Өскемен, 2016 Әож 94(574) (063)

Таңертең  болғанда,  оғыз  қағанның  шатырына  күндей  бір  жарық  кірді.  Ол 
жарықта көк түкті, көк жалды бір еркек бөрі шықты» [4; 72]. Жырда осы көк 
бөрі  Оғыз  қағанды  жорықтарға  бастап  жүреді.  Эпоста  Мұзтаудың  бұлай 
аталу  себебі  жайлы:  «Ұша-қырқасы  тоң  және  мұз  болатын.  Оның  басы 
суықтан  аппақ.  Сол  үшін  оның  аты  Мұзтау  еді»,  -  делінеді  [1;  36].  Осыған 
орай  тарихшы,  ғалым  Сағымбай  Қозыбаев  өз  зерттеу  мақаласында:  «бүкіл 
ғұмырында  Сібір  мен  Алтайды    жырлап  өткен  және  төрт  рет  нобель 
сыйлығына  ұсынылған  жерлес  -  жазушы  Георгий  Гребенщиковтың  (1884-
1964)    шығармаларын  ақтарып  отырып,  XIX  ғасырда  Мұзтаудың  биігін 
қазақтар мен алтайлықтар «Хан-Алтай» деп атағанын аңғардым» - дейді [5; 
78].  Ғалымның  айтуынша  қазақтар  ғана  емес,  кезінде  ежелгі  түркілер  де 
осылай атаған екен. 
Белгілі жазушы О. Бөкейдің «Біздің жақта қыс ұзақ»  шығармасының 
атауы да жайдан жай емес, басын мұз басып, етегін орман жапқан Алтайда 
табиғат  мезгілі  екі  маусымға,  «алты  ай  көктем-жаз»  және  «алты  ай  күз-
қысқа»  бөлінеді.  Соған  байланысты  жергілікті  халық  арасында  «Алты  ай» 
деген атау пайда болған деген болжамдар да айтылады.  
Сақтардан  кейін  тарих  төріне  шыққан  ғұндар  (хунны)  да  Алтайды 
мекен еткен. Тарихта жиырма төрт тайпадан біріккен көшпенді ғұндар біздің 
заманымызға  дейінгі  ІІ  ғасырда  дәуірлеп,  заманымыздың  І  ғасырында 
ыдыраған.  Өз  ішінен  екіге  ыдыраған  бұл  одақтың  солтүстік-батыс  ғұндары 
Алтай тауы, Іле өзені алабы, Жетісу мен Сырдария бойына келіп, жергілікті 
тайпаларға араласып, сіңіп кеткен.  
Алтай  тауының  атын  әлемге  танытқан  тағы  бір  құрылым  –  Түрік 
қағанаты.    «Сақтар  мен  ғұндардан  кейін  тарих  сахнасына  шығып,  бүкіл 
дүниені  дүр  сілкіндірген  халық  ежелгі  түркілер  болды.  Олар  батысында 
Византия елімен, оңтүстігінде Персиямен, тіпті Үндістанмен, ал шығысында 
Қытаймен  шектесіп  жататын  орасан  үлкен  мемлекет  құрды.  Ұлы  Түрік 
мемлекеті  осылайша  өмірге  келді»  [6;  83].  Осы  орайда  белгілі  зерттеуші 
Л.Н.Гумилев: «Түрік мемлекетінің құрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі 
дәрежеде  бетбұрыс  кезең  болды.  ...Түркілердің  қоғамдық  өмірі  мен 
әлеуметтік  институттарының  күрделі  түрлері  қайран  қалдырады:  ел, 
меншіктің  сатылық  жүйесі,  шендер  иерархиясы,  әскери  тәртіп,  елшілік 
дәстүрі, сондай-ақ көрші отырған елдердің идеологиялық жүйелеріне қарсы 
қоятын,  мұқият  әзірленген  дүниетанымның  болғандығы  таңқалдырады»,  - 
деп жазады  [7; 4-5].    
«Түрік»  атының  қытай  жылнамаларында  жазба  бойынша  542  жылға 
жатады.  Қытайлар  түріктерді  ғұн  тайпаларының  бірі  деп  есептейді.  Екінші 
Шығыс  Түрік  қағанатынан  қалған  асыл  мұра  құлпытасқа  қашалған  Орхон-
Енисей  жазуында:  «Ол  йылқа  түргіс  тана  Алтун  йышығ  тоға,  Ертіс  үгүзік 
кече  йорыдымыз»  («Сол  жылы  түргешке  қарсы  Алтын  қойнауынан  асып, 
Ертіс  өзенін  кеше  жорыттық.»)  -  деген  жолдар  бар  [4;  35].  Бұл  жыр 
жолдарынан  Түрік  қағанаты  өмір  сүрген  VІ  -  VІІ  ғасырларда  Алтай  тауы 
Алтын қойнау (Алтын тау) аталғанына тағы бір мәрте көз жеткіземіз. Демек, 
158 
 

сонау  Герадот  заманындағы  Алтынтағ  өз  мәнін  өзгертпей  бүгінге  жеткенін 
әрі бабаларымыздың киелі мекені, атажұрты болған деген тұжырым жасауға 
әбден  болады.    Сондай-ақ  ақын  Мағжан  Жұмабаев  та  1919-1920  жылдары 
Ататүрiк  бастаған  ұлт-азаттық  қозғалысы  туралы  «Алыстағы  бауырыма» 
атты өлеңінде: 
...Апырмай, емес пе еді алтын Алтай - 
Анамыз бізді тапқан асау тайдай! 
Бауырында жүрмеп пе едік салып ойнақ, 
Жүзіміз емес пе еді жарқын айдай! 
Алалы алтын сақа атыспап па ек, 
Тебісіп бір төсекте жатыспап па ек. 
Алтайдай анамыздың ақ сүтінен 
Бірге еміп, бірге дәмін татыспап па ек – 
деп  жырлай  отырып,  «Алтын  Алтай»  бабалардың  мекені  екенін  тілге  тиек 
етіп,  түбі  бір  түркі    халықтарын  тұтастыққа,  бірлікке  шақырғанын  аңғару 
қиын емес.  
«Қазақстанның көне тарихында» араб авторы Әл-Марузидің мынандай 
дерегі  келтірілген:  «Қарлықтар  бұрын  Тулис  тауын  (Алтайды)  мекендеп, 
тоғыз-оғыздарға  тәуелді  болған.  Кейін  олардың  үстемдігіне  қарсы көтеріліс 
жасады.  Одан  соң  түргеш  елін  жаулап  алды  да,  мұсылман  елдеріне  жорық 
жасады» [8; 135].  
Бұдан  Алтай  тауының  көне  бір  аты  Тулис  (Төлес)    деп  аталғанын 
филолог  ғалым  Б.Н.  Бияров  та  өз  еңбегінде  дәлелдейді  [9;  14].  Сондай-ақ 
көне түркі тіліндегі әскери терминдерді талдаған И.Н. Клюкиннің айтуынша: 
«Тюлес//Төлес  «шығыс  қанат»,  Тардуш  «батыс  қанат»  дегенді  білдіреді»  - 
дейді [7; 25].   
Бүгінгі  таңда  Алтай  таулары  4  мемлекеттің  шекараласқан  аумағында 
орналасқан. Үстінен төрт елдің - Қазақстан, Моңғолия, Қытай және Ресейдің 
шекаралары  өтіп  жатса  да,  таудың  төрт  жағын  түгел  қоныстап  отырған 
негізгі  халық  -  қазақтар.  Демек,  Алтай  кешегі  түркілердің,  бүгінде  оның 
ұрпағы  қазақтың  қасиетті  әрі  тарихи  мекені.  Алтай  тауының  Қытай, 
Моңғолия жағында мекен етіп жатқан қазақтардың тілі, діні, ділі яғни ұлттық 
болмысы таза сақталып, бүгінгі ұрпаққа мұра боп келе жатқаны баршамызға 
аян.  Осы  сөзге  орай  мына  бір  тарихи  деректі  айта  кеткен  жөн.  «Ертеректе 
Құнанбай  аға  сұлтан  болып  тұрған  кезде  губернатордың  әлдебір 
тапсырмасымен  Алтайдағы  Абақ  керей  еліне  барады.  Шаруасын  ыңғайлап 
жолдас-жораларымен қайта аттанғанда Алдынан ақбоз атты, Ақтөбе тымақты 
Керейдің  атақты  байы  Шәку  қарсы  ала  шығып,  бірнеше  күн  қонақ  қылып 
аттандырады.  Кейін  осы  сапарын  еске  алған  Құнанбай:  «Қытайға  қараған 
Абақ керей баласы он бес мың түтіннен асып, дәулеті шалқып, елі өсіп, кегін 
жоқтар ер туып, дауын сөйлер би туып, бақ қонған елге айналған екен. Түбі 
біздің  қазақтың  бір  тиянағы  сол  болар»  депті.  Ал,  Құнанбай  қонақ  болып 
аттанған Алқабек өзені бойындағы сол жер қазірге дейін «Құнанбай түскен» 
деп  аталып  келеді  екен»  [10].    Арыға  бармай-ақ  бергі  жағына  көз  салсақ 
159 
 

әйгілі Бөке, Зуқа, Оспан батыр секілді ұлт азаттығы, халық теңдігі жолында 
жан  қиған  боздақтар,  Ақыт  қажы,  Шәріпхан  сынды  арыстар  туған  өлке 
бүгінде оты сөнбей, рухы асқақтап тұр десек те болады. 
Жоғарыда  мысал  еткен  Мағжан  өлеңіне  арада  83  жыл  уақыт  салып 
түрік ақыны Фейзуллах Будак өлеңмен жауап жазған екен:  
...Анамыз еді-ау ортақ алтын Алтай, 
Ол бір тұлпар болғанда, біз бір-бір тай. 
Бауырында ойнақ салып біз жүргенде, 
Тап біздей жайнамайтын Күн менен Ай... 
 
...Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта, 
Не таптық шашырағанда шартарапқа? 
Барлығын күш-қайраттың жинау керек, 
Атадан мирас қалған ұлы Отанда. 
Қорыта  келе  «Мәңгілік  елдің»  іргесі  берік,  керегесі  кең,  шаңырағы 
шайқалмай, түңілігі түрік, түтіні түзу болсын десек, кешегі бабалардың ошақ 
қазып,  от  жаққан,  отау  тігіп,  орда  құрған,  найза  сілтеп  жау  қуған,  жебе 
тартып  аң  қуған,  жаны  өсіп,  малы  құтайған  ырысты  өлкесін  көздің 
қарашығындай  сақтап,  бағалай  білуіміз  қажет.  Бүгін  де  Алаш  баласы 
бабалардан  аманат  боп  жеткен  Алтайдың  тұтастығын  түнде  ұйқыда,  күндіз 
күлкіде жүрсе де бір сәт естен шығармай, тарыдай шашылған қандастардың 
атажұртқа қоныс тебуін тоқтатпауға тиіспіз.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары. - Алматы, 1959. 
2.
 
Гумилев Л. Қиял патшалығын іздеу. - Алматы, 1992. 
3.
 
Қабышұлы И. Қазақ қауымы. - Алматы, 1996. 
4.
 
Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматиялық оқу құралы. – Алматы, 1991. 
5.
 
Қозыбаев  С.  Хан  -  Алтай  призывает  тюркский  мир  к  единству  // 
Мысль №10, октябрь 2013. 
6.
 
Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы, 2005. 
7.
 
Гумилев Л. Көне түріктер (ауд. Ә.Жұмабаев, П.Бейсенов). – Алматы, 
1994. 
8.
 
Қазақстанның көне тарихы. - Алматы, 1993. 
9.
 
Бияров Б.Н. Өр Алтайдың жер-су аттары. - Алматы, 2002. 
10.
 
Алмасбекұлы  М.  Алтайдай  асылымызды  алақаннан  шығарып 
алмайық  // «Жебе» ақпараттық порталы. http://zhebe.com...482. 
 
 
 
 
 
 
 
160 
 

СЫЗДЫҚОВ  С.М.,  Л.Н.Гумилев  атындағы  ЕҰУ,  Астана  қ.
, 
Қазақстан 
Республикасы
 
 
ТҮРКІЛЕРДІҢ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» МЕМЛЕКЕТТІК ИДЕОЛОГИЯСЫ 
 
Көне  түркі  жазба  ескерткішінде  «Мәңгілік  Ел»  мемлекеттік 
идеологиясының  жариялануы.  Ежелгі  сақ-ғұндар  мен  олардың  ұрпақтары  – 
түркілердің  дүниетанымындағы  «мәңгілік»  туралы  түсініктері («ел»,  «жер», 
«еркіндік» туралы) кейін б.з. Ү- ғасырының екінші жартысында түркілер өз 
қағанатын,  яғни  мемлекеттігін  құрғанда  «Мәңгілік  Ел»  мемлекеттік 
идеологиясына  айналды.    Алғаш  рет  «Мәңгі  ел»  мемлекеттік  идеология 
ретінде Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы Күлтегінге арнап 
қойылған  бітіктаста  түркі  еліне  жария  етілген.  Күлтегін  ескерткішіндегі 
жазудың сол жақ бетінде: 
«Өтүкен-жерде керуен аттандырып қойып отырсаң елде мұң   болмас.  
Өтүкен  жыныста  отырсаң  мәңгі  ел  тұтып  отырарсың  сен.  [1,190].Тура  осы 
сөздер  Білге  қаған  ескерткішінің    оң  жақ  [2,262]  бетінде  қайталанған. 
«Мәңгі»  сөзі  айтылмаса  да,  оның  мағынасы  Тоныкөк  ескерткішінің  екінші 
ұстынының сол жақ бетінде  «ел» сөзінің бір сөйлемде екі рет  қайталануы  
арқылы берілген: «ел  де ел болды» [3,319]. 
Тоныкөк ескерткішінде мемлекеттің тұрақты болуы үшін билікті ұстап 
отырған  қаған  мен ақылгөй дана  бірауыздылығы,  сөз  бен істің  ажырамауы, 
елдің  тұтастығы  үшін  ынтымақтың,  барлық  күштердің  ұйтқысы  болу 
қажеттігі  түп нысана  ретінде айтылады. Түркі халқының елдігінен айрылып, 
қағансыз қалып, тағы да басқаларға бағынып, одан қайта көтеріле бастағаны, 
жаңа  қаған  отырғаннан  кейін  елдің  басын  біріктіру  шаралары,  яғни  «түнде 
ұйықтамай, күндіз отырмай, түркі елі үшін қызыл қанын ағызып, қара терін 
төккені,  күш-қуатын  бергені»  паш  етіледі.  Осының  бәрі  кейіңгі  ұрпаққа  да 
үндеу  ретінде  айтылғаны  көрінеді.  Сонымен  қатар,  бұл  жерде  «Мәңгі  ел» 
ұғымы, тәуелсіздік рухы, азаттық идеясы бір-бірімен үндесіп тұр. 
Шынында да  «Мәңгі Ел» - ежелгі түркілердің мемлекеттік идеология-
сы  болғандығын  оқырмандардың  көзін  жеткізу  үшін  мына  нақты 
мысалдарды  келтіруге    болады.  Біріншіден,   олардың  бұл  идеяны өздерінің  
бас  Ордасы  –  Өтүкенмен  байланыстыруы    және  екіншісі,    тәуелсіздіктің 
нышандарын айғақтайтын мемлекеттік рәміздерінің болуы.  Мысалы   және   
Көне  түркі  ескерткіштерінде  «мәңгі  ел»  Өтүкенде,  яғни  түркі  мемлекетінің 
бас    ордасымен  бірге  айтылған.  «Қаған»,  «қан»,  «хан»  атауларының  бір-
бірімен тығыз байланысты екеніне кәсіби мамандар ерекше көңіл бөледі. В. 
Бангтың пікірінше: «йетікан» (жұлдыз атауы) сөзіндегі «кан» және «мәңгілік 
елдің»  сақталуын  Түркі  қағанатының  астанасы  –  «Өтүкенмен 
байланыстырған  Күлтегін  мен  Білге  қаған  ескерткіштеріндегі  («Өтүкен 
жынысында отырсаң мәңгі ел тұтып отырар ең») сөздің соңғы буыны  «кен» 
~ «кан» да осы [ 4, 40 б.]. «Қан» сөзі батыс ғұндарда да болғанын Атилланың 
Арықан  [Арығ  қан  -таза,  пәк  патшайым)  есімді  әйелі  болғанынан  байқауға 
161 
 

болады [5. ІІ, 173; 6, 221; 7, 97]. Атақты ақ ғұн әміршілерінің бірі Византия 
деректерінде  Күн  хан  (V  ғ.)  деп  көрсетіледі    және  «хан»    сөзінің  ғұндар 
дәуірінің өзінде «ел» терминімен қатар қолданылғаны мәлім болып отыр [8, 
322]
.  Асылында  түрікше  екені  белгілі  және  кей  жер  атауларында  кездеседі 
(мысалы: Ханбалық - Хазар астанасы) [9,452]. Бұл термин түріктер исламды 
қабылдаған  соң  да  қолданыстан  түскен  жоқ.  Сөздің  кең  географиялық 
аймақта әр түрлі мағынада қолданылғаны мәлім.  
Көне  түркі  жазба  ескерткіштерін  алып  қарастырсақ,  біріншіден, 
олардың заттық, яғни материалдық сипатқа ие болып, еркіндік, азаттық пен 
тәуелсіздіктің  нышандарын  айғақтайтын  мемлекеттік  рәміздер  белгілерін  
көруге  болады.  Мысалы,  Күлтегін  ескерткішінің  ұшар  басы  бөрі  бейнелі 
бесбұрышты  қалқан  түрінде  ойылуы  кездейсоқ  емес.  Көк  бөрі  –  түркі 
халықтарының  ежелгі  тотемдік  нанымына  негізделгендігі  белгілі.  Түркілер 
әулетінің  негізін  қалаған  Ашина  Алтай  тауына  қоныс  тепкеннен  кейін, 
«өзінің  тегін  ұмытпайтындығын  елге  жария  ету  үшін  қақпасына  қасқыр 
басты  туын  іліп  қойды»    -  делінген    қытай  жылнамаларында.  Толық  бөрі 
бейнесін оның басы арқылы беру «тұтастықты бөлшек арқылы беру» деген 
ғылыми  принципіне  негізделген.  Мұндағы  бөрі  бейнесі    көркемдік  емес, 
саяси-әлеуметтік,  яғни  елдік  пен  еркіндікті,  тәуелсіздік  пен  азаттықты 
айшықтайтын  тудың  рәміздік  нышаны.  Бөрінің  бейнесі  көптеген  түркі 
тайпалары  мен  руларының  таңбасы  болған.  Қазірде  кейбір  түркі  тілдес 
халықтар қауымдастығының рәмізі ретінде қолданыста.  
Л.Н.Гумилев те  өзінің орхон-енисей ескерткіштеріне талдау жасағанда 
руникалық  жазулар  эпитафиялық  емес,  публицистикалық  сипатта  деп  жаңа 
бір пікірді білдірген болатын: «үш жазудың мәтіндері де түркілердің  барлық 
қоғам  мүшелеріне    үндеу  тұрғысында  айтылған,  оның  өзінде  ештеңемен  
бүркемелемей,  халықты  сендіргісі  келеді.  Ендеше  жазу  –  үндеу,  ондағы 
берілген  материал  таңдап  алынған.  Мұндай  жанрдың  болуының  өзі    сөздің 
түркі қоғамында  нақты күш екендігін көрсетеді. Олай болса, дамыған қоғам 
және  қоғамдық  пікір  де  бар».  О.Сүлейменов  те  публицистиканы  әлемдік 
тарихқа  ескерткіштің  кірігуінің  кезеңі  ретінде,  сонымен  қатар,  бұқаралық 
санаға кеңінен тартылуы тұрғысынан қарастырады Ендеше, бұдан шығатын 
қорытынды: «Мәңгілік  ел» - көне  түркі жазба ескерткіштерінде Ұлы Түркі 
қағанатының  мемлекеттік  идеологиясы  екендігі  саяси        манифест 
тұрғысында    жария етілген. 
 
Х  ғасырдың  аяғында  бұл  идеологияның  саяси  -  философиялық  негізі 
түркілер  өздерінің  ортағасырлық  өркениетті      Қарахандар  мемлекетін 
құрғанда шығыстың көрнекті ойшылы,  философ Әл-Фараби жасады. 
Оқырмандарға «Мәңгілік  ел» идеологиясының саяси - философиялық 
негізін  оқып-үйрену  үшін  Әл-Фарабидің:  Қайырымды  қала  тұрғындарының 
көзқарастары  туралы»,  «Азаматтық  саясат»,  «Мемлекет  билеушінің  нақыл 
сөздері»  шығармалары[10, 379-550 бб] ұсынылады.   
Ортағасырлық  Шығыс    философтары    пікірталастарының  ортақ  бір 
проблемасы–  «мәңгілік»  мәселесі  еді.  Бұл  сол  кездегі  ортағасырлық  араб 
162 
 

әдебиеттерінде «захириттер» ағымындағы ойшылдар деп аталды. Әл-Фараби 
ортағасырлық  түркі  -  мұсылман  елінің  тарихи  шындығы  мен  өзіне  дейіңгі  
іргелі  философтар  Платон  мен  Аристотель  ілімдеріне  сүйене  отырып, 
мәңгіліктің  философиясын  жасады.Ол  әлемнің  мәңгілігін  тұрақты  түрде  
және  жүйелі  дәлелдеуге  тырысты.Әл-Фарабидің  ойынша  әлем  өзінің  мәні 
тұрғысынан  құдайдың  творчестволық әрекетіне  қарағанда  екінші,  бірақ бұл 
тұжырым      уақыт  жағынан  сәйкеспейді.  Сондықтан  әлем  құдаймен  мәңгі 
бірлікте.  Аристотель  сияқты    ол  қозғалысты  мүмкіндіктен  шындыққа  өту, 
яғни    мәңгілік  құбылыс    ретінде  саналады.  Уақыт  қозғалыспен  мәңгілік 
бірлікте  дей  отырып,  ғалым    уақытты  Аристотельдің    пайымынан  басқаша,    
қозғалыстың  сипаты  ретінде  қарастырады.  Ғалымның      мәңгілік  теориясы 
әлемнің    жаратылысы  туралы  діни  ағымдарға  қарсы  бағытталды.  Әл  –
Фарабидің екінші бір принциптік қағидасы – ақыл  - ойдың бір мәнді  болуы   
адамдарды  мәңгілікке  бастайтындығы.  Бұл  жерде  жеке  адамның  мәңгілігі 
туралы        емес,  адамдар  құрған  қоғамның  мәңгілігі  туралы  сөз  болып 
отырғанын түсіну қиын емес.  
Жалпы    Әл-Фараби өзінің философиялық көзқарастарында басты үш 
бағыт анық аңғарылады:  
- 
дүниенің мәңгілігі;  
- 
танымның болмысқа тәуелділігі;  
- 
ақыл-парасат туралы ілімдер;  
Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын  аспан әлеміндегі құбылыстардың 
мәнінен,  ақыл-парасаттан,  адамның  жан-дүниесінен,  түр  мен материя ара-
қатынасынан іздеді. Аристотель қағидаларынан өз дүниетанымына жақында-
рын  қабылдады  және  оны  осы  тұрғыдан  түсіндірді.      Әл-Фарабидің 
философиялық  көзқарасын  тарихи  жағдайда,  оның  өз  дәуірімен,  яғни 
түркілер тарихымен  байланысты қарағанда ғана терең түсінуге болады. Орта 
ғасырларда  философиялық  ойдың  дамуы  діни  ілім  негіздеріне  сүйенгені 
белгілі.  Сондықтан  әл-Фарабидің  де  философиялық  ілімін  де  өз  кезеңінің 
діни  түсініктері  тұрғысынан  қарастырған  лазым.  Бірақ  ол  бұл  түсініктерді 
философиялық  тұрғыдан  дамытты.  Ол,  әсіресе,  “Аспан  астындағы  дүние” 
ілімінен  неғұрлым  айқын  көрінеді.  Бұл Аристотельдің жасампаз  ақыл 
жөніндегі  көзқарасын  әрі  қарай  дамыту  еді.  Жасампаз  ақыл  -  тек  “аспан 
астындағы  дүниенің”  қозғалыс  себебі  ғана  емес,  өз  алдына  логос.  Осы 
дүниенің заңдылығы — жер бетіндегі дүниеге іштей тән ақыл. Жеке адамның 
ақылы әлемдік санамен ұштасса ғана дамиды. Соңғысы, яғни әлемдік сана - 
мәңгі.  Адам  болса  дүние  салады,  өткінші.  Осыдан  барып  жанның  мәңгі 
екенін және басқа жаққа ұшып кетуін бекерге шығару туады, мұның өзі діни 
қағидалар  мен  философияның  арасындағы  күреске  тиек  болған  тезис  еді. 
Ұлы  ойшыл  философияға  үлкен  мән  берді,  оған  көп үміт артты.  Ол 
философияны қоғамды оятатын зерде, парасат шамшырағы, халықты әділетті 
қоғамға  жеткізетін  негізгі  бағыт,  ұрпақтар  арасындағы  рухани-мәдени 
сабақтастықты  ғасырларға  жалғастыратын  құрал  ретінде  түсінді.  Осы 
деңгейде дұрыс ойланып, оңды әрекеттену үшін философияның 9 қағидасын 
163 
 

оқып-білу  қажеттігін  ескертеді.  Мұндағы  мақсат  -  тұтастықты,  ақиқатты, 
ізгілікті, жаңа игілік көздерін іздестіру, соған қол жеткізу. Философ адамды 
өз болмысын өзі танып білуге тәрбиелеу ісіне үлкен мән берді. Бұл мәселені 
логикалық,  этикалық,  педогогикалық,  тілдік  тұрғыдан  кеңінен  саралап, 
бұларды  бір-бірімен  өзара  сабақтастықта  қарастырады.  Рухани  жоғарғы 
мақсат нышандарын адамдарды өзара байланыстыратын бастаулардан - жан-
дүние үндестігінен, әдеміліктен, қайырымдылықтан, бақыттан іздестіреді.  
Ғұлама ғалым өмір сүрген кезеңде түркілердің қала - мемлекеттері көп 
болған  еді.  Сондықтан  ол  «мемлекетті»  көбінесе  «қала»  түсінігімен  қатар 
қойды.  Өйткені    Әл-Фараби  өмір  сүрген  дамыған  ортағасырлық  заманында 
қалалар  –  басқару  билігі,  әскери  күші  бар,  қала  айналасында:  диханшылар, 
қолөнершілер,  көшпелі  малшылар  және  т.б.  түрлі  әлеуметтік  топтар  өмір 
сүретін толыққанды мемлекет болып қалыптасты. Мемлекет пен   қоғамның 
кемелденуі  туралы  әлеметтік-саяси  теориясында    мемлекет  басқарушылары 
мен    сол  қоғамда  өмір  сүретін    адамдардың  да  ұстануы  тиіс    мемлекетті 
басқарудың  императивтері  мен  механизмдері  ашылды.  Бақытқа  жету 
жолында Қала-мемлекет-терде тұратын адамдардың арасындағы  қайрымды-
лық пен түсінушілік, бір-біріне көмек беру, достық пен бейбітшілік, тәрбие 
мен тәлім Әл - Фарабидің «мәңгілік» философиясының  ажырамас бір бөлігін 
құрайды  және  осы  күнгі  «Мәңгілік  ел»  патриоттық  актысын  қабылдаған 
қазақстандықтар үшін рухани құндылық ретінде саналады.  
Әбу  Наср  Әл-Фарабидің  азаматтық,  саясат, адам, қоғам жөніндегі 
ойлары  «Мемлекеттік  қайраткерлердің  нақыл  сөздері»  трактатында 
қарастырылған. Бұл  шығарма негізінен бір мақсатқа — адам мен қоғамның 
арақатынасы  және  оның  жетілуіне  арналған.    Әл  Фараби  «Азаматтық 
саясатта» қоғамды талдауды қаладан бастаса, «.... нақыл сөздерінде» ол мұны 
ең кішкене жанұядан, от басынан немесе үйден бастайды. Аристотель сияқты 
ол үйді бірнеше бөлікке - ері мен әйелі, қожайыны мен қызметшісі, ата-анасы 
мен  баласы,  мүлкі  және  иесі  деп  бөледі.Үйдің  өзіне  тән  мақсаты  болады, 
бірақ қаланың бір бөлшегі болғандықтан ол қала белгілейтін ортақ мақсатқа 
қызмет  етуге  арналады,  сөйтіп  бұл  арада  адамның  өз  басының  мүдделерін 
қоғам мүдделеріне бағындыру туралы пікір айтылады. Бұл жерде Фарабидің 
қала  дегенін  мемлекет  деп  түсіне  отырып,  оның  ойларынан  
азаматтық гуманизмнің  биік  деңгейі  көрінеді.  Мұнда  жеке  бастың  
мүддесінен  қоғам  мүдделерін  жоғары  қоюы,      азаматтық  пен  адамгершілік 
құндылықтарынын    көріністері деп білеміз. 
Фараби  өз  трактаттарында  қоғамдық  саяси  мәселе  бойынша  халық 
билігімен демократия жайлы айтады. Мәдениетсіз қалалардың барлық түріне 
қарама – қарсы қайырымды қалаға ең жақыны коллективті қала дейді . Бұл 
қаланың  тұрғындары    барлық  іс  –  қимылды  тең  құқылы  ,  бұл    жерде 
бағыныштылар мен билік етушілер жоқ . Ал  қаланың басшылары құрметке 
иеленгендер  ғана  бола  алады.  Фараби    бостандықпен  тең  құқылыққа 
ықыласпен қарайды, бірақ басшысыз, оның өкіметінсіз жалпыға ортақ бақыт-
қа жету мүмкін емес деп есептейді . 
164 
 

Өзінің    «қайырымды»  және    «қайырымсыз»  қалалардың  әр  түрлі 
мінездемелерімен    классификацияларында  Фараби  қоғамның  жетілдірілген  
әлеуметтік  құрылымын  қайта  жасады.  Ол  қала  –  мемлекеттің  қоғамдық 
өмірінің  толық  мінездемесін    береді  .  Фараби    «адамның    жануарлар  
әлемімен  бөлініп  тұратыны  ақыл    ойы  және  тәнінің  жетілдірілгендігімен  , 
бірақта адам одан әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі  өнерге зәру » - 
деді. 
Фараби  мемлекеттің  міндетін  және  оның  ішкі  және  сыртқы  
міндеттерін  толық  анықтап  береді.  Сыртқы  міндеті  мемлекеттің  қайрымды 
қала  тұрғындарын  немесе  мемлекетті  сыртқы  жаулардан  қорғау,яғни  күшті 
қорғаныс  ұйымдастырумен  жүктеледі  .Ішкі    міндеті  мемлекеттің    өз 
халқының    бақытқа  жетуі  үшін    көрнекті  шараларды    іске  асыру    керек  :  
Әділеттілікті    орнату,  халықты оқыту,оларды  керекті  ғылыммен  толықтыру 
оны    адамгершілікке    тәрбиелеу,қайырымдылықты  тарату  және  ең  жақсы 
бақытқа  жеткізілетін    әдеттерді  бойға  сіңіру.  Қалған  мәселелердің  бәрі  
экономикалық және саяси мәселелерге яғни негізгі міндетке бағынады, яғни 
адамдардың    бақытқа  жетуі  олардың  рухани  жетілуіне  тәуелді.  Бұл 
айтылғандарға тікелей байланысты мысалдарды   сол   замандағы  түркілер-
дің күнделікті өмірінен алуға болады. Мысалы бір тарихи аңызда: Бірде хан 
аңға  шығып  бара  жатып,  бір  елді  мекеннің  жанынан  өткенде  жасы  90 
шамасындағы  қарияның  жерге  грек  жаңғағы  ағашын  отырғызып  жатқанын 
көреді  де,  таң  қалып:  Қария,  сен  грек  жаңғағының  ағашын  отырғызып 
жатырсың  ба?  -  деп  сұрайды.  Қария  оған  «ия  әміршім»  деп  жауап  береді. 
Әмірші  грек  жаңғағының  ағашы  отырғызылғаннан  кейін  20  жылдан  соң 
жеміс беретінін ескеріп: «оның жемісін көру үшін саған қанша жыл керек» 
екендігін сұрайды. Сонда Қария: «бұрыңғылар отырғызды, біз жедік, енді біз 
отырғызамыз,  кейіңгілер  жемісін  көреді»-дейді.  Хан  қарияның  даналық 
сөзіне қатты ризалығын білдіріп,   ұлкен сый бергізген екен.    
Әл-Фараби  заманы  мен  кейіңгі  тарихи  кезеңдердің  сабақтастығы 
Абайдың  көзқарастарынан  байқаалады.  Оған  мынандай  мысалдар  келтірсек 
болады. Әл-Фарабидiң өзінің "Кемеңгерлiк меруертi" деген әйгiлi кiтабында 
«мәңгілік» философиясының ғылыми қағидасын мына бір өлеңінде  берсе: 
«Сан берген сана берген санат берген, 
Инсан деп саналыға ол ат берген 
Жаратып барша әлемдi жалғыз нұрдан. 
Жауһари нұр сәулесiн тарат деген» - деген 
Әл-Фараби   айтқан осы ойды Абай: 
«Махаббатпен жаратқан адамзатты, 
Сен де сүй, сол Алланы жаннан тәттi»- 
деп,  байланыстырып  әкетедi.    Әл-Фарабидің  философиялық  ілімдері  мен 
Абай  ойларының  сабақтастығын  анықтап,  көрсеткен  ғұлама  ғалым  Ақжан 
Машани  болды.  Фарабидің    әлем  кеңістігі  мен   уақыттың  эволюция-лық    
дамуын    біртұтастықта         қарастыруын     Машанидің  өзі  де  танымдық 
деңгейде бере алған. 
165 
 

Мысал  ретінде  Әл-Фарабидің  жоғарыда  келтірілген  өлең  жолдарына 
сәйкес Ақжан әл-Машанидің: 
Адам – ғалам, ғажайып, жеке дара, 
Жан құмары ізденген мәңгі сана. 
Өзіңді өзің танысаң істің басы, 
Түзеген өз ғаламын болған дана. 
 – 
деген  жыр  жолдарын  салыстыруға  болады.  Машани:  «Абайдан  тәлім 
алмасақ,  Фарабиге  бармас  едік»  деп  бекер  айтпаған  болатын.Сондықтан 
әдістемелік нұсқау ретінде А. Машанидің «Әл-Фараби  және Абай кітабымен 
[25] 
оқыр-мандардың  танысып  шығуы  қажет.Өйткені  осы  екі  тұлғаның 
дүниетанымдық  көзқарастарының  ортақ  құндылықтары  ғылыми  тұрғыда 
дәлелденген болатын.   
Сонымен    қазіргі  заманда  қазақ  елінің  құрып  отырған  мемлекетінің 
ұлттық  идеясы  «Мәңгілік  Ел»    болуының  түп  төркіні  осы  ортағасырлық 
түркілердің  «Мәңгі  Ел»  мемлекеттік  идеологиясын    саяси-философиялық 
тұрғыда  негіздеген  әл-Фарабидің  «мәңгілік»  философиясында  жатыр  десек 
қателеспейміз.  Өйткені  әл-Фараби  бұл  теориясын  түркілердің  тарихи  өмір 
шындығынан  алды.  Елбасының    Ортағасырлық  түркілер  өздерінің 
мемлекетін  құрғанда да оны «Мәңгі Ел» деп жариялағаны мәлім. Сондықтан 
оқырман  қауым  Елбасының:  «Ұлттық  идеяның  тұжырымы  ұлттық  тарихи 
кеңістікте  жатыр.  Оны  өзге  бір  өрістерден  іздеу  кезекті  әмбебап 
құрылымдардың  біріне  қарай  құлдырап  кету  деген  сөз.Ұлттық  идеяның 
қалыптасуы өзіміздің төл тарихымызды жаңаша ұғыну негізінде ғана мүмкін 
болады» деген сөздерін басты қағида ретінде ұстануы тиіс.  
Сөйтіп,  өз  заманында  Әл-Фараби  осы  мәселерді  ғылыми  жүйеге 
келтіріп,    өзіне  дейіңгі    және  өз  замандастарынан  ілгері,  озық  ілім 
қалыптастыра  алды.  Нәтижесінде  «Мәңгілік  ел»  жай  ұғым  емес,  саяси 
философиялық маңызды тұжырымға айналды. 
Жүсіп  Баласағұнның  түркілердің    «Мәңгілік  ел»  мемлекеттік 
идеологиясын   саяси -құқықтық  жүйесін   негіздеуі.“Құтты білік” дастаны 
орта  ғасырлар  да  өркениетті  ел  болған  Қарахан    мемлекеті  (942–1210  жж.) 
түріктерінің  тілінде  жазылғаны  белгілі.  Жүсіп  Баласағұн  «Құтты  білікті» 
1069-
1070  жылдары  Баласағұн  қаласында  бастап,  он  сегіз  айдың  ішінде 
Қашқар қаласында аяқтаған.  Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев 
(1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне 
(
Пекин, 1984) тәржіма жасады.     
Жүсіп  Баласағұн  да  Әл-Фарабидің  «мәңгілік»  философиясын  қолдай 
келіп, оны шығармасындағы мына жолдармен қуаттайды: 
Кісі мәңгі болмас, мәңгі – ат, ары, 
Мәңгі қалар оның жақсы атағы! 
Өзің мәңгі емес, атың мәңгілік, 
Атың мәңгі болса, затың мәңгілік! [228-229 бәйіттері]  
Мәңгілік бек болсам десең тегінде, 
Заңды құр да, зұлымды құрт еліңде [1435 бәйіті] 
166 
 

Кезінде  “Құтты  білік”  дастаны  Шығыстың  әр  елінде  әр  түрлі  аталып 
кеткен. Бір елде – “Айнак ул-мамлакат” (“Мемлекет тәртібі”), екіншісінде – 
“Панунаман мулук”  (“Әкімдерге  насихат”),  үшіншісінде –  “Адаб  ул-мулук” 
(“Әкімдердің әдептілігі”) деген атпен мәлім. 
  
Жоғарыда  келтірілген  атаулардың  бәрі  –  “Құтты  білік”  дастаны, 
негізінен,  мемлекетті  басқару  мәселесіне  арналған  шығарма  екенін  растай 
түседі.Қарахандар  әулеті  билік  жүргізген  кезеңде  ұлан-ғайыр  өлкені  алып 
жатқан  осы  мемлекеттің  басқару  тәртібін  белгілейтін  ережелер,  сондай-ақ, 
қоғам  мүшелерінің  құқықтары  мен  міндеттерін  айқындайтын  тиісті  заңдар 
жоқ  еді.  Міне,  елдегі  осы  олқылықтың  орнын  толтыру  мақсатымен  Жүсіп 
Баласағұн  өзінің  “Құтты  білік”  дастанын  жазды.  Демек,  дастан  белгілі  бір 
мағынада  елдегі  Ата  заң    қызметін  атқарған.  Шығармада  ел  басқарудың, 
экономиканы, әлеуметтік тұрмыс тық ахуалды, әскери істі ұйымдастырудың, 
шаруашылықты,  тағы  басқа  да  мемлекеттің  әл-ауқатын  жақсартудың 
ерекшеліктері  суреткерлік-философиялық    тілмен  баяндалады.  Жүсіп 
Баласағұн дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен 
елшілердің,  әскербасылар  мен  нөкерлердің,  тәуіптер  мен  аспаздардың, 
диқандар  мен  малшылардың,  т.б.  қоғам  мүшелерінің  мінез-құлқы,  білім 
дәрежесі,  ақыл-парасаты,  құқықтары  мен  міндеттері  қандай  болу  керектігін 
жеке-жеке баяндап шығады.  
Билікте  отырғандар  өзі  басқарып  отырған  халқына  қиянат  жасамауы 
керек.  Ел басқаратын адам білімді болу керек.  Өйткені басқарушы білімсіз 
болса ол адам ақылды бола алмайды. Сондықтан ел басқарушы білікті болуы 
шарт.  Сонымен қатар ел басқарушы  үшін ойшыл  бес жаманшылықты атап 
көрсетеді.  Олардың  қатарына:  өтірік  айту,  надандық,ұшқалақтық,  ашу, 
сараңдық  жатқызылады.  Билікті  аздыратын  факторлар  ретінде  өзімшілдік 
пен залымдық та айтылған. Осындай   жаманшылықтан    бойын ада ұстаған 
бектің басынан бақ ұшпайды,- дейді [222-223 бәйіттері]. 
Ел басқарушысының дұрыс саясаты жақсы көңілден және ақиқатты  сөз 
айтудан  басталады.  «Бектік  ісі  аян  бектің  бәріне-  бәрі  жүйрік  заң,  саясат 
мәніне».  Билік  әр  кезде,  қандай  мәселені  шешседе  сабырға,  ақылға  және 
парасатқа  жеңдіреді.  Барлық  істі  біліктілікпен  билеу  бекті,  басшыны 
мақсатына  жеткізеді.  Заңды,  ұятты  сақтай  біліп,  елін  сүйген  ер  басшыны 
қаншада  халқы  құрметтейді.  Оның  есімі  халқымен  бірге  жасайды.  Әділдік, 
шындық, жомарттық, білім мен ақылға ұласса халыққа тиімді билік болады. 
Билік түзу заңға, адал заңға, халықтың мүддесіне сәйкес келетін заңға қызмет 
етсе, ол мемлекеттің келешегі  зор  болады,- дейді Ж. Баласұған [11,216-217].   
бб. 
Оның  әйгілі  «Құтты  білік»  еңбегіндегі  ойларының  Қазақстанның 
бүгінгі саяси өміріне және демократиялық жаңаруына етер ықпалы зор. Түркі 
халқының  ұлы  бабасы  демократиялық  мемлекет  туралы  тікелей 
айтпағанымен  саяси  және  мемлекеттік  билікті  дұрыс  және  әділ 
ұйымдастырудың нақты жолдарын ұсынады. 
167 
 

Жүсіп  Баласұғанның  саяси  институттар  мен  саяси  биліктің 
қызметтеріне   айтқан  қағидалық  ойлары  қазіргі  таңда  Елбасы  ұсынып 
отырған  5  институттық  реформамен  үндес  келеді.   Баласұғанның  билікке 
талабы  қазіргі  демократиялық  биліктің  табиғатын  ашады.  Демек,  тарих 
толқынында  шыңдалған   қазақтың  ата-бабаларының  саяси  ойы  мен  саяси 
мәдениетінде  бар  құндылықтар,  идеялар  мен  қағидалар  қазіргі  саяси 
шындықта нақты құндылықтар ретінде маңызды  рөл атқара алады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.Орхон ескерткіштерінің толық Атласы.Астана: «Күлтегін», 2007 
2
.Бұл да сонда, 
3
. Бұл да сонда, 
4. F. Laszlo. Kagan ve aіlesі. // Türk Hukuk Tarіhі Dergіsі, І. -Ankara, 1944 
5
.Gy. Moravcsіk. Byzantіnoturcіca. І-ІІ. – Berlіn, 1958. 
6.Gy. Nemeth /türk.terc./. Hunların Dіlі. – İstanbul, 1962.8 
7. P. Vaczy /türk.terc./. Hunlar Avrupa'da. – 
İstanbul, 1962. 
8.  Eberhard W. Birkaceski Turk unvani hakkinda. Belleten, no.35.Ankara, 
1945.  
9.V.M
іnorsky. Hudud'ul-Alem. The Relіgіon of the World, a persіon 
Geography,GMNS, X
І. – London, 1937 
10. 
Әбунасыр әл-Фараби.Таңдамалы трактаттар.Алматы:Арыс»,2009.                  
11. 
Баласағұн Жүсіп. Құтты білік.Алматы:«Өлке».2006.-640б. 
12. 
Баласұған Жүсіп. Құтты білік.- Алматы: Жазушы, 1986. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
168 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
АЛТАЙ – Т
ҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ 
АЛТЫН БЕСІГІ  
Фотошежіре 2011, 2013  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
169 
 

 
 
 
 
Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі форумы – 2011  
 
 
170 
 

 
 
 
 
 
Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі форумы – 2011  
171 
 

 
 
 
 
   
 
 
«Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының жұмысы – 2013  
 
172 
 

 
 
 
 
«Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының жұмысы – 2013  
 
173 
 

 
 
 
 
 
 
«Алтай -  түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының жұмысы – 2013  
174 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
«Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының жұмысы – 2013  
 
 
 
 
175 
 

 
 
 
 
 
 
«Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының секциялық жұмысы – 2013  
 
176 
 

 
 
 
 
 
 
 
«Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік 
конференциясының жұмысы – 2013  
  
177 
 

 
 
 
 
 
 
Алтай - түркі әлемінің алтын бесігі форумы – 2013 
178 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ АЛТАЙДЫҢ ТАРИХИ-МӘДЕНИ 
М
ҰРАСЫНЫҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІ 
 
 
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ 
КАЗАХСТАНСКОГО АЛТАЯ 
 
 
ARCHEOLOGOCAL RESEARCH OF HISTORICAL AND 
CULTURAL HERITAGE OF KAZAKHSTANI ALTAY 
 
 
 
 
 
 
 
 
179 
 

БАЙПАКОВ  К.М.,  ЕРОФЕЕВА  И.В.,  ИЛЬИН  Р.В.,  КАЗИЗОВ  Е.С., 
ЖАНБУЛАТОВ К.А., Институт археологии им. А.Х. Маргулана МОН РК, 
г.Алматы, Республика Казахстан 
 
БУДДИЗМ В КАЗАХСТАНЕ: ИССЛЕДОВАНИЕ КОМПЛЕКСА  
ТИБЕТСКОГО БУДДИЗМА АБЛАЙКИТ 
 
История  буддизма  в  Казахстане.  На  протяжении  многих  столетий 
территория  Казахстана  являлась  постоянным  «местом  встречи»  трех 
мировых  религий  –  ислама,  христианства  и  буддизма.  Их  длительное 
сосуществование  в  едином  геополитическом  пространстве,  наложило 
своеобразный  отпечаток  на  развитие  материальной  и  духовной  культуры 
народов, населявших в прошлом Казахстан.  
Эта  важная  особенность  историко-культурной  жизни  местного 
населения скотоводов, кочевников, земледельцев и горожан во многом была 
обусловлена  центральным  положением  региона  в  географическом 
пространстве  внутриконтинентальной  Евразии.  Территория  Казахстана 
функционировала  как  гигантский  транзитный  коридор,  по  которому 
постоянно  перемещались  с  юга  и  юго-востока  на  запад  и  северо-запад  и  в 
обратном  направлении  потоки  разноязычных  мигрантов  и  осуществлялся 
обмен  товарами,  информацией,  технологиями  и  духовными  ценностями. 
Великий Шелковый путь служил местом диалога культур. 
В  распространении  буддизма  из  Индии  на  территории  Казахстана 
важная  роль  принадлежала  государствам  древности  и  средневековья, 
Парфии,  Кушанской  империи,  Согду.  Богословы  и  миссионеры  особенно 
активно начали проповедовать учение Будды во II-VII вв. н.э. 
Буддийские  памятники  обнаружены  в  ряде  историко-культурных 
районов  и  городов  на  трассе  Великого  Шелкового  пути:  это  буддийский 
монастырь  Каратепа  I-III  вв.  в  Термезе:  культовое  сооружение  в  долине 
Санзара  в  Согде;  буддийские  памятники  в  Мерве;  буддийский  монастырь 
VII-VIII 
вв. Аджинатепа в Тохаристане; храмы Кувы в Фергане; Ак-Бешиме 
и Красной Речке в Жетысу-Семиречье [1]. 
Важно  отметить,  что  распространение  буддизма  среди  народов 
Средней  Азии  и  Казахстана  сопровождалось  мощным  потоком  индийской 
культуры. 
О  влиянии  буддизма,  которое  испытывали  тюрки  с  VII  в., 
свидетельствует  буддийский  паломник  СюаньЦзянь.  По  пути  в  Индию  он 
был  принят  в  ставке  тюрского  кагана  в  горах  Цзе-Дань  и  имел  беседу  с 
самим каганом и его окружением. Он пишет о благожелательном отношении 
к этой религии кагана западных тюрок. В первой половине VII в. некоторые 
правители  западных  тюрок  становятся  буддистами  или  покровителями 
буддизма,  причем  исследователи  связывают  это  с  переходом  тюрок  к 
оседлости  и  городской  жизни.  Маршрутом  движения  их  стал  Великий 
180 
 

Шелковый  путь,  который  был  не  только  дорогой  движения  товаров,  но  и 
диалога культур и религий [2]. 
Первые  находки,  связанные  с  буддизмом  в  Жетысу,  сделаны 
Семиреченской  археологической  экспедицией,  возглавляемой  Α.Η. 
Бернштамом. В 1940 г. были обнаружены часовня и монастырь на восточном 
шахристане Ак-Бешима -средневековом городе Суябе. 
В  1953-1954  гг.  Л.Р.  Кызласов  полностью  исследовал  храм  на 
городище  Ак-Бешим  за  городскими  стенами  и  отнес  его  к  VII-VIII  вв.  В 
1955-
1958  гг.  Л.П.  Зяблин  раскопал  на  городище  Ак-Бешим  еще  один 
буддийский храм этого времени. 
В  1961  г.  П.Н  Кожемяко  провел  раскопки  буддийского  храма, 
расположенного в 300 м южнее цитадели городища Красная Речка. Здесь, в 
обходном коридоре была обнаружена фигура лежащего Будды. В 1979-1983 
гг., затем в 1996-1998 гг. работы были продолжены В.Д. Горячевой и К.М. 
Байпаковым.  Храм  был  полностью  раскопан  и  датирован  VII-IX  вв. 
Архитектура  храмов,  культовые  предметы  свидетельствовали,  что  еще 
одним  направлением  распространения  буддизма  в  Жетысу,  кроме  Средней 
Азии,  стал  Восточный  Туркестан,  куда  буддизм  проник  через  Гималаи  и 
Китай. 
Имеются сведения о строительстве большого числа буддийских храмов 
в  692-705  гг.  в  Китае  и  западных  землях.  Они  возводились  по  приказу 
императрицы By Хоу (By Цзян), которая провела реформу буддизма на базе 
сутры  –  «Большое  облако».  Поэтому  можно  заключить,  что  многие 
буддийские монастыри и храмы Жетысу-Семиречья были построены именно 
в промежутке 692-705 гг. 
Архитектура, а также глиняная скульптура, росписи храмов Семиречья 
свидетельствует  о  их  близком  сходстве  с  буддийскими  сооружениями  и 
артефактами  из  Восточного  Туркестана,  Турфана,  Шорчука,  Гаочана, 
Безеклика. 
Бронзовые статуэтки и бляхи из Жетысу имеют сходство с изделиями 
из двух буддийских центров Китая – Чаньани и Лояня танского периода, а 
также из Кашмира [3]. 
Аналогии  буддийским  каменным  стелам  Жетысу  имеются  также  в 
материалах Северного Китая эпохи династии Тан [4]. 
В  Таласской  долине  к  находкам,  связанным  с  буддизмом,  следует 
отнести  серебряную  «уховертку»,  найденную  при  раскопках  некрополя 
городища Костобе, отождествленного с городом Джамукатом. Найдена она в 
погребении VII-VIII вв. 
Влияние индуизма и буддизма отчетливо прослеживается в памятниках 
изобразительного искусства, в частности на резных досках из Куйрыктобе – 
одного  из  городищ  Отрарского  оазиса,  отождествленного  с  городом 
Кедером. 
181 
 

Интересны  фрагменты  двух  деревянных  деталей  с  изображениями 
сирен,  найденные  у  основания  колонн.  Появление  изображения  сирен-
гарпий связано с искусством Индии. 
Изображения  таких  же  сирен  сохранились  также  на  ступах  Санчи  и 
Бхарутта, в гротах Бамиана, на резной кости Беграма. 
В  индуистских  и  буддийских  текстах  эти  мифические  существа  в 
качестве мужской и женской пары названы Кинара и Кинари. 
Новые  исследования  показали,  что  буддизм  имел  распространение  в 
Жетысу  и  после  X-XI  вв.  В  середине  XIII  в.  о  буддийском  храме  Северо-
Восточного  Жетысу  сообщает  Гильом  де  Рубрук  –  посол  Людовика  IX  к 
монгольскому  хану  Мункэ.  В  Жетысу  он  останавливался  на  две  недели  в 
городе  Кайлаке  –  Каялыке,  который  отождествляется  с  городищем 
Антоновка в долине р. Лепсы. 
Археологические  исследования,  проводившиеся  на  городище 
Антоновка в 1998-1999 гг., открыли здесь остатки буддийского храма. 
Храм  представлял  собой  постройку  из  сырцового  кирпича,  стены 
которой возвышались на 3 м. Вход находился с юго-западной стороны. 
Аналоги  храму  в  части  планировочной  композиции  достаточно 
широки  –  это  раннесредневековые  буддийские  храмы  Суяба  и  Навакета. 
Интересны аналогии кладки стен с использованием приема кладки кирпича 
на ребро с наклоном. Таким способом были сооружены стены буддийского 
храма в Хара-Хото – столице Тангутского государства. 
Буддийские  изделия  XIII  в.  обнаружены  и  на  городище  Талгар, 
отождествленном со средневековым городом Тальхиром – одним из крупных 
городов Илийской долины, расположенном в 25 км восточнее Алматы. Здесь 
в слое XIII в. была найдена вырезанная из кости фигурка сидящего Будды. 
Высота  ее  7  см.  К  сожалению,  фигурка  сильно  повреждена,  у  нее  отбиты 
голова,  руки.  За  спиной  Будды  стоят  две  фигурки,  видимо,  барабанщика  и 
человека, держащего древко [5]. 
Следующий  период  распространения  буддизма  в  Казахстане  связан  с 
Джунгарским ханством. 
Эпоха  массовых  миграций  и  крупномасштабных  территориальных 
завоеваний  джунгаров  хронологически  совпала  с  процессом  интенсивного 
распространения  северного  (тибетского)  буддизма  у  джунгаров  и 
превращения  его  в  последней  четверти  XVII  в.  в  официальную  религию 
Джунгарского  ханства.  Самый  ранний  период  распространения  тибетского 
буддизма в ойратских кочевьях относится к 10-40-м гг. XVII в. В этот период 
наиболее  влиятельные  князья  (тайджи)  всех  крупных  родоплеменных 
группировок  ойратов  приняли  новую  религию  и  установили 
непосредственные связи с Далай-ламой Лхассы. 
Основными материальными свидетельствами истории распространения 
тибетского  буддизма  на  территории  Казахстана  среди  ойратских  племен  в 
XVII – 
середине XVIII в. являются возведенные их светскими правителями и 
ламами  буддийские  монастыри  –  суме  или  кит-хит.  Они  обычно  включали 
182 
 

кирпичное  или  саманное  здание  храма,  в  котором  проводились  ритуальные 
службы;  постройки  хозяйственно-бытового  назначения,  жилые  помещения 
для послушников и лам, а также систему водосборников и ирригации. 
Первый  буддийский  храм  из  известных  в  науке  ойратских  культовых 
объектов  на  территории  Казахстана  –  Кабалгасун,  или  Калбагасу  позднее 
переименованный  ойратами  в  Джалин-обо,  был  основан  около  1616  г.  на 
левой  стороне  Иртыша  у  речки  Калбасунки  в  нескольких  км  к  западу  от 
современного села Подпуск Павлодарской области. 
Вторым  по  времени  создания  буддийским  комплексом  ойратов  на 
территории  Казахстана  был  монастырь  Дархан-Цорджин-хит,  или  «Семь 
палат», построенный между 1639 и 1644 годами на левом берегу Иртыша в 
районе современного Семипалатинска. 
Третий по счету буддийский комплекс – Кызылкент, расположенный в 
Центральном  Казахстане  в  ущелье  Кызылкеныш  Кентских  гор,  на  правом 
берегу реки Кызылкеныш. 
 
Наиболее  вероятной  датой  основания  Кызылкента  следует  считать 
1644-
й  год,  в  течение  которого,  по-видимому,  и  осуществлялись  основные 
строительные работы в вышеуказанном горном ущелье. 
В  1654  г.  на  левой  стороне  верхнего  течения  Иртыша,  в  Калбинских 
горах,  в  70  км  к  юго-востоку  от  современного  Усть-Каменогорска  Аблай-
тайджи (умер в 1674 г.) построил еще один крупный буддийский монастырь 
– 
так называемый Аблайкит. 
В течение второй половины 50-х – 60-х гг. XVII в. Аблайкит являлся 
одним  из  самых  крупных  религиозных  центров  и  хранилищем  ценнейших 
буддийских  манускриптов.  В  1720  г.  русскому  военному  отряду  во  главе  с 
генерал-майором  И.М.  Лихаревым,  основавшим  Усть-Каменогорскую 
крепость,  удалось  обнаружить  в  руинах  этого  храма  большое  количество 
тибетских  и  ойратских  рукописей,  произведений  буддийской  иконографии, 
бронзовых  статуэток,  изображавших  разных  божеств  и  других  предметов 
тибето-монгольского  декоративно-прикладного  искусства.  В  XVIII  в.  этим 
находкам,  в  первую  очередь  древним  тибетским  рукописям,  суждено  было 
сыграть  важную  роль  в  становлении  и  развитии  как  российской,  так  и 
европейской тибетологии [6]. 
Однако,  новые  исследования  вопроса  о  времени  и  месте  поступления 
первых  рукописей  доказали,  что  первые  тибетские  рукописи  поступили  в 
Санкт-Петербург  из  Семи  Палат,  а  не  из  Аблайкита,  которые  были 
отправлены И.Д.Шумахером, откуда они попали в Британскую библиотеку и 
аббату  Биньону  в  Париж.  Все  же  листы  из  Аблайкита  были  отправлены  в 
Санкт-Петербург  из  Сибири  в  1734  г.  академиком  Гмелиным  и 
Г.Ф.Миллером.  Также  отмечено,  что  опубликованные  бронзовые  фигурки 
были не из Аблайкита, а из разграбленных могил и кладов и были переданы 
Петру I князем Гагариным. 
Описание  памятника.  Первое  сообщение  об  Аблайките  было  сделано 
Федором  Байковым,  зимовавшим  у  тайши  Аблая.  В  1735  году  он  впервые 
183 
 

был  задокументирован  геодезистом  Василием  Шишковым  посредством 
съемки плана и зарисовки. 
Краткие  сведения  об  Аблайките  исходят  также  от  путешественников-
ученых  ХVІІІ  века  –  Ф.И.  Страленберга  (1730),  Г.Ф.  Миллера  (1750),  И.Г. 
Гмелина (1751), П.С. Палласа (1786), И.П. Фалька (1824). В первой четверти 
ХVІІІ  века  к  Казахстану  и  Средней  Азии  усилился  интерес  Петра  І, 
считавшего  казахские  степи  «вратами  всем  землям  Азии».  В  связи  с  этим 
сюда  было  организовано  несколько  экспедиций,  в  том  числе  –  И.Д. 
Бухгольца  (1715-1716  гг.)  и  И.М.  Лихарева  (1720)  к  верховьям  Иртыша. 
Именно  с  1720  года,  после  основания  Усть-Каменогорской  крепости  и 
получения  Петром  І  рукописей,  доставленных  с  Аблайкита,  науке  стал 
известен этот памятник.  
В  1811  году  Г.И.  Спасский  посетил  Аблайкит,  сделал  подробное 
описание памятника и рисунок развалин, из которых видно, что в то время 
стены храма и ворота были еще целы. В 1826 году краткое описание здания 
дает К.Ф. Ледебур. Почти у всех авторов ХІХ века, касавшихся географии и 
истории  Верхнего  Прииртышья  –  А.И.  Левшина,  А.  Гумбольдта,  С.И. 
Гуляева,  Ж.-А.  Кастанье,  П.П.  Семенова-Тянь-Шанского  есть  сведения  об 
Аблайките.  
Как явствует из сохранивших планов и зарисовок комплекса, центром 
комплекса был величественный храм. 
В  целях  обороны  комплекс  был  обнесен  каменной  стеной,  частично 
сохранившейся до наших дней.  
Возникновение  Аблайкита  связано  с  историческими  событиями, 
развернувшимися  в  XVII  в.  на  территории  Восточного  Казахстана.  Этот 
период связан с обширной ойратской экспансией, импульс которой исходил 
из  глубин  Центральной  Азии.  С  ростом  политической  активности  ойратов 
совпал период широкого распространения в их среде ламаизма, связанного с 
деятельностью миссионера, просветителя и реформатора письменности Зая-
Пандиты. Именно Зая-Пандита в 1657 году освящал храм Аблайкита. 
В  2016  г.  в  конце  мая  по  инициативе  Акима  области  А.Д.Ахметова 
были начаты раскопки Аблайкита. 
Раскоп  1-2:  крепостная  стена  и  въездной  комплекс.  В  южной  части 
крепостной  стены  заложен  раскоп  №1  общей  площадью  520  кв.  м  для 
исследования стены с въездным комплексом.  
Крепостная  стена  буддийского  комплекса  Аблайкита  представляет 
собой  оборонительное  сооружение  общей  протяженностью  по  периметру 
2125 м. Стена построена с учетом рельефа местности и тыльной (северной и 
западной частью) примыкает к каменной гранитной гряде. 
С  южной  и  восточной  стороны полезная  площадь  под храм,  жилые и 
хозяйственные  помещения  огорожена  каменной  стеной.  Здесь  стена 
проходит  по низменной  долинной  части.  В 50  м от  стены  протекает ручей, 
который  опоясывает  комплекс  с  двух  сторон.  Ручей,  разливаясь  весной, 
становится сплошным и труднопроходимым болотом до позднего лета.  
184 
 

Таким  образом,  крепостная  стена  является  вторым  оборонительным 
рубежом  на  подступах  к  комплексу.  Первыми  являются  естественные 
природные преграды: с севера и запада это горный хребет, а с востока и юга 
– 
ручей и болото. 
Ширина и высота крепостной стены не везде одинакова. Так, ширина 
стены  в  долинной  части  составляет  3,4-3,6  м.  А  в  тех  местах,  где  стена 
стыкуется со скальными гранитными выходами горного хребта, ширина стен 
уменьшается до 2,5 м. На вершине хребта, чтобы закрыть открытые участки, 
где враг может проникнуть в крепость, ширина стены уменьшается до 1,5 м. 
Здесь  высота  стены  от  1  до  1,5  м,  поскольку  рельеф  хребта  образует 
естественное  заграждение.  Стена  на  данном  участке  построена  с 
применением  чистого  природного  камня  уплощенной  формы.  Центральная 

жүктеу/скачать 29,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: