Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

187-жаттыгу.
 
Көптік  ж алғауды ң  қандаіі  сөзге  жалғанғаны н,  қанд ай  ма- 
ғынада  қолданылып  түрғанын  табьщыздар.
1.  Ауыл  алдындағы  Қисық  сайға  қарай  әңгімелесуге  ш ыққан 
Қален,  Әбдірахман,  Бәйестерге  ж ұрт  біртіндеп  қосыла  берді.
2.  Аттылар  Хакімді  алдына  салып,  окружной  соттың  үйіне  жетіп 
қалған  адвокаттарға  қарай  жүргізді.  3.  О тырғандар  мүны  бір- 
ден  сезді  (X.  Ес.).  4.  Ж асы  сол  кезде  қырықтарды  алқымдаған, 
сақалды,  мүртты  кісі  еді.  5.  А лғашқы  күндері  ж үғыса  алмай 
жүргенмен,  бірер  ж ылдаіі  кейін  мен  де  Бопанға  ауыл-үй  қонып 
алдьш   (С.  М.).  6.  Киімдеріне,  денелеріне  адам  қарап  жіберген- 
де-ақ,  ж ер  қазғандар  екендерін  айтпай-ақ  білетіндей  (С.  С.).
188-жаттыту.
  Тексті  көшіріп,  көптік  ж алғауды ң  қапдай  сөз  табына,  қ а - 
лай  жалғапғапын  байқаңыздар.
1.  Арғы  бетте  бір  салт  офицерлер  күзетшілерін  ортаға  алып, 
қылыштарын  ж арқылдатып,  шауып  тастардай  кіжініп,  айғайла- 
ғандары  естіледі  (Ғ.  М .).  2.  Ay,  неге  үндемейсіңдер,  сейлесеңдер- 
ші!  3.—  Сендердің  үгіттерің  қалай?  Үйыстырған  кедейлерін,  қай- 
да?  Айсары  қүрлы 
болмағандарын,  ба?..  — деп, 
өкіл 
оларға 
ж арм аса  түсті.  4,—  Қане,  жұмыстарыцды  айтсаңдарш ы,—  деді 
Ж әкен.  5.  Қ о р аіш ін д е  қатарланған  —  ж аңа  соқалар,  тізбектел- 
ген  түқым  шаш қыштар  (Б.  М .).  6.  Қолы  жетпегендер  мұны  ж ал- 
ран  дүние  депті  (Ғ.  М .).  7.  —  Барасы ңдар  ма,  ж оқ  па?  — деді 
(С.  С.).
  8.  — Сендер  артта  қалып  қойып,  ж алпы  жүмыс  қарқы - 
нын  кейін  тартып  отырсыңдар  (С.  Е.).
189-жаттығу.
  Көп  нүкте  орнына  көптік  ж алғауды   койып,  тексті  көшірі- 
ңіздер.
1.  Әркім  артында  ж атқан   қамшы...ына  қолын  созып,  ж үм сақ 
мәсінің  ішінен  бақай...ы  жыбыр-жыбыр  етіп,  кебіс...ін  әрең  сү- 
ғып,  киіп  жатыр.  2.  Кеп  бас...  шүлғысып,  кеп  сақал...  шошаңда- 
сып  қалды.  3.  Ж үз...ін  ж асы ра,  көз...ін  сү рте,’ауыз  үйге  тез  шы- 
ғып  кетті.  4.  Соңғы  уақыттағы   өз  ісі..нде  өз  ойына,  өз  тілегіне 
қарсы   келер  қайшылық...ы  барын  тағы  бір  рет  айқын  сезін- 
ді  (Ғ.  М .).  5.  Б а р а к ...дың  ал...ында  ж анған  от...дың  кәк  ала 
түтін...і  жүлындай-жүлындай  болып,  созылып 
аспанға  ерлей- 
Ді  (С.  С.).
'■
s j
С Е П Т ІК   Ж А ЛҒАУ Ы
Септік  ж алғаулары  — зат  есімдердін,  мағыналарын  түрлендІ- 
ріп,  оларды  басқа  сездермен  байланыстыратын  қосымшалар. 
А б а й   Н а й м а н н ы ң   дауы на  билігін  айтып  қойған  еді.
  (М.  Ә.). 
Б үл  сөйлемдегі  А бай  дегенді  атау  септік  баяңдауышпен  (айтып 
қойған  еді),  Найманньің
  дегендегі  ілік  септік  ол  сезді  тәуелдік 
ж ал ғау л ы   сөзбен  (д а у ы н )  байланыстырып,  дауы на  дегенді  ба-
93

рыс  септік  билігін  деген  табыс  септіктегі  сөзбен,  билігін  дегенде- 
гі  табы с  септік  ол  сөзді  айтып  қойған  еді  деген  етістікпен  байла- 
ныстырып  тұр.  Сөйтіп,  бұл  сөйлемдегі  септік  ж ал ғау л ары   сөз- 
дерді  бір-бірімен  байланысты ру  қызметін  атқары п  тұр.
Септік  ж ал ғаул ар ы   сөз  мағынасын  өзгертпей,  сөз  бен  сөздін, 
арасы ндағы   қары м -қаты настан  туатын  грам ы атикалы қ  мағына- 
ны  білдіреді.
Сөздід  сөйлемде  кай  септікте  қолданылуы  кездейсок  ж ағд ай  
емес.  З ат  есімнің  сөйлемде  белгілі  септікте  тұруы  меңгеруші 
сөз  болады,  бұл —  кебіне  етістік.
Кітапты оқьі,  хатты жаз,  өлең ді  айт,  домбыраны  тарт,  жұмыс- 
ты  бітір,  көңліңді  көтер
  т.  б.  осы  сияқты  тіркестердегі  біріншІ 
сездін.  табыс  септікте  тұруын  онан  кейінгі  етістік  керек  етіп  тұр.
З а т   есімнің  қандай  септікте  тұруын  етістікті  керек  етуі  мағы- 
намен  де  байланысты.  М ысалы,  қимылдың  объектісін  білдіретін 
затты ң  етістік  табыс  септікте  тұруын  керек  етеді.  Қимылдың  ба- 
ғытын  білдГретін  затты ң  етістік  барыс  септікте  тұруын  талаіг 
етеді.  Әрбір  септік  ж алғауы ны ң  беретін  грам м атикалы к  мағы- 
насы  бар.  Етістік  осы  мағы наны ң  контексте  өзіне  керектісімен 
ған а тіркеседі.
З а т   есімнің  қай  септікте  тұруын  есім  сөздің  меңгеруі  де  кез~ 
деседі.  М ысалы:  Ж щ с ы   і с і м е н   жақсы.
Септік  ж алғаулары ны ң  сөз  бен сөзді  байланыстыру  қы зм етія 
септеулік  ш ы лаулар  д а  аткарад ы :  о қ у ғ а   келдім — о қ у   үшін  кел- 
дім,  жылда  келеді
 — жыл  сайын  келеді,  сабақты  сөз  еттік — са- 
бащ  туралы  сөз  еттік,  радиом ен  байланыстъщ
 — ра ди о   арқы лы  
байланыстық,  жолда  щгімелесті
 — жол  бойы  әңгімелесті.
Септік  ж ал ғау ы   мен  септеулік  ш ы лаулар  белгілі  ж ағдай да 
синонимдік  категориялар  дәреж есіне  көтеріле  алады :  барлы қ 
синонимдік  қ атар л ар   сияқты  бүлардьщ   да  ж алпы   мағынасы  бір 
болғанымен,  стильдік  айырмасы  болады:  жолда  әңгімелесті — 
жол  бойы әңгімелесті
 дегенді  салыстырыдыз.
Қазак,  тіліндегі  септіктің  аттары ,  сұраулары   ж әне  ж ал ғау л а- 
ры  мыналар:
Атау — к і  м? н е?
Ілік — к і м н і ң ?   н е н і ң ?   -ның,  -нің,  -дың,  -дің,  -тың,  -тің.
Бары с — к  і  м г е?  н е г е ?   қ   а  й д а?  -ға,  -ге,  -қа,  -ке.
Табыс — к і м д і ?   н е н і ?   -ны,  -ні,  -ды,  -ді,  -ты,  -ті.
Ж аты с — к і м д е ?   н е д е ?   қ а й д а ?   -да,  -де,  -та,  -те.
Шығыс — к і м н е н ?   н е д е н ?   қ а й д а н ?   ~нан,  -нен-  -дан, 
-ден,  -тан,  -тен.
Көмектес —  к і  м  м е н?  н е м е н?  -мен,  -бен,  -пен.
Септік  ж ал ғау л ар ы   үндестік  заңы на  бағынып  жалғанадьг, 
сондықтан  әрбір  септік  ж алғауды ң  бірнеше  дыбы сты қ  вариант- 
тары   бар.
Е с к е р т у .   1.  Көмектес  септік  жалғауы  буың  үндесіне  бағынбай,  жуак 
сезге  де,  жіңішке  сезге  де  тек  жіцішке түрінде  жалғанады.  Мысалы:  қ с л а + м е н , 
елең+мен.

2.  Орыс  тілінен  енген 
б,  в
  г,  д  
дыбыстарына  аяқталаты н 
сездерге  септік  ж алғаулары   қатаңнан  басталып  ж алғанады .
А.  педагог 
I.  педагог +  т ы ң  
Б.  педагог +  қ а  
Т.  педагог +  т ы  
Ж .  педагог +  т а  
Ш.  педагог +   т а н  
К.  п е д а го г+ п е н
клуб 
к луб
 +   т ы ң  
к л у б + ң а  
к л уб
 +  т ы  
к л у б +  т а  
к л у б +   т а н  
к л у б + п е н
актив
актив+  т і ң  
актив
 +  к е  
актив
 -ь m i  
актив+ т е
за во д
за во д  +  т ы  ң  
за в о д
 4- ц а  
за в о д
  +  т ы  
за в о д  +  т а
актив
 +  т е н   за во д  +  т а н  
актив
 +  п е н   за во д +  п е н
190-жаттығу.
  Текстен  септік  ж алғаулы   сөздерді  теріп  ж азып,  қай  септік 
екенін  аж ыратыңыздар.
Ж ан ат  д алаға  ш ыққанда,  ымырт  ж абы лған.  Алыста,  көз 
ұшында,  күндіз  көрінбейтін Теміртаудый, электр  ш амдары түнде 
ұзын  ж ол  болып,  сағымша  қозғала  көрінеді.  Онан  бері  кең  да- 
ладағы   көп  ж арқы л  электр  линиясын  тартқан  осы  колхоз  жү- 
мысшыларының  оттары.  Ж ерді  от,  аспанды  ж үлды з  безеп,  әлем 
бүгін  өзгеше  сәнді.  Толған  ай  танадай  боп,  жер  мен  кәктің  қа- 
бысқан  жерінде  түр.  Батыстағы  қызыл  ш апақ  бозғыл  тартып, 
ш ығысқа  қарай  жылыстап  барады.  Ауыл  жанындағы  өзен,  ар 
ж ағы нда  Ж ауы ртау  түңғиық  сыр  басқандай,  түнере  түскен.  К ол­
хоз  үйлері  тып-тыныш,  кешесінде  қыбыр  еткен  ж ан  жоқ.
191-жаттыгу.
  Көп  нүкте  орнына  тиісті  септік  ж алғаулары н  қосып,  тексті 
көшіріңдер.
Ол  он  бес  күн...  біз  күшейе  түсеміз,  ж ау   әлсірей  түседі.  М ен ің , 
есебім  осы еді.  Ж олдастары м   бұл  ойым... түгел  қосылды  (Ғ. М .).
192-жаттыгу.
  Төмендегі  сөздерді  ауызша  септеп,  оларды қ  септелуіндегі 
айы рмаш ы лы ққа  көқіл  аударыңыздар.
Қ ағаз,  мен,  осы,  ол,  бүл,  көрген,  келу,  кітабың,  үйім,  баласы.
193-жаттыту.
 
Төмендегі  сөз  тіркестеріндегі 
септіктіқ  орнына ■
  шылауды 
қолданып,  үлгі  бойынша  екеуін  де  көшіріп  ж азы ңы здар.
Ү л г  і:  Күнде  келеді —  К ун   сайын  келеді.
Күнде  келеді,  газетте  хабарлау,  тротуармен  өту.  А сқарға  ал- 
ды,  еңбектегі  табысына  сыйдады,  өзінің  жүмысын  айтты,  таумен 
өту,  ұялш ақтығына  кейиді,  ж ы лда  өседі,  қиын-қиын  мәселелер- 
ді  талқы лады ,  өз  ойын  айтып  берді, ж үм ы сқа  келді.
194-жаттыгу.
  Қ ар а  әріппен  терілген  ш ылаудың  орнына  септік  жалғауды 
қолданып,  үлгі  бойынша  ж атты ғуды   көшіріціздер.
Ү л г  І:  Ерінің  оңаиіалық  шағын  б ү з б а у ғ а   (б ұ зб а у   үиіін), 
Әйгерім  бүгіндер  көп  бөгде  кісіні  б ұл  үйге  кіргізбеген  (М.  Ә.).
1.  Ерінің  оңаш алы қ  ш ағын  бүзбас  үшін,  Әйгерім  бүгіндер
_  
■
 
95

көп  бөгде  кісіні  бұл  үйге  кіргізбеген.  2.  Еңбексіздік  туралы  айт- 
тың.  3.  Әбіш  ауылда  еңбексіз  отыруды  езі  үшін  ауыр  көреді.
4.  Ішінде  осы  баласы  үшін  мақтан  еткен  қуаныш  және  шүкірлік 
бар.  5.  Ол — Әбішті  еліктіріп,  ертіп  шығу  үшін,  тапқан  сылтауы.
6.  Дәрмен  ішінен  Абай  үшін,  ырза  бола  түскендей.  7.  Көше  бой- 
лары  ылғи  осындай  пар-пар.  8.  — М ашина  үшін  мен  ж ауап 
беремін  (М.Ә.).
ЗАТ  Е С ІМ Н ІҢ   СЕП ТЕЛУІ
Негізгі  септелетін  сөз  табы  — зат  есім.  Септік  ж алғаулары  
сөздің  соңғы  дыбысының  әуенімен  түрлі-түрлі  қүрам да  жұмса- 
лады:
Дауысты  дыбыстан  соң
А.  бала 
I.  б а ла -\-н ы ң  
Б.  ба л а -\-га  
Т.  бала -f н ы  
Ж .  б а л а + д а
Жекеше
Ұяң,  сонар  дыбыстан  соң
терезе 
терезеА
- н і ң  
терезе+ г е  
терезе +  н і  
т ер е зе + д е
Ш.  б а л а +  д а н   терезе+ д е н  
К.  б а л а + м е н   терезе+ м е н
жаз
ж а з + д ы ң  
жаз
 -I- г а  
ж а з + д ы  
ж а з + д а  
ж а з +  д а н  
ж а з +  б е н
көл
көл +  д і ң  
к ө л + г е  
көл
 +  д і  
к ө л +  д е  
к ө л + д е н  
к ө л +  м е н
Қатаң  дыбыстан  соң
А.  хат
I. хат+ т ы ң  
Б. xar-j- қ а  
Т. х а т + т ы  
Ж . хат-\- т а  
Ш.  х а т + т а н  
К. хат-*г п е н
сүт
сүт+іпгің
с ү т + л е
с ү т + т і
сүт-\-те
с ү т + т е н
сүт + п ен
З ат  есім  көптік,  тәуелдік  ж алғаулы   түлғада  тұрып  та  септе- 
л е береді.
Қептік  ж алғаулы   зат  есімнің  септелуінде  жекеше  тү^де  сеп- 
телуден  ешбір  айырма жоқ. Мысалы:
А .кітап+ m a p  
г ү л + д е р
I . кітап +  m a p + д ы ң  
г ү л +  д е р + д і ң  
Б.  кітап+ т а р - \ - ғ а  
гүл +  д е р + г е
Т. к і т а п + т а р + д ы  
Ж .  кітап-{- т а р + д а  
Ш.  к і т а п + т а р + д а н  
К.  к і т а п + т а р + м е н
г ү л - \-д е р - \- д і
г ү л + д е р + ё е
г ү л + д е р + д е н .
г ү л + д е р - \ - м е н
Тәуелденген  зат  есімнің  септелуін  ж ай  септеумен  салыстыр- 
ғанда  барыс,  табыс,  жатыс  септіктерінде  елеулі  айырма  бар.
96

Жекеше
Жәй 
септеу
Тәуелді  септеу
I  ж .
II 
ж
.
III 
ж.
А. 
қол 
1. 
қол+  д ы ң  
Б. 
ңол-т 
fcl
 
Т. 
қ о л + д ьі 
Ж . 
қол + да 
Ш. 
қ о л + д а н  
К. 
қол + м е н
А.  гул 
I. 
гүл + д іц  
Б. 
гү л + ге 
Т. 
гул+  д і 
Ж . 
гул+   де 
Ш. 
г у л + д е н  
К. 
гү л + м е н
қол+   ы м  
к,ол+  ы м -\-ны ң 
қоа
 +  
ы м -\-а 
қол+   ы м + д ы  
ңол+  ы м + д а  
ңол+   ы м -\-н а н  
қ о л + ы м -\-м е н
гул+   ім  
гул-г- 
і м
-V
h іқ
 
гүл +  ім -\-е 
гүл+  і м + д і  
гул+   ім -\-д і 
гүл+   іж \-н ен  
гүл+   і м \ - м е н
ҚОЛ+ ы ң  
ҚОЛ+  ы ң + н ы ң  
ҚОЛ+ ы ң + а  
қол+  ы ң + д ы  
кол+  ы ң ^гд а  
қол + ы ң-'гна н  
қол+  ы ң + м е н
гүл+   іц  
гүл+   і ң + н і ң  
•  гүл+   ің + е  
гүл+   і ң - д і  
гүл+  ің + д е  
гүл+   і ң н е н  
гүл+   ің + м е н
ҚОЛ 
+ ы
қ о л + ы + н ы ң
қ о л + ы + н а
қол-\- ы -\-н\
қ о л + ы ^ гн д а
қ о л + ы і-н а н .
қ о л + ы + м е н
г ү л + і
гүл+  і + н і ң  
гул-\-  і+ н е  
гүл+  
і + ң  
гул+  і+ н д е  
гүл+  і-\-нен 
гүл+  і+ м е н
I
195-жаттығу.
 
М ына  өлеңді  мәнерлеп  оқып,  ондағы  есімдердіц  қай   септік- 
те  тұрғанын  аж ыратыңыздар.
Май  айында
Май  айында  там аш а 
Сансыз  құс ж ы рлап  ерте-кеш,
Тау-тас  орман  жаңғырды. 
О рманға  ш атты қ  ән  кірді.
Қ аһарлы   қыста  рух  кеткен 
Ж ап ы р ақ  балау  қы зғал д ақ
Ж ер  ж үзіне  ж ан  кірді. 
Құлпырды жүтып  ж ақбы рды .
Ж ап ы р ақ гүлге оранып, 
Көбелек,  ара  бал  іздеп,
А ғаш қа  көрік-сән  кірді. 
Гүлден-гүлге  қаңғырды  (С.  С ).
196-жаттығу.
 
Текстегі  септелген  зат  есімге  сұрақ  койыцыздар.
Арқаның  сам ал  салқыны  еседі.  Қ аралы   үйдіқ  қап алы қ  мұңы- 
нан  босаған  Әбіш  дал ад а,  кеудесін  керіп,  ү за к   тыныс  алды. 
Ауылдан  ш ыққан  бойда  екі  ж ігіт,  өзен  ж ағасы на  тарткан.  Ж үріп 
келе  ж атқан   ж олдары нда  ш аң  ж ок,  тұтас  аласа  көк  бетеге,  жа* 
сыл  шалғын  бар  (М.  Ә.).
197-жаттыту.
  Көп  нүкте  орнына  тиісті  септік  ж алғаулард ы   қосып,  текс- 
ті  көшірідіздер.
1. 
Үсті-басы...  оқ  тесіп  кетсе  де,  т'раншея...  әуелі  езі  қарғып 
түспей,  шелек...гі  су...  түсірді  емес  пе?  Осынысы  әлі  де  алды- 
мыз...  алыстау  түрған  біз...  ойлағаны  да.  Қ алж ы раған,  таңдайы 
кепкен  ж олдастары м   бір  тамшы...  болса  да,  су  жүтсын  дегені 
Де.  Қолы...  ұшып  кеткен  шелек...  бұрылып  бармай,  жүгіре  жө- 
нелсе,  мүмкін  өзі  тірі  қ ал ар   еді.  Б ір а қ   Егор  езі...  ойлаған  жок,
біз...  ойлады!  А яқталм аған  алыс...,  ж ақы н  сезілген  жеңІс  ойла- 
Ды  (Ғ^М.).
4-1157 
97

II. 
Ж ардьщ   асты...  ж үріп  отырып,  көпір...  келдік.  Қөпір...  ас- 
ты...  дәрі  қойып  жіберіп,  аспан...  ату  онша  қиын...  да  соғатын 
емес  екен.  Зонин...  арқасы...ғы  жүгі  мұндай  екі  көпір  ...  жок. 
қылу...  жетеді.  Ж ау...  осы  жер...  бір  бөгей  алсақ,  бүгін  дегені 
ертең...  калады.  Бір  ай...  он  бес  бүгін,  он  бес  ертең  бар.  Бөгеуің 
келіссе,  бір  ай...  он  бес  күн  үтып  шығасың?  Ол  он  бес  күн...  біз 
күшейе  түсеміз,  ж ау  әлсірей  түседі.  Менің  есебім  осы  еді.  Ж ол- 
дастарым  бұл  ойым...  түгел  қосылды  (Ғ.  М .).
БАСҚА  СӨЗ  ТА ПТА РЫ Н Ы Ң   С ЕП ТЕЛ У І
З ат  есімнен  басқа  сөз  таптары  (сын  есім,  сан  есім,  үстеу, 
етістіктің  есімше,  тұйық  етістік  түрлері)  негізінде  затты қ  мағы- 
нада  зат есім сияқты септеледі.
А.  үлкен 
он 
ертең 
оқы ған 
кел у
I ,ү л к е н -\-н іц  
о « +  н ы ң   е р т е ң + н ің   о қ ы ғ а н + н ы ң  к е л у + д і ң  
Б . ү л к е н + г е  
о н + ғ а  
ертец-\-ге 
о ц ь і ғ а н + ғ а  
к е л у -\~ ге  
Т . ү л к е н + д і  
о н + д ы   ертең
 +  д і  
оқы ған-{-ды   к е л у + д і  
Ж .  үлкен-\-де 
о н - \- д а  
е р т е ң + д е   .  о қ ы ғ а н + д а  
к е л у + д е  
Ш.  ү л к е н +  н е н   о н + н а н   ертең+'нен  о қ ы ғ а н + н а н   к е л у +   д е н  
К.  ү л к е н + м е н   о н +   м е н   е р т е ң + м е н   о қ ы ғ а н + м е н   к е л у + ; м е н
Септік  ж алғаулары   есімдіктерге  де  ж алғанады .  Бұларды н 
кейбіреуі — сұрау,  белгісіздік,  болымсыздық,  өздік,  ж алпы лау 
есімдіктері  және  біз,  сіз,  сендер,  олар  деген  ж іктеу  есімдіктері 
зат  есім  үлгісімен  септелсе,  мен,  сен,  ол  деген  жіктеу  есімдікте- 
рі,  сол,  бул,  осы,  ана,  мына  деген  сілтеу  есімдіктерш іқ  септе- 
луінде  біраз  өзгешелігі  бар.
А. мен 
I. м е н ің  
Б. м а ғ а н  
Т. м е н і 
Ж . м енде 
Ш. м е н е н  
К. м е н ім е н
сен
ол
ОСЫ
ана
мына
сегнің
о н ы ң
о с ы н ы ң   а н а н ы ң
м ы н а н ы ң
с а ғ а н
о ғ а н
о с ы ғ а н
а н а ғ а н
м ы н а ғ а н
с е н і
о н ы
б с ы н ы
а н а н ы
м ы н а н ы
сенде
о н д а
о сы н да
а н а д а
м ы н а д а
с е н е н
о д а н
осыдан.
а н а д а н
м ы н а д а н
с е н ім е н
оны м е н
о с ы м е н а н а м е н
м ы н а м е н
А. сол 
1.  с о н ы ң  
Б . с о ғ а н  
Т.  со н ы  
Ж .  с о н д а  
Щ '  сонан 
Қ. соны м ен
бұл
б ұ н ы ң   ( м ұ н ы ң )  
б ұ е а н
б ұ н ы   ( м ұ н ы )  
б у н д а   ( м ұ н д а )  
б ұ н а я   ( б ү д  а н ,  м у н а н )  
б ұ н ы м е н   ( м у н ы м е н )

М ұ н д а ғ ы   е р е к ш е л і к т е р   м ы н а д а й :
л? 
*
ч
1.  Бұл  есімдіктерге  барыс  септік  ж алғауы   -ғ о и т ү р ін д е   ж ал-
* 
ғанады  да,  олар  тұтасымен  ж уан  сөзге  айналады:  маған,  саған, 
оған,  буған,  соған,  анаған,  осыған.
; 
2'.  Мен,  сен,  ол,  сол  деген  есімдіктерге  ілік,  барыс,  табыс,  шы- 
: 
ғыс  септіктердің  ж алғауы   ж алғанғанда,  түбірдегі  соңғы  н ,  л  
f 
дыбыстары  түсіп  қалады .  Мысалы:  ме-нің,  ма-ған,  ме-ні,  ме-нен,
- 
се-нің,  са-ған,  се-ні,  се-нен.
3.  Ол,  сол,  бұл  деген  есімдіктерге  жатыс,  көмектес  септік 
ж алғаулары   ж алғанғанда,  соңғы  л  дыбысы  н  дыбысымен  ал- 
масады:  он-да,  сон-да,  бұн-да  (мун-да).
4.  Мен,  сен,  ол,  бұл,  сол,  деген  есімдіктерге  көмектес  септігі- 
нін,  ж алғауы   ж алғану  үшін  ы ,  і   дыбыстары  дәнекер  болады: 
мен-і-мен,  сен-і-мен,  он- ы-мен,  бұң-ы-мен, 
мұн-ы-мен,  сон-ы  
-мен.
198-жаттыгу.
  Тексті  окып  шығыныздар  да,  септік  ж алғаулы   сөздерді  те- 
pin  жазыцыздар,  содан  кейін  ол  сөздің  қай  сөз  '  табынан  екендігіне,  қандай 
септікте  тұрғандығына  қарай  талдацы здар.
1.  Зейнолла  мен  Р ақм ет  детдомда  бірге  болған.  Зейнолла 
детДОмда  жүргенде,  қабырға  газетіне  редактор  болып,  өлең  ж а ­
зып  жүретін.  Ө лкелік  комсомол  газетінің  тілшісі  болатын.  Екеуі 
техникумға  түсіп,  оны  бітіріп  ш ыққан  соң,  Зейнолла  газет  қыз- 
метіне  кетті.  Алты  ай  ауданды қ  газетте  істеді  де,  алты  айдан 
соң  демалыс  алып,  Қызылорданық  астана  кезінде  сонда  барып, 
өлкелік  газетте  қалы л қойды  (С.  Е.).
199-жаттыгу.
 
Төмендегі  сөздерді  ауызш а 
септеп,  олардың  септелуіндегі 
айкрм аш ы лы ққа  көціл  аударыңыздар.
Ендеше,  әрқайсымыз  ез  жолымыз  үшін  алысамыз  да.  Сіздің 
м ақалаңы зды   оқып  жатырмын.  С із  мүны  Достановамен  ақыл- 
дасып  ж аздыңыз  ба?  Б ір ақ  алдымен  біздің  мүмкіндігімізді  та- 
разы ға  тартып  көрсеңіз  қайтеді?  Ш аруам  болғасын  келем  де. 
Біз  де  елміз  ғой.  Бір  амалын  табармы з.  Шешіп  айтқан  ж оқ,  сіз 
келісім  берсеңіз,  бір  орайы  болатын  сияқты.  (Т.  Ахт.)  Қ азақы  
жолдың  қайсысына 
болса  да 
салғы ласары м  
жок,  — деді 
(Ғ,  Мұст.)
 
.
200-жаттыту.
 
Төмендегі  свз  тіркестеріндегі  септіктің  орнына  шылауды 
қолданып,  үлгі  бойынша  екеуін  де  кешіріп  ж азьщ ы здар.
Б ізге — маған,  саған,  оған;  сізді — сені,  мені,  оны;  кітап- 
,қа—кітабына;  қағазбен—бүнымен,  онымен, 
сенімен,  менімещ 
көлдің—оның,  сенің,  менің;  үйге—бүған, соған.
— 
Рахым,  саған  көптен  бері  айтайын  деп  жүрген  бір  сөзім 
бар  еді  (Б.  Т.)  Әрі  жығыл  десең,  бері  жығылады.  (Б.  Т.)  Ха-

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: