Қасым аманжолов

Қасым  АМАНЖОЛОВ
ТАҢДАМАЛЫ 
ШЫҒАРМАЛАРЫ
Алматы 
2014

УДК 821.512.122
ББК 84 (5 Қаз)-5
А 52
Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігі “Әдебиеттің 
әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару” бағдарламасы 
бойынша жарық көрді. 
         
АМАНЖОЛОВ Қ.
ТАҢДАМАЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ: 
/Қ.АМАНЖОЛОВ. 
– Алматы: “Айғаным” баспа үйі, 
2014. 216 б.
ISBN 978-601-03-0272-3
Қазақтың  классик  ақыны  Қасым  Аманжоловтың  бұл  жинағына  оның 
шығармашылығының  әр  жылдардағы  қолтаңбасын  айқындайтын  жырлары 
енгізілген. Қасым жырларынан сол дәуірдегі қазақ әдеби ойының көкжиегі 
аңғарылады. Ақынның өлеңдері жылнамалық ретпен берілмесе де, өзіндік 
өрелі желісімен оқырманын сыршыл сезімге жетелейді. Қазақ жырының ХХ 
ғасырдағы ордасы болған Қасымның ойлы жырлары әр дәуірдегі жырсүйер 
жаранды дәйім ұлтын, жұртын, жас ұрпақты ертеңге сергек көзбен қарауға 
үндейді.
Жинақты “Қасым“ журналының бас редакторы Қазақстан Жазушылар 
одағының мүшесі Серік Сағынтай құрастырды. 
УДК 821.512.122
ББК 84 (5 Қаз)-5
    ISBN 978-601-03-0272-3                  © «Айғаным» баспа үйі, 2014
А 52

3
ДҮНИЕГЕ ЖАР 
Ей, тәкаппар дүние!
Маған да бір қарашы.
Танисың ба сен мені?
Мен – қазақтың баласы!
 
«Тағы жұрт» деп тағы да
Танымассың, білмессің.
Өйткені мен қазақпын,
«Англичанин» емеспін.
 
Танисың ғой сен оның
Өзінен бұрын мылтығын.
Дәріптейсің қасиетін,
Адамы түгіл, итінің.
 
Мен де оны бір кезде
Етігінен танығам.
Қадай басып өкшесін
Далама кеп қаңғыған.
 
«Тағы» дейтін халқымды,
Дозақ  дейтін даланы.
Кен қазам деп көр қазып,
Ақтаратын моланы.
 
Жылап жатса бір қазақ,
Күлуші еді-ау ол әлі!
Соның бәрі сұрқия
Сұм патшаның әлегі.
 
Екі аяқты аң патша
Көп батырды шеңгелін.
Сар далада сарғайдым,
Қасіретпен шөлдедім.
 
Мынау қара көзімнен
Сансыз дария жас ақты.
Өз етімді өзіме
Кесіп алып асатты.

4
Айтып, айтпай не керек,
Не көрмеді бұл қазақ!
Дүние бүгін ұялар,
Айтпа, ойбай, аузың жап.
 
Сорлы емес ем ежелден,
Қаралы едім, зарлы едім.
Ұялушы ем өзге елден,
Намысты едім, арлы едім,
 
Есе тиер, енші алар
Ел болсам деп ойлаушы ем.
Қазақпын деп айта алар
Мен болсам деп ойлаушы ем.
 
Тәкаппар дүние төріне
Емін-еркін шықсам-ау.
Айтқанымды тыңдатып,
Айтқандарын ұқсам-ау
 
Деп ойлаушы ем, сол болды,
Арманыма жеттім мен.
Үдере жорттым, жол болды,
Тау төңкердім екпінмен.
 
Енді мені менсінбес
Европаның қай елі?
Қарсы келсем – құшақтар
Қаратпайтын әйелі.
 
Сорлы негр қара боп
Туғанына жазықты.
Тәкаппарсың дүние,
Көп қорладың аз ұлтты.
 
Қатарластың бірақ сен,
Аз дегенің көп екен.
Көміп кетер көпшілік,
Көп кешікпес күні ертең.
 
Бола бермес дүниеде
Күнде жанжал, күнде шу.
Жауып кетер жер бетін
Жалғыз ғана қызыл ту.
 

5
Сол қызыл ту астында
Күн келбетті қазақпын.
Отар емес телмірген,
Азаматпын, азатпын.
 
Енді сірә, дүние,
Танисың ғой мені сен.
«Танысамын соғысып»
Деп ойлама тегі сен.
 
Төрт құбылаң түгел сай
Қорқытпайды соғысың.
Жетпіс қабат қорғандай,
Батысымда – орысым.
 
Шымдай болат киінген
Шұғылалы шығысым.
Тас түлектей түйілген
Қырғыз,  якут туысым.
 
Қазақ  деген атымды.
Өшіре алмас ешбір жау!
Төбесінен, тиіссе,
Төңкерілер Алатау.
 
Аумағы мол алыппын,
Кең-ді менің құшағым.
Британия аралын
Қолтығына қысамын.
 
«Тағы» емеспін тағы айтам,
Адаммын-ды бұрыннан.
Адаммын деп жылағам,
Адаммын деп қырылғам.
Тәкаппар ұлы дүние!
Қазақ деген – мен  деймін.
Мылтығыңды ұсынба.
Қолыңды ұсын, кел деймін!
1940, Алматы.
 
 

6
КҮЛЕМІН ДЕ ЖЫЛАЙМЫН
 
Күлемін де жылаймын,
Жылаймын да күлемін.
Неге ғана бұлаймын, –
Өзім ғана білемін.
 
Өкінбеймін өмірге
Босқа келген екем деп.
Өкінемін бір күнде
Түк  бітірмей кетем деп.
 
Мен сүйемін өмірді
Құшақтаймын жарымдай.
Бірде болам көңілді,
Бірде тұрам қайғырмай.
 
Білмеген жан өлерін
Қайтып сүйер өмірді.
Білмей қайғы келерін,
Қайтіп болар көңілді?
 
Дәл осыны түсінбес
Адамдар бар, не шара!
Іші қуыс, сырты мес,
Тас  бауырлы бишара.
 
– Жылама сен, күл, – дейді.
Күлсем  және  сенбейді.
Қаратер  боп  тергейді,
– Неге күлдің сен? – дейді.
Күле білмес қуыршақ,
Жылай білмес, – ақиқат.
Күлсек, яки қайғырсақ –
Бәрі болар оған жат.
 
Ол сорлының  ойынша –
Даурығумен күн өтсін.
Бар арманы – тойынса,
Құлқын үшін күнелтсін.

7
Бас көтерсе төсектен,
Өз үйіне сыймайды.
Дүниедегі өсектен
Дым қалдырмай жинайды.
 
Ішкенге мас, жесе тоқ,
Құр даурығу, бос ыржаң.
Қуаныш жоқ, қайғы жоқ,
Неткен сонша сорлы жан.
 
Осындай дос көргенде,
Қайтіп қана шыдарсың.
Ойлап-ойлап келгенде,
Күлерсің де жыларсың.
1940 ж.
 
ТҮН ОРТАСЫ АУҒАНДА
Түн ортасы ауғанда
Отырсың, жігіт, нені ойлап?
Кімнің атын жазасың
Қайта-қайта шимайлап.
 
Махаббаттың бұлбұлы,
Жүр ғой сенен алыстап.
Ол естімес үніңді,
Шақырсаң да дауыстап.
 
Кетті ғой ол қайрылмай,
Жат жүрекке не амал!
Ұйықта, достым, қайғырмай,
Түсте көр де, – ләззат ал.
1938, Алматы
 

8
* * *
 
Есігің алды ағын су,
Ерте тұр да, жас сұлу,
Ағын сумен бетің жу, –
Судан сәулем көрінер.
 
Қалтаңда ақ орамал
Бір шетінде атым бар,
Көр де мені есіңе ал, –
Көзіңнен жас төгілер.
1939ж.
 
 
БІРАҚ  ТА...
Бірақ та күн мәңгілікке тұтылмас,
Күн екені тұтылса да ұмытылмас.
Тұтылғанмен бүгінгі күн, дәл ертең
Күлім қағып шығатыны ып-рас.
 
Біреу болар инженер, біреу доктор,
Профессор, редактор... не кондуктор.
Не машинист, не ұшқыш, не әнші – артист...
Болғым келед мен ақын тілі өткір.
 
Өнер алды қызыл тіл – жырлай білсең,
Өмір көркін кестелеп, сырлай білсең.
Алмас қылыш жүзіндей өткір тілді
Жанып, қайрап, суғарып, шыңдай білсең,
 
Жырлай берсем тауыса алман жүрек сырын,
Сыйғызармын бұл хатқа қайсы бірін.
Азды көп қып оқырсыз... оқыр жеңгем,
Қарындасым Ғайни мен Еркін інім.
 
Өтеді екен білінбей өмір шіркін,
Өзгергендей табиғат біртін-біртін.
Таңғалғандай сүйсіндім көргенімде,
Ғайни менен Еркіннің сүгіретін.

9
Оларды мен көрмедім, мені олар,
Көрмесе де білер де, ойына алар.
«Беттерінен екеуін сүйдім» дейін...
Қолға алып сүйетін күн де болар!
1935, Орал
БЕЗ!!!
(Қ ...дың әсері)
«Мен білем» деп кеудесін кергеннен без,
Жоқты бар деп, барды жоқ дегеннен без.
Өз еркімен өмірге түсіне алмай,
Не болмаса әркімге ергеннен без.
 
Ондайлар көп әлі  де арамызда,
Тәрбиелеп, амал не, бағамыз да.
Өмірдің екі аяқты адамы боп,
Еріп жүр ғой, әйтеуір, қарамызға.
 
Сырты бүтін олардың, іші қуыс,
Адамшылық маңызы жоқ жалғыз уыс.
Қайтіп қана кетерсің мүлде безіп,
Болғаннан соң  не шара бірге туыс.
 
Талай жанмен болдым дос өмірімде,
Шын достықты таппадым әлі күнге.
Көбінің-ақ ісі жоқ, жігері жоқ,
Сүйенеді тек қана мылжың тілге.
 
Кейбірінің байқасаң сырт тұлғасын,
«Мынау бір жан керемет» деп ұғасың,
Егер тартып байқасаң ішкі сырын,
Ішің қайнап, ыза боп, аһ ұрасың.
 
Іші қуыс болар да, сырты күмбез,
Алтындай боп  көрінер болса да жез.
Адамшылық ары жоқ, жігері жоқ,
Құр беталды мыжыған досыңнан без.
27 Ақпан, 1935. Орал
 

10
 
ТОҚТА, ЖОЛДАС!
 
Тоқта, жолдас! 
Бұзба   көше   тәртібін.  
Өткізе алмай
Өміріңнің артығын
Жүрсің бе сен!
Қалай-қалай басасың?
Тоқта.
Байқа.
Ойла...
Қаталасасың.
Ал кеп қалды
Автобус пен  трамвай!
Тоқта, жолдас!
Тәртіп бұзба!
Тұр былай!
Саспа босқа,
Қақтықпа да, аптықпа!
Өз-өзіңе ойлайтының
Қастық па?
Неге сонша
Ентелейсің, елеуреп,
Сыбағаңды, қоятындай біреу жеп.
Көше түзу,
Сен де түзу жүрсеңші,
Трамвайға
Жанжалсыз-ақ  мінсеңші!
Жыртасың ғой
Жолдасыңның киімін,
Жұлқылама,
Ауырттың ғой иығын.
Байқасаңшы,
Бастайсың да жанжалды,
Жинайсың ғой
Берекесіз «Базарды».
Тоқта, жолдас!
Бұзба көше тәртібін!
Өткізе алмай өміріңнің
Артығын
Жүрсің бе сен?

11
Ойла, болса ақылың!
Сақтасаңшы
Өміріңді,
Жарқыным!
АҚША
Шіркін, ақша,
Жолда жатса,
Бұрмас па едің мойныңды!
Төніп барып,
Уыстап салып
Толтырмас па ең қойныңды!
Жүрек ойнап, лүпілдеп,
Жетсең үйге бүлкілдеп!
 
Келсең үйге...
Бассаң биге –
Тасып көңлің шаттанып,
«Таптым ақша!!! –
Деп жолдасқа –
Қойныңды ашып ақтарып,
Күлім қағып қарасаң,
Жата қалып санасаң!
 
«Бар, тез бар!» деп,
«Мол ғып ал» деп,
Жіберсең-ау тамаққа:
Ет пен майға,
Сүт пен шайға,
Папиросқа, араққа, –
Шашсаң еркін ақшаны,
Сонда көңлің тасқаны!...
Бірақ... ол жоқ...
Тек көңлің тоқ, –
«Ақша» деген қиялға.
(Сыртта мін жоқ),
Іште дым жоқ,
Сүйенесің құр нанға.
Ет те, май да, шай да жоқ,
Құр қиялдан пайда жоқ.

12
Ермек етер,
Ой тербетер
Папирос жоқ тартуға,
Елден сұрап,
Махорка орап,
Не насыбай атуға
Бере бермес ел-дағы,
Ұяларсың сен-дағы.
 
Болды бес күн,
Болдың «мүскін»,
Бұрынғыдай іс те жоқ,
Басың қатып,
Өзек тартып,
Іс істеуге күш те жоқ,
Жапалақтай қобиып,
Отырғаның мөлиіп.
 
Бар білгенің –
Күңіренгенің,
Ызыңдап ән айтқаның,
Не сызылтып,
Не құбылтып,
Тек музыка тартқаның,
Мән шыға ма ойыннан,
Тамақ кетпес ойыңнан.
 
Ойнасаң да,
Ойласаң да,
Шіркін ақша келер ме?!
Бостан-босқа,
«Мә» деп «ақша»
Біреу әкеп берер ме?!
Онан-дағы жолын тап,
Ақша шығар орнын тап.
 
Ертең бар да,
Ақша ал да,
Оны жұмсау жөнін біл.
Жоқта сасып
Қалмауыңның шегін біл.
Жұмсасаңыз жоспарсыз,
Әлі талай қақсарсыз!
Еттен, майдан,
Сүт пен шайдан

13
Аямай-ақ ақшаны.
Молайт нанды...
Тыңайт әлді,
Қоя тұрып басқаны.
Болса денең – бойың сау,
Ақылың сау, ойың сау.
 
Папиросты,
«Тентек досты»
Сиреткенің жөн болар.
Бос жүрісің,
Қыдырысың
Азар болса кем болар...
Сән болмайды көк түтін,
Әл болмайды «бір жұтым»...
 
Мұным шыным,
Таза сырым
Айтқаныма ұрыспа!
Істе де іс,
Аяма күш,
Тұрмысыңды дұрыста.
Тұрмыс түзер бойыңды,
Бойың түзер ойыңды.
4 желтоқсан, 1935. Орал
 

14
НАР ТӘУЕКЕЛ
 
Нар тәуекел! Құлаш ұрдым қиынға,
Қайрат шіркін алып шықса қиын ба!
Бұл сапарда сүрініп те қалармын,
Сонда, досым, мені айыпқа бұйырма!
 
Жығылам деп жүре алмаймын жәй басып.
Жүгіремін киіп-жарып, айқасып.
Мүлги берсін, ілби берсін қорқақтар,
Іш пыстырып, жалт-жалт қарап, жай басып.
 
Жығылсам да жүгірумен өтемін,
Аяңшылдың ақылын мен не етемін.
Жығылармын, алқынармын, шаршармын,
Барар жерге бұрынырақ жетермін.
 
 
ҚАРА АҒАШ
Қашанғы қайсар қария,
Қамкөңіл жалғыз қара ағаш!
Жағасында дария
Қыстай тұрдың жалаңаш.
 
Жасартып сені келді жаз,
Бұтағыңда  бұлбұл құс.
Қолында нәзік хат-қағаз,
Көлеңкеде отыр қыз...
 
Біздің де өтер қысымыз,
Біздің де келер жазымыз.
Бізге де сайрар бұлбұл құс,
Бізге де келер сұлу қыз.
1944ж.

15
СУ ЖАҒАСЫНДА
 
Сарғая күтіп көктемді
Сап-сары боп су ақты...
Шынтаққа алып сексенді,
Жағада жалғыз шал жатты.
 
Су сарғайды ылайлы,
Шал қарғайды құдайды.
Көктем келді, сарысу
Бола қалды мөп-мөлдір.
 
Жылға бойы у да шу,
Жамырады жас өмір...
Сылқ-сылқ етіп су күлді, –
Шал бір ауыр күрсінді.
1946ж.
 
 
***
Күйім тасып барады, күйім тасып,
Ойнақтайды он саусақ перне басып.
Дүниеге қараймын отты көзбен,
Терезесін жанымның айқара ашып.
Құйқылжыған бір күйдің бастамасы
Домбырама келіп тұр тайталасып...
Күй деген бір сел екен жөңки аққан,
Қиялымды барады алып қашып.
Қаршығадай жүрегім, алас ұршы,
Күй бір толқын, кеттім мен араласып.
 
 

16
ЖАЗ ДИДАРЛЫ ЖАС АНА
 
Жаз дидарлы жас ана,
Жаныңды тос әр күйге.
Жасара түс, жасара,
Бөбегіңді әлдиле.
 
Қыз жырлайды бақытын,
Төгілтіп шаш арқаға.
Ойлап өткен уақытын
Күрсінеді қарт ана.
 
Шіркін ана қыз тауып,
Күң өсірген күн құрсын.
Нұр үстіне нұр жауып,
Өз күніміз құлпырсын.
 
«Теңдік» атты терең күй
Бізден басқа қай елде?
Дүние, бүгін басыңды и
Еркін, азат әйелге.
 
Көктен, жерден, теңізден,
Жұлдыз емес, қыз көрдік.
Ерке сәби емізген
Айдай ана біз көрдік.
«Сұлулық пен махаббат
Не?» деп әркім таласар.
Бақыты бар, басы азат
Адамға олар жарасар.
 
Қазақ қызы қара шаш,
Есіңде ме «Қырық байтал?»
Бүгініңе жай құлаш,
Өткеніңе бол қатал.
 
Жаз дидарлы жас ана,
Жаныңды тос әр күйге.
Жасара түс, жасара,
Бөбегіңді әлдиле.
1948ж.

17
ДЕНСАУЛЫҚ  ЖЫРЫ
 
Аяулы, адал ақ ниет
Менде де біраз бар шығар.
Адамға біткен қасиет
Сыздаса балтыр – хал сұрар.
 
Арыммен жаздым бұл хатты,
Жанымдай жазған жетпекші.
Сізге бір келген сырқатты
Үлесіп алып кетсекші.
 
Дәрігер емен, ақынмын,
Қолымнан келер жыр ғана.
Осы бір жазған хатымның
Соңында тілек бір ғана:
 
Қадірлі біздің досымыз,
Біздерден аулақ сырқаулық.
Қайратқа қайрат қосыңыз,
Жасасын біздің денсаулық!
1948ж.
 
 

18
БЕСІК  ЖЫРЫ
І
 
Әлди, әлди! Әлпешім,
Ұйықта деймін, – ұйықтайсың.
«Мә-Мә» берсем қайтесің,
Ұйықта десем, – ұқпайсың.
Жоқсың бүгін көз ілген,
Көп ісімнен бөгедің.
Жаудыраған көзіңнен!...
Ұйықтай қойшы, бөбегім.
Әлди әлди, әлди-ді,
Әлди біздің қалғиды.
 
ІІ
 
Ұйықта десем, күлесің,
Айналайын күлкіңнен!
Ержеткен соң білерсің,
«Тұр-тұрлармын» бір күн мен.
«Кешіктің, – деп, – сабақтан»,
Тынышыңды алсам «тұр-тұрлап».
«Жоқ қой әлі таң атқан»
Деп жүрмеші бұртыңдап.
Әлди-әлди,әлди-ді,
Әлди біздің қалғиды.
 
ІІІ
Ұйықта бөпем, ұйықтай ғой,
Ұйықтайтын бұл шағыңда.
Қызық өмір – думан той,
Тұр ғой күтіп алдыңда.
Ұйықтап өткен не табар
Бұл өмірге бекер кеп?
Ұйықта, бөпем, бөпемсің,
Кім боп шығар екенсің?
 

19
IV
Күлімдейсің, күнімсің,
Батардағы күн шығар.
Уілдейсің, күйімсің,
Күй де бір кез тыншығар.
Сен де тынық бір мезгіл,
Толқып қана жат, бөпем.
Аспанымда жүзе біл,
Айым менің ақ бөпем!
Әлди-әлди, әлдиім,
Назды, нәзік ән күйім!
 
ЖЕТПІС  ПЕН  ЖЕТІ
І
 
Жеті жасар баласын
Жетпісте шал жетектеп,
Келе жатыр көшеде,
«Қайда әлгі мектеп» деп
Жетпіс келед сүрініп,
Жеті келед жүгіріп.
ІІ
 
– Балам, балам, жақсы бол,
Міне сенің мектебің
Сабағыңа зейін сал,
Ақылды бол, тентегім, –
Деп бір жетпіс күрсінді,
Жеті нені түсінді?
 
ІІІ
 
Келіп жетті мектепке,
Жамырады жас өмір
Келер заман шуындай
Сонда естілді бір дүбір.
Жетті кетті жүгіріп,
Жетпіс қалды үңіліп.

20
 
 
ЖАННА
 
Артқа тастап алтыны,
Жанна жетті жетіге.
Жазды бастап «А», «Б»-ны,
Бірді қосып екіге.
 
Нажағайдай жалт беріп,
Жарқылдайды жанары.
Санасына тап келіп
Әрбір ойдың хабары.
 
Саусағымен сырғытып,
Қайырады кекілін.
Жанна  біздің  жүр күтіп
Келер күнін жетінің.
 
Талпынады асығып
Жетіге тез жетпекке.
«Жақсы сумка асынып,
Барамын, – деп, – мектепке».
 
«Қай мектепке барады,
Кім болғысы келеді?» 
Сәл түйіліп қабағы,
Соны ойлай береді.
 
– Артис болам, ән салам,
Апа, папа, кел! – дейді.
– өзім шығып қарсы алам,
Билетсіз-ақ ен! – дейді.
 
– Дәрігер болам, дәрімді
Көп-көп етіп қойдырам.
Апа, мама, бәріңді
Аспиринге тойдырам.
 
– Аралаймын көп қала,
Ұшқыш болам мен! – дейді.
Бәрі болам тек қана
Ақын болғым келмейді...

21
– Кім болсаң да ер жетші,
Шықшы өмір төріне.
Қызығыңды көрсетші,
Ата-анаңа, еліңе!
1948ж,
ӘПКЕСІ МЕН БӨПЕСІ
 
Әпкесі биыл жетіде,
Бөпесі шықты екіге.
Екеуі тату соншама,
Қай уақытта болса да.
 
Бөпеге беріп қуыршағын,
Қолға алып сумка шап-шағын.
Әпкесі оқып жүр биыл,
Көкірегіне нұр құйып!
 
«Бес алдым бүгін, апа, деп,
Таппады ешбір қата» деп.
Киімін іліп, төрлетіп,
Дәптерін ашып көрсетіп.
Әпкесі қайтса оқудан,
Үйінің іші бір думан.
 
Көздері күндей, ақ қабақ,
Бөпесін сүйіп аймалап.
Бөленген өмір бақытқа,
Жарасқан жастық уақытқа!
 
Өзіне алса бір дәптер,
Бөпесіне суреттер
Әпкесі әкеп береді,
Екеулесіп көреді.
 «Міне, түлкі. Бұл – мысық,
Сен де өзіңше оқып шық,
Мынау, қасқыр, бұл қоян,
Біліп алсаң, «бес» қоям»
 
Дейді әпкесі күлімдеп,
Бөпесі де уілдеп.

22
Бір көрсетіп, бір тыңдап,
Бұл да өзінше былдырлап
Оқығандай болады,
Жаныма нұр толады.
1948ж.
 
ЖАС ДӘУРЕН
 
Жас дәурен – гүл жазира, қайран жазым,
Тыңдаған ерке сұлу айтқан назын.
Әсерлі ән, көк нөсер күй, сал домбыра,
Жігіттің тебірентесің өнерпазын.
 
Жас дәурен,
Ризамын мен саған.
Жан сәулем,
Келші сәулем, аңсаған.
 
Жас дәурен – жігер оты жанған жалын,
Көрмесем қызығыңды армандамын.
Өмірге екі келер уақытым жоқ,
Сондықтан үлесімді мол қармадым.
 
Жас дәурен, қызығыңа тоя алмаспын,
Ән мен күй, өлең сені қоя алмаспын.
Тірлікте тербелейін, тебіренейін,
Бір күні кетсем ұйықтап, оянбаспын.
 
Жас дәурен,
Нажағайлы алтын жаз.
Жан сәулем,
Қосыл күйге, айтшы наз.
 
 

23
ҚУАНЫШҚА, БАҚЫТҚА
 
Қуанышқа, бақытқа
Құшағыңды еркін жай.
Біздің ұлы уақытта
Қуана біл баладай.
 
Еңсе көтер, еңбек ет,
Жеттік сонда табысқа.
Құлашыңды кең сермеп,
Серпіле түс жарыста!
 
Жастық отың сөнбесін,
Жігеріңмен жарқылда!
Қарттық саған келмесін,
Тарылма да сарқылма!
1949ж.
 
ӨЛЕҢ ТУРАЛЫ
 
Отырам кейде құрысып,
Бойымда бір жүк жатқандай.
Өтеді уақыт жылысып,
Өз міндетін атқармай...
 
Кетемін кенет сілкініп,
Іздегенім тапқандай.
Манадан бері іркіліп,
Селім бір енді аққандай.
 
Келеді өлең есіліп,
Үлгере жазып жатамын.
Бір әндетіп, бір сөйлеп,
Мол рақатқа батамын.

24
Құрысқан бойым жазылып,
Лапылдап отым жанады.
Отырғандаймын мәз қылып,
Ойнатып сәби баланы.
Өлеңім – менің бөбегім
Өзіме тартқан секілді.
Үстіне түсе төнемін,
Үйретіп оған не тілді.
 
Дүние қандай тамаша!
Реніш-қайғы маған жат.
Құлпырам мәз боп балаша,
Айналам толған махаббат.
1949ж.
ОҢАША ОЙ
 
Біреуге достық жасасам,
Қастық боп қайтады өзіме.
Жүрегімді ұқпай етед шам,
Еркіндеу айтқан сөзіме.
Дүниеде досты көп көрдім,
Бәріне сендім бөбекше,
Жанымнан алып от бердім,
Болса да бір өлексе.
Тіледім оған жақсылық,
Өзімде жетпей жатса да.
Құшақтай бердім қапсырып,
Итеріп көзбен атса да.
Ұғынар дедім достықты,
Болған соң адам баласы.
Осы бір ойым бос шықты.
Жанымда қалды жарасы.
Жеңісім менің жарқ етсе,
Келеді дос боп ант беріп.
Бір жерімнен қалт кетсе
Кетеді шіркін жалт беріп.

25
Базарым менің ашылса, 
Келеді екен саудагер.
Өз пайдасы табылса,
Мұратынан күліп жөнелер.
Дариға, қайда шын досым,
Бар ма, сірә, өмірде.
Өлеңнен басқа кім болсын,
Қалдырмас кіршік көңілде.
8 қаңтар, 1949ж.
 
БАЛБӨБЕК
Ай, балбөбек, балбөбек, балдайсың,
Атқан жазғы арайлы таңдайсың.
Күлгеніңде көктемгі күндейсің,
Күн нұрымен құлпырып гүлдейсің.
 
Бақыттысың, балбөбегім,
Тұр алдыңда бар керегің.
Тез ер жетші, балбөбек.
Оқып білім ал, бөбек!
 
Ай, балбөбек, балбөбек, балдырған,
Келер күндер шығады алдыңнан.
Елге тұлға ұлан бол, балақан,
Биік ұшар қыран бол, балапан!
 
Бақыттысың, балбөбегім,
Тұр алдыңда бар керегің.
Тез ер жетші, балбөбек,
Оқып білім ал, бөбек!
27 тамыз, 1949ж.
 
 

26
БАЛАЛЫҚ ШАҚ ТУРАЛЫ
 
Түседі еске жалаңаяқ күндерім,
Ақсүйекті ала қашқан түндерім,
Сол қашқаннан мол қашыпты балалық,
Қайда екенін көптен бері-ақ білмедім.
 
Қуар едім осы күні етікшең,
Бірақ маған жалаң аяқ жеткізсең.
Мен мұндамын, сен қайдасың білмеймін,
Жеңіл аяқты жетім болып кеттің сен.
 
Өткен екен талай жылдар, талай күн,
Өмір жолын, өлең жолын санаймын.
Сонау қарттың жөтелгенін есітіп,
Есік жаққа қайта-қайта қараймын.
1945-1950
 

27
* * *
Сыйса егер өмір сыры бір жаныңа,
Ой таста ол жағың мен бұл жағыңа.
Аумағын алақанда еркін ойнат,
Көнбессің сонда тағдыр қылжаңына.
 
Жерде тудың қадірін сен біле біл,
Аспанға ұшсаң, сонда да жерге үңіл.
Туған жерде тік бассаң аяғыңды.
Сен мықтысың, еркіндеп ойна да күл.
 
Қанат болмас, жігіттер, өктем желік,
Кішіпейілдік дегенді жек көрмелік.
Желігем деп, орынсыз секірем деп
Жатқандар бар аяғы көктен келіп.
Қанша қуат алса да қасқыр қаннан,
Мерт болатын бір ғана басқа ұрғаннан.
Игілік пен жақсылық болсын бойда,
Қалар түсіп сыртыңнан жапсырғанмен.
Дән піспейінше қауызы жарылар ма,
Желге ұшар қауызда мағына бар ма.
Сырттан өспей, шырағым, іштен өссең,
«Жеңіл қауыз» деген ат тағылар ма!
 
Келіп қалған көңілге бұл бір сөзім,
Келген сөзді бөгерлік жоқ мінезім.
Ғибрат айтар сәуегей болмасақ та,
Құрбы-құрдас оқы да, ойла өзің.
 
Жақсылық пен жамандық шекаралас,
Ойсыз пенде екеуін айыра алмас.
Жаздым мұны жанымен түсінер деп,
Жері жерлес, бауырым, қаны қандас.
 
Тек мен емен бұл сырды  талай айтқан,
Күні кеше өз атаң Абай да айтқан.
Тағы қайта айтамын, тағы-тағы,
Болғаннан соң не кеще құдай атқан.
1950. Қарауыл.
 

28
 
***
Тыңдаңыздар,
Артқы іні, алғы аға,
Жеңгейлерден, жырым, бүгін ал баға.
Арналады жүрегімнің бұл күйі,
Мұқанова Сәбитовна Жаннаға.
 
Кіп-кішкене балапаны Сәкеңнің,
Шақырыпсың тойына сен әкеңнің,
Түсінемін бақытыңды, қарағым,
Қолда барым – осы өлеңді әкелдім.
 
Сәкең, Мәкең арасында өскен гүл,
Саған лебін тигізсін де дос көңіл.
Жайқалып өс, жақсы әкенің ұрпағы,
Сақтап, жаттап, жыр қуатын өс те біл.
 
Бұл ағаңның аз сыйлығын мол сана,
Мол сыйлықтар үйлеріңе толса да.
Келші, достар, алшы тосты, ішелік,
Жанна алдында ұятырақ болса да.
28 мамыр, 1950ж.
 
 
 

29
***
Жасып қайғы ойлама,
Тасып тойды тойлама,
Осы екен өмір жолы.
Жасың қырықтан асты,
Жастық қайырылмас-ты,
Шырағым, ойла соны.
 
Денің де сау емес қой,
Болма енді әуесқой.
Арзан той, ыржалаңға
Желікпе, сөзге ерме,
Ойланбай сене көрме
Өзіңнен басқа жанға.
 
Өлең жаз ішің пысса,
Ән шырқа кеудең қысса.
Өзіңді-өзің тербе.
Көрдің ғой басқаларды,
Жаныңдай жас балаңды
Еркелет, мұңға берме.
 
Шырағым, бекі енді,
Қатаяр реті келді.
Қаншама бос болсаң да,
Өзіңді-өзің ойла,
Жел сөзге құлақ қойма,
Әркіммен дос болсаң да.
15 желтоқсан, 1954ж.
 
 

30
ӨЗІМ ТУРАЛЫ
 
Өзге  емес, өзім айтам өз жайымда,
Жүрегім жалын атқан сөз дайында.
Тереңде  тұнып жатқан дауыл күйді,
Тербетіп, тулатып бір қозғайын да...
 
Аманжол – Рахымжанның Қасымымын,
Мен қалған бір атаның ғасырымын.
Біреуге жұртта қалған жасығымын,
Біреуге аспандағы асылымын.
 
Шарлаған жолым жатыр жер бетінде,
Көрінер көлеңкесі келбетімде,
Қай жерде үзіледі  қайран сапар,
Түйін боп өмірімнің бір шетінде.
 
Сол жерге қалармын ба мәңгі тоқтап,
Жоғалып жер бетінен сүрлеу-соқпақ.
Немесе бастармын ба екінші өмір,
Жалынды жыр жолында қызыл шоқ қап.
 
Дүние,  жалт-жұлт еткен кең мекенім,
Көре алмай көп жеріңді мен кетемін.
Арпалыс ала құйын заманалар
Арбасып тұрып алды, мен не етемін.
 
Өмір жоқ түскен жерде бір арнаға,
Көп күттім, көп тіледім құмарлана.
Қайтейін, жетер емес қысқа өмірім,
Алыстан көрінгенмен мұнарлана.
 
Сен неткен бақытты едің келер ұрпақ,
Қараймын елесіңе мен таңырқап.
Жаңғыртып жер сарайын сен келгенде,
Көрпемді мен жатармын қырда қымтап.
 
Жүзінде кәрі жердің әжімі көп,
Ізімді табарсыңдар  әзер іздеп.
Оқырсың сонда мүмкін бұл жырымды,
«Досың да, туысың да біздерміз» деп.

31
Ризамын туғаныма адам болып,
Өкінбен қаламын деп бір күн солып.
Адамзат сапарының мейманымыз,
Бір мезет жер бетіне кетер соғып.
 
Екі көз – екі жұлдыз маңдайдағы,
Көруші ең құбылысты қай-қайдағы.
Япырмай, сен де бір күн сөнермісің,
Қап-қара түнек болып маңайдағы.
 
Өкінбен мен де бір күн өлемін деп,
Өкінем ұқсата алмай келемін деп,
Күніне жүз ойланып, мың толғанам,
Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп.
 
Барым да, бақытым да осы өлеңім,
Жақыным, жүрегімнің досы өлеңім.
Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа,
Мен қайтып, босқа жасап, босқа өлемін.
 
Гүрілдеп жалын атқан кеудем – көрік,
Сөз соғам құлашымды еркін керіп.
Суарып шынықтырам күйге малып,
Болсын деп әрі әдемі, әрі берік.
 
Құя алман үгітілген балшық өлең,
Көңілімде көл жасаман тамшыменен.
Серінің семсеріндей сертке таққан
Өлеңнің өткірін бір алшы менен.
 
Ежелден ерке бұлаң Қасым едім,
Бұлқына тасып едім, басып едім.
Жүзім – жаз, көңілім – көктем кең пейілді,
Жақсының жүрегіне ғашық едім.
 
Сөзім – жыр, лебізім – күй ерке едім,
Өз жерім, өз елімде еркеледім.
Өмірдің алтын сарай аспанына
Қиялым қақты қанат ерте менің.
 
Кең жайдым құлашымды дүниеге,
Білдім мен қайғыра да, сүйіне де.
Әйтеуір әрі-сәрі болғаным жоқ,
Ұқтым мен, көңілімнің күйі неде...
 

32
Аяған жүрегім жоқ  жолдасымнан,
Сый көрді не бір сараң мол Қасымнан
Жолдастың жүзін қайта алдым жинап,
Айрылсам алакөңіл он досымнан.
 
Қасыммын, сол баяғы бір Қасыммын,
Бақытын ойламаймын  құр басымның.
Тымырсық  түнек болсаң – дұшпаныңмын,
Ақкөңіл адал болсаң – сырласыңмын.
 
Боламын ақын Қасым әлі де мен,
Өлеңін  бөбегіндей  әлдилеген.
Қанатын қағып жылдам келер жылдар,
Бәрін де қарсы аламын ән-күйменен.
 
Бір күні от өмірім қалса өшіп,
Қайран ел, туған жерден кетпес көшіп.
Торқадай жамылып ап топырағын,
Жатармын өз жерімде бір төмпешік.
 
Дариға, о дариға, шіркін дәурен,
Басымнан таярмысың бір күн дәурен.
Жалт беріп жоғалар ма нажағайдай,
Жүзіңде шалқып тұрған күлкім, дәурен.
 
Тоқтамас өмірімнің сағатындай,
Жүрегім енді қанша соғар тынбай.
Тыншыр ма ақтық рет бір талпынып,
Мерт болған балапанның  қанатындай.
 
Түсірген ой сәулесін шартарапқа,
Ақылдың  алтын оты сөнген шақта.
Бұл күнде саңқылдаған сұңқар үнім.
Кетерсің судай сіңіп табиғатқа.
 
Сондықтан ап кел бері домбырамды,
Кеудеме күй қанатты қондыр әнді.
Берейін өмірімнен өлең жасап,
Шашайын оңды-солды сол мұрамды.
 
Дүниеге келер әлі талай Қасым,
Олар да бұл Қасымды бір байқасын.
Өртке тиген дауылдай өлеңімді
Қасымның өзі емес деп кім айтасың!
1948-1954
 

33
 
ЕЛГЕ ХАТ
 
«Менің бір бар еді ерке тентек  ұлым,
Өлі ме, тірі ме екен сол құлыным?»
Дейтіндей  болдың ғой сен, туған елім,
Жоғалдым зым-зия боп, шықпай үнім.
 
Арада өтті үш жыл ойран-топыр,
Теңіздей тебіренді қала мен қыр.
Шарықтап аспанында жүрген шығар
Қанатын өрт шарпыған өлең мен жыр.
Көре алмай содан менің қаршығамды,
«Қан болып жатыр ма, – деп – құшып 
                                        шаңды».
Астынан алақанның алыс қарап,
Іздер ме ата қазақ ақсақалды?
 
Бармын мен бұл дүниеде, жүрмін тірі,
«Жоқсың» деп жала жабар қудың бірі.
Түссем де отқа, суға тозар емен,
Солдаттың етігіндей жаным сірі.