен  ш ақтың  болымсыз  түрі 
етіп  бірнеше  сөйлем  құрақы здар; 
баяндауы ш тар  әр  турлі  ж акпен  берілетін 
болсын.
350-жаттыту.
 
Көп  нүктенін,  орнына  ж едел  өткен  ш ақты ц  жүрнагы  мен 
тиісті  ж іктік  ж алғауы н  қосып  жазыңыздар.
1.  Сен  неге  қал...  (С.  Е.).  2.  —  Оқып  бол...  ба?—  деген  сияқ- 
тыларды  қайта-кайта  сұра...  .  3.  Ж ал ғы з-ақ   сіз  мені  былтыр  бір 
көргеннен-ақ  катты  толқынға  сал...  (М   Ә.).  4.  Сен  ж аңалы қты  
біл...бе?  Ленинградтан  бір  инженер  қыз  келетін  бол...,  оны  Трест 
біздің  ш ахтаға  бер...  .  5.  Мен  Рахметке  кет...,  Рахметке,  есті... 
бе?  6.  Б із  кептен  кеңіл  кетеруді  білмей  кет...  .  7.  —  Әдейі  той- 
лары ңа  кел...—  деді  академик  (С.  Е .).  8.  Абай  да,  Ж үм абай  да 
қызығып  тықдас...  (М.  д .) .  9.  Мен  анализ  ж аса...,  Трестін,  өкі- 
лімін  (С.  Е.).
351-жаттыгу.
 
Ж едел  өткен  ш ақта  тұрған  етістіктерді 
теріп 
жазып, 
болымсыз  жұрнақты ң  дара,  күрделі  етіетіктегі  орнын  түсіндірідіздер.
1.  Ешкім  дыбыс  ш ығармады.  2.  Көптен  бері  тиісті  жеріне 
білдіре  алмай  жүріп,  бүгін  ж үмыстан  кейін  айтармын  деп  едім, 
шыға  алмай  қалды қ кой.  3.  Одан  кейін  ешкім  сөйлемеді. 4.  Өмір-

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: