По цивилизационным вопросам (Karimov 1991; 2003 (1); 2003 (2);
2004): 1) Поддержка концепции этнолингвопанизма (Karimov 1991),
концепции тюркизма и возрождения Тюркской цивилизации, разъяснение и
поддержка концепций демократического тюркизма и ортатюркизма; 2)
Позиция за равноправный диалог, полилог локальных цивилизаций в рамках
мировой цивилизации, против концепции исключительных прав западной
или иной отдельной цивилизации отождествлять свою культуру и свои
103
ценности с общечеловеческими, против ликвидации национальных культур,
против вытеснения их массовой культурой; 3) Поддержка концепции
формирования среднеалтайского языка, общеалтайского мировоззрения и
единого общеалтайского информационного пространства (Karimov 2009 (2)).
По политическим проблемам:
1) Создание Тюркской Конфедерации государств (ТКГ). Конфедерация
должна обеспечивать сохранение суверенитета отдельных тюркских
государств и их членство в ООН. В Тюркской Конфедерации допускается на
основе консенсуса всех её членов участие отдельных стран ещё и в других
межгосударственных объединениях;
2)Соблюдение устава ООН, поддержка её международной
деятельности;
3)Поддержка концепции международно-правовой защиты прав
человека;
4)Поддержка геополитической концепции многополярного мира.
Одним из полюсов при этом может стать Тюркская Конфедерация;
5) Расширение Шанхайской Организации Сотрудничества (ШОС), и
превращение её, в Организацию по безопасности и сотрудничеству в Азии
(ОБСА), в аналог Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе
(ОБСЕ) за счет добровольного включения и других азиатских стран.
Организация «Совещание по взаимопониманию и мерам доверия в Азии»,
созданная по инициативе Казахстана, может слиться с ОБСА.
По военным вопросам:
1) Создание в рамках Тюркской конфедерации государств военного
оборонительного союза на базе имеющейся системы межгосударственных
договоров с сохранением суверенитета каждого тюркского государства;
2) Поддержка договора о нераспространении ядерного оружия и
договора о безъядерной зоне в Центральной Азии с адекватным совместным
своевременным реагированием ТКГ на происходящие в мире изменения в
сфере ядерных угроз и ядерной безопасности;
3) Активная борьба против скатывания к мировой термоядерной войне,
ведущей к «ядерной зиме», гибели мировой цивилизации и даже биосферы.
По национальному вопросу Karimov 1991; 2003 (1); 2003 (2); 2004):
1)
Поддержка ойкуменической концепции нации, этносистского
гуманизма и гуманистического этносизма и соответствующей концепции
межнациональных, международных отношений. Опровержение крайних
форм концепций конструктивизма, инструментализма и примордиализма;
2) Поддержка концепции равноправия наций, борьба против
гегемонизма, шовинизма одних наций против других;
3)Поддержка концепции межнациональной толерантности;
4) Поддержка концепции трехуровневого равноправия наций и их
языков;
5) Поддержка принципа права наций на самоопределение, концепции
адекватного понимания права наций на сепарацию, отделение и образование
104
своего независимого государства признаваемого ООН. При этом
использовать принцип компактификации и стягивания этнических
территорий наций внутрь образующихся своих отдельных национальных
государств (Karimov 2005; Karimov 2009 (1)).
По лингвистическим вопросам (Karimov, Mutalov 1992; 1993; 1996;
2008; Karimov 1995 (1); 1995 (2); 2008 (2)):
1)
Создание среднетюркского языка ортатюрк (анатюрк (Karimov 2008
(2)) методом усреднения норм тюркских языков, признание его в качестве
языка межтюркского межнационального общения, языка информации
имеющей общетюркское и мировое значение и достижение признания его в
качестве одного из языков ООН. Это обеспечивает равноправие всех
тюркских языков между собой, каждый из тюркских народов имеет право
использовать свой тюркский язык как государственный язык в своем
национальном государстве и развивать его в меру своих возможностей.
Механизм усреднения при создании норм языка «ортатюрк» дает близость к
языку предков современных тюркских народов и внесение в язык ортатюрк
основной части своего языкового наследия каждой из тюркских наций;
2) Создание системы усредненных языков для родственных языков; 3)
Создание всемирного общечеловеческого языка на основе всех языков мира
посредством усреднения системы усредненных языков и изолированных
языков;
3)Поддержка концепции государственного статуса национальных
языков;
4) Поддержка концепции «понятных» языков. Государства
добровольно могут официально признать близкородственные языки в
качестве «понятных» языков на своих территориях;
5) Создание координированной системы алфавитов национальных
тюркских языков и языка ортатюрк;
6) Создание координированной системы терминов тюркских языков
(Karimov 1995);
7) Поддержка концепции межъязыковой толерантности;
8) Поддержка концепции культурного разнообразия и защиты
национальных языков;
9) Целесообразно каждый год 21 февраля отмечать в Тюркском мире
«День родного языка», солидаризуясь в этом вопросе с решениями
ЮНЕСКО;
10) Поддержка концепции формирования среднеалтайского языка и
единого общеалтайского информационного пространства (Karimov 2009 (2)).
По экономическим проблемам:
1) Создание Тюркского экономического пространства, экономического
союза в рамках Тюркской конфедерации государств;
2) Поддержка концепции создания Всемирных денег с контролем их
эмиссии через реформированную систему ООН. Национальная валюта
105
отдельной страны и даже группы стран не способна обеспечить устойчивую
реализацию функции Всемирных денег;
3) Поддержка Концепции человеческого развития и Концепции Целей
развития тысячелетия.
По проблемам культуры:
1) Поддержка Концепции культурного разнообразия;
2) Создание общетюркской культуры путем усреднения и на базе языка
ортатюрк для развития культуры, как отдельной тюркской нации, так и
Тюркской цивилизации в целом;
3) Поддержка деятельности ЮНЕСКО по защите языков от гибели;
4)Поддержка концепции межкультурного диалога, полилога и
толерантности (Ayupov, Nyisanbaev 2006);
5) Поддержка концепции глобальной экокультуры, планетарной этики
(Karimov 2003 (2)).
По проблемам религии:
1) Поддержка концепции свободы совести и вероисповедания как
личной свободы отдельного человека. Отказ от отождествления
национальной и религиозной идентичности, признание их взаимной
независимости (Karimov 2006);
2) Поддержка концепции светского государства в мире и в каждом из
тюркских государств;
3) Поддержка концепции межконфессиональной толерантности;
4) Поддержка права тенгрианства как древнейшей религии
протоалтайцев, прототюрков и древних тюрков (Karimov 1992) на своё
добровольное возрождение, без принуждения индивидов;
5) Отказ от религиозного миссионерства, прозелитизма и борьба
против религиозной дискриминации, сегрегации, религиозного апартеида,
экстремизма, терроризма.
По проблемам истории (Karimov 2010 (4)):
1)
Выработка координированной концепции всемирной истории,
истории Ностратической мегацивилизации, Алтайской суперцивилизации,
Тюркской цивилизации, истории отношений между ностратическими,
алтайскими, тюркскими и другими народами;
2) Выработка согласованной концепции этногенеза и культурно-
исторического наследия тюркских народов;
3) Развитие исследований о роли Алтайской суперцивилизации и
Тюркской цивилизации в древнем глобальном взаимодействии цивилизаций
через Великий шелковый путь и в процессе формирования великих
евразийских империй;
4) Углубление исследований в сфере шумерологии в рамках концепции
исторической взаимосвязи Алтайской и Тюркской цивилизаций с
Шумерской, тюркского языка с шумерским, тюркского тенгрианства с
шумерским.
По проблемам науки (Karimov 2011 (1)):
106
1) Создание Фонда научных исследований ТКГ;
2) Создание Ассоциации Академий наук тюркских государств;
3)
Создание в каждом тюркском государстве Тюркской Академии (ТА)
с отделами: тюркологии; языка и литературы; истории; этнологии;
философии; политики; права; экономики; демографии; экологии;
социологии; информационного развития; культурологии; религиоведения;
психологии; педагогики и образования; искусствоведения; спорта;
здравоохранения и медицины; энергетики и природных ресурсов; водных,
сельскохозяйственных и продовольственных проблем; востоковедения;
глобалистики и футурологии.
Целесообразно, чтобы эти ТА входили в систему международной
организации «Международная Тюркская Академия» (МТА). Тюркская
Академия, созданная по инициативе Президента Республики Казахстан
Н.А.Назарбаева в столице Казахстана Астане, могла бы выступить началом
этого великого объединения интеллектуальных сил Тюркской цивилизации.
Для равноправия тюркских государств целесообразно, чтобы каждый год
председательство в МТА переходило от ТА одного тюркского государства к
ТА другого.
В целом система этих концепций даёт основы алтайского
мировоззрения в варианте тюркского мировоззрения, при сохранении
мировоззренческого плюрализма во многих других аспектах мировоззрения
(онтология, гносеология, методология, этика, эстетика и др.) (Karimov 2011
(2)).
Для обеспечения единства Человечества и сохранения его
многообразия целесообразно создание системы усредненных языков для
групп генеалогически родственных языков (Karimov, Mutalov 1992; 1993;
1996; 2008), а в дальнейшем создание среднемирового языка посредством
усреднения в многообразии усредненных языков и изолированных языков на
основе ностратической (борейской) концепции, концепции языковых
универсалий и статистических методов усреднения языковых феноменов
(Karimov, Mutalov
1992; 1993; 1996; 2008). Создаваемый таким путем
всемирный вспомогательный язык межкультурного, межнационального
общения, накопления мировой информации и глобального обучения
способствовал бы формированию единого информационного пространства
для каждой из групп родственных по языку народов, решению многих
глобальных проблем мировой цивилизации и духовному взаимообогащению
всех локальных цивилизаций и народов.
Рассмотрим это на примере алтайских народов. Языковые барьеры, как
обусловленные различием языков, так и различием их письменностей,
являются препятствиями развитию их единого информационного
пространства. Иероглифы, используемые в японском языке, относящемся к
алтайской семье языков, создают «иероглифический барьер», но ныне
разработаны пути его преодоления и создания глобальной объединенной
системы письменности (Karimov 2010 (1)).
107
Для алтайской семьи в целом, включающей в себя тюркские,
монгольские, тунгусо-маньчжурские, корейский и японский языки, проблему
языкового барьера между алтайскими языками предлагается преодолеть
посредством использования метода создания усредненных языков для
соответствующих групп родственных языков, то есть путем создания
среднеалтайского
языка
на
основе
создания
среднетюркского,
среднемонгольского языков и усредненного тунгусо-маньчжурского языка.
Для создания среднеалтайского языка целесообразно усреднить следующие
пять языков: среднетюркский, среднемонгольский, усредненный тунгусо-
маньчжурский, японский и корейский языки. При этом предлагается
использовать метод усреднения в меру его применимости, используя также
достижения современной алтаистики и борейской, ностратической теории.
При таком построении среднеалтайский язык не будет достаточно
целостным. Поэтому для дополнения недостающих компонентов
целесообразно использовать теорию языковых универсалий, статистические
методы переработки баз данных. При создании усредненного языка для
других семей и групп языков (романской, германской, индийской,
дравидийской,
индонезийско-малайзийской,
славянской,
семитской,
иранской, уральской, конго-кордофанской и др.) целесообразно применять
метод аналогичный методу, примененному в отношении алтайской семьи
языков.
В процессе формирования мировой информационной цивилизации для
каждого тюркского языка целесообразно создание компьютерных программ,
которые преобразуют тексты на одном алфавите в тексты на другом
алфавите. Целесообразно создание компьютерных программ для перевода с
одного тюркского языка на другой. При этом перевод на язык ортатюрк мог
бы служить основным этапом для последующего перевода на другие
тюркские языки (Karimov 2011 (2)). Необходимо увеличить информационные
ресурсы в Интернет на национальных тюркских языках и на языке ортатюрк
(Karimov 2010 (2); 2011 (2)).
Осуществление этих предложений
способствовало бы развитию Тюркской цивилизации в системе мировой
информационной цивилизации.
В течение столетий в значительной части территории Евразии было
широко распространено знание двух языков: тюркского («тюрки») и
иранского («фарси»). В XXI веке можно было бы содействовать
добровольному изучению желающими двух усредненных языков –
среднетюркского («ортатюрк») и среднеиранского («ирани»). Это
способствовало бы мирному сосуществованию, взаимопониманию,
сотрудничеству и межкультурному диалогу между Тюркской и Иранской
цивилизациями (Karimov 1997; 2010; Karimov, Mutalov 2010).
Предлагаемые преобразования соответствуют тенденциям развития и
расширяют горизонты развития межкультурной коммуникации в процессе
формирования мировой информационной цивилизации в XXI веке. Они
направлены на решение проблем в данной сфере на основе общепризнанных
108
в системе норм международного права принципов равноправия, суверенитета
государств, обеспечения прав и свобод человека и коллективных прав
социальных групп (национальных, языковых, этнических, расовых,
конфессиональных, локально-цивилизационных и др.).
Создание среднетюркского языка ортатюрк, который в лексическом
аспекте будет близок к языку Абая, приведет к возрождению тюркского
языка в качестве одного из международных, мировых языков. Это послужит
основанием для прорывного инновационного модернизационного
повышения внутригосударственного и международного социального статуса
казахского языка и всестороннему развитию казахской национальной
культуры (Karimov 2008 (1)).
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1.
Аншин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная
тюркология. - Москва: Восточная литература, 2002. – 296 с.
2.
Аюпов Н.Г., Нысанбаев А.Н. О тюркской фальсафе // Тюркская
философия: десять вопросов и ответов. - Алматы, 2006. - С.112-127.
3.
Каримов Б.Р. Как превратить язык Абая в мировой язык? (Проблемы
и пути развития тюркских языков и их письменности) // Наука. Философия.
Религия. - Алматы: КазНПУ им. Абая, 2008. - С. 22-26.
4. Каримов Б.Р. Координирующая терминологическая система для
группы родственных языков // Компьютерный фонд терминов тюркских
языков. - Туркистан-Шымкент, 1995.
5. Каримов Б.Р. Лингвистические основы единства и сотрудничества
тюркских народов // Султанмурат Е., Мухаметдинов Р., Каримов Б.
Тюркский пояс стабильности. - Алматы, 2008. - С. 38-52.
6. Каримов Б.Р. Миллат, инсон ва тил: тараққиёт муаммолари. - Қарши:
Насаф, 2003.
7. Каримов Б.Р. Национальная философия отдельного тюркского
народа в контексте тюркской и мировой философии // Туркология, № 3(53),
2011. -
С.134-139.
8. Каримов Б.Р. Ойкуменическая концепция нации и проблема
разумного урегулирования территориальных проблем // VIII Конгресс
этнографов и антропологов России «Границы и культуры». - Оренбург, 2009.
-
С. 285-286.
9. Каримов Б.Р. Ойкуменическая концепция нации и развитие языков. -
Якутск, 2004.
10. Каримов Б.Р. Проблемы соотношения национальной и
конфессиональной самоидентификации личности и гуманизм // Логос.
Культура. Цивилизация. - Якутск, 2003. - С. 74-77.
11. Каримов Б.Р. Проблемы формирования единого информационного
пространства алтайских народов // Актуальные проблемы комплексного
исследования алтаистики и тюркологии: материалы Международного
конгресса. - Кокшетау, 2009.
109
12
. Каримов Б.Р. Проблемы формирования единого информационного
пространства алтайских и уральских народов // Наука Удмуртии. - № 5(43). -
2010. -
С. 63-66.
13. Каримов Б.Р. Пути укрепления международного сотрудничества в
социогуманитарных исследованиях // Актуальные проблемы филологии и
социально-гуманитарных наук. - Шымкент, 2006. - С. 4-9.
14
. Каримов Б.Р. Среднеиранский язык «ирани» и пути развития языка
межиранского межнационального общения // Эроний тилларнинг
лексикологияси. - Тошкент, 2010. - С. 80-88.
15. Каримов Б.Р. Тенгрианство и тюрки: история и современность //
Шаманизм как религия: генезис, реконструкция, традиции: тезисы докладов
научной конференции. - Якутск: ЯГУ, 1992.
16. Каримов Б.Р. Тюркская академия и Центр исследования Тюркского
мира // Гуманитарная наука сегодня: материалы II Международной научной
конференции. - Т.1. - Караганда, 2010. - С. 49-51.
17. Каримов Б.Р. Формирование нации и проблема соотношения
этнической территории нации и территории ее национального государства //
Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук. - Ташкент, 2005.
18. Каримов Б.Р. Этнолингвопанизм как одна из форм идеологического
обоснования взаимообогащения культур // Проблемы обоснования в
контексте развития культуры. – Уфа, 1991.
19
. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Метод создания усредненного языка
«ирани» (на примере его лексического уровня) // Эроний тилларнинг
лексикологияси. - Тошкент, 2010. - С. 89-96.
20. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Ўртатурк тили. - Тошкент, 1992.
21.
Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. О количественной оценке
синхронической близости родственных языков и диалектов // Тюркское
языкознание. Материалы III-ей Международной конференции по тюркологии
(10-
12 сентября 1980 г.). – Ташкент: Фан, 1985. - С. 126-129.
22. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Усредненные языки: попытка
решения мировой языковой проблемы. - Ташкент: Фан, 2008.
23. Ходжаев А. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских
источников). - Ташкент: Tafakkur, 2010.
24. Karimov B.R. Bukhara in the system of ethnolinguistic communications
of the great silk route: past, present and future // Scientific and cultural heritage of
mankind – to the third millennium. Theses of reports of the international
symposium dedicated to the 2500 anniversary of Bukhara and Khiva. - Tashkent,
1997. - P. 87-89.
25. Karimov B.R., Mutalov Sh.Sh. Averaged languages: an attempt to solve
the world language problem. - Tashkent: Fan, 1993.
26. Karimov B.R., Mutalov Sh.Sh. Ortak Turkce // Bilig. Bilim ve Kultur
Dergisi. Sayi-3/Guz'1996. - S.190-199.
27. Karimov B.R. Oikumenic theory of nation and problem of tolerance in
the conception of ethnolinguopanism and ethnosism.
Ойкуменическая теория
110
нации и проблема толерантности в концепциях этносизма и
этнолингвопанизма // Толерантность: идея и традиции: материалы
Международной научной конференции «Через толерантность к
взаимопониманию и миру» (Якутск,12-15 июля 1994 г.). - Якутск, 1995.
28. Karimov B.R.
Ortatürk dili ve kitle iletişim araçlarında Türkçenin
kullanımını yoğunlaştırmak // I Uluslararası «Kitle iletişim araçlarında Türkçenin
kullanımı» bilgi şöleni bildirileri. 16-17 Nisan 2009. - Kırıkkale, 2011. - S. 665-
667.
29. Karimov B.R. The oikumenic concept of the nation and development of
languages.
Ойкуменическая концепция нации и развитие языков. - Qarshi,
2003.
30. Karimov B.R. Türk kültürünün cihan dil kültürü
gelişmesindeki katkısı
ve
şimdiki zaman dil problemleri // 2. Uluslararası Türk kültürü kurultayı. Fethiye,
03-
04 Aralık 2009, Fethiye, 2010. S.161-165.
КАРТАЕВА А.М., филол.ғ.д., С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ.,
Қазақстан Республикасы
АЛТАЙ ТАҚЫРЫБЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ: ТАРИХИ-ӘДЕБИ
САБАҚТАСТЫҚ
Алтай – қазақ халқының қасиетті мекені, ата жұрты. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Алтай – тұтас түркінің алтын
бесігі. Біз оны әрқашанда қастерлеп, насихаттап отыруымыз керек», - деген
пікірі Алтай әлемін, сол өңірдің әдебиеті мен мәдениетін, рухани
құндылықтарын әлемдік өркениетке шығару, әлемдік кеңістікке таныстыру
міндетін бүгінгі ұрпаққа жүктейді [1, 3 б.].
«Тілі, тегі тарихи жағынан қазаққа жақын халықтың бірі – Алтай
өңірінің Таулы Алтай республикасында тұратын алтай халқы.
Тарихшылардың дәлелдеуінше, қазіргі алтай халқы бір заманда Сібір, Алтай
және Қазақстанды жайлаған түркі руларының түрлі тармағынан құралған.
Неше алуан қиыншылық заманда Алтайдың биік тауларын паналап,
аңшылық кәсіппен айналысқан рулар кейіннен бірте-бірте тілдік дербестік
тапқан. Бұл халықтың атын соңғы кезге дейін дұрыс атамай келушіліктің де
түрлі себептері бар», - деп ғалым Р.Бердібаев алтай халқының тарихын
әріден қозғайды [2, 10 б.].
Ғалым С.Қасқабасовтың пікірінде: «Алтай – қазақ руханиятында, яғни
әдебиетінде, өнерінде, күллі мәдениетінде зор шабытпен жырланатын
тақырып. Алтай туралы бізде ән де, өлең де көп, оны асқақтата жырламаған
ақын, жазушы кемде-кем. Алтай – көптеген дарын иелерінің, ғалымдардың,
жазушылардың, өнер қайраткерлерінің туып-өскен ортасы болды, сөйтіп,
қазақ мәдениетінің, бүкіл руханиятының дамуына елеулі үлес қосты», -деген
пікірі де Алтай тақырыбының бүгінгі әдебиеттегі өте қажетті екенін
111
анықтайды. [3, 46 б.]. «Қазақ пен Алтайдың көне туыстығын әйгілейтін
фактілер, әсіресе, ауыз әдебиеті нұсқаларында жиірек ұшырайды. Бұл мәселе
бізде әлі күнге дейін кең көлемде зерттелген емес. Ауыз әдебиетін
типологиялық тәсілмен, жанр-жанр бойынша салыстыра зерттеу келешектің
үлесіне қалып келеді» [2, 11 б]. Қазақ әдебиетінде Алтай туралы өлең-
жырлар өте көп, оларды жинап, зерттеу жұмысы ретінде қарастырған
еңбектер жоқтың қасы.
Алтай тауы - әлемге әйгілі тау. Өр Алтай, Таулы Алтай, Моңғол
алтайы. 3000 километрге созылған, басын мұзарт басқан, етегін жасыл орман
көмкерген құтты мекен. Соның асқар шыңы Өр Алтайдың үш жағында
Қазақстан, Шығыс Түркістан қазақтары, Моңғолия қазақтары мекендейді.
Алтаймен жапсарлар Саян, Ханғай, Хантэнгэр (Хантәңірі) тауларда
байлығымен, құлын мүшесі бұзылмаған табиғатымен әлемге әйгілі. Алтайды
«Алтын тау», «Алтынды тау» деп әр түрмен атап келеді.
Алтай соңғы ғылыми зерттеулер, атап айтсақ, Берел обасы
қазбаларының зерттеулері көрсетіп отырғандай, тек «алтын бесік» қана емес,
мұнда адам өркениетінің ең ежелгі қоныстары орналасқан. Шығыс Азиядан
бастап қиырдағы Сібірге дейінгі халықтар, фин-угор халықтарын қосқанда –
Алтай өңірінің тумалары. Сол себепті түрік мәдениетінің жұрнағын
қорғаушысы ретінде Шығыс Қазақстан республика аумағындағы ең маңызды
орын болып табылады.
Алтай тақырыбы ежелден бері ақын-жазушылардың шығармаларында
басты сипатқа ие болып, тарихи тұрғыдан әрі көркемдік идеялық қырынан
жан-жақты суреттеліп келеді. Сонау халқымыздың бай ауыз әдебиетінің
жыр-дастандарында, эпостары мен сөз маржандарында, халық әндерінде
көрініс тапқан Алтай тақырыбы кейіннен жазба әдебиетте арнайы тарихи-
әдеби мәнге ие болды.
Тауы да алтын Алтайдың, тасы да алтын,
Ескен желі соғады қоңыр салқын.
Ағажай-Алтайдай жер қайда-ай?!
Қиыр жайлап, шет қонып қара Ертісті,
Абақ-Керей баласы ән салатын.
Ағажай-Алтайдай жер қайда-ай?!
деп ата-бабаларымыз Алтайды қазақ халқының құт мекені, ата жұрты
екенін айтып, оның сұлу керемет табиғатына жер жетпейтіндігін тамсана
жыр етеді.
ХХ ғасыр басында өмір сүрген белгілі ақын-жазушылар С.Торайғыров,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, Иса Байзақов шығармаларында
Алтай тақырыбы көркемдік-идеялық сипатта бейнеленеді.
Айбатты Алтай тауы бұлттан асқан,
Басың қар-қысы, жазы қырау басқан.
Айдынды Азияның қарауылы-
Шудалы Ақбас бура көбік шашқан.
Өр Алтай ызғарланған көкке тиіп,
112
Өр кеуде ақ мамықтай төсік биік.
Үймелеп көктен бұлттар, қоршап төніп
Аймалап ақ төсіңді құшқан сүйіп.
Басыңнан суық мұздай мөлдір бұлақ
Күрілдеп көбік шашып, төмен құлап.
Мың түрлі әнге қосқан сарындарың
Көш жерден құрыш қанып естір құлақ.
Бауырыңда ақ бөкеннің лағы ойнап,
Сағымдай сумаңдаған салып ойнақ.
Уа, шіркін! Шың құзына келіп шығып,
Отырсам қызыл жібек әлем байлап [4].
Бұл - Сәкен Сейфуллиннің Алтайға деген сүйіспеншілік, аңсар
сезімінен туындаған жыр жолдары. Адамды сұлулығымен таңдантқан,
тамсандырған әсем Алтай жөнінде қаншама әнші ән шырқағанын кім білсін,
әйтеуір оның кербез көркі көрген жанды таңғажайып, тәтті әсерге бөлеп,
көңіл сүйіндіретіні сөзсіз. Бір кезде сұлу көркімен аты шыққан Алтай - біздің
заманымызда байлығымен де бүкіл әлемді өзіне ынтық еткен ғажап өңір.
Сондықтан да әсем Алтай, асыл Алтай онда туып өскен адамдардың заңды
мақтанышы болмақ.
ХХ ғасырдағы поэзия падишасы М.Жұмабаев Алтайды басқа қырынан
көрсетеді. Оның Алтайды көруі, түсінуі, сезінуі - көп қырлы, сан сырлы.
Мағжан үшін - Алтай мен Тұран бірдей, егіз ұғым. Ақын «Түркістан» атты
атақты өлеңінде Алтайдың тарихи түп төркініне көз жібереді. Алтайды
түріктердің мекені, олардың шыққан тегі деп көрсетеді. Түріктердің барлығы
осы Алтайдан тараған дейді.
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?
Түрікке адамзатта ел жеткен бе?
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ел жеткен бе?! [5].
«Алтай, Күршім - не заманнан қалың найман мекені. Сол Алтай мен
сол Күршімнің қысы қыспақ, жазы самал. Күн жылт етсе, төрт түлік мал
қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкірегін аймаласып,
мәйек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның
аясында, бал татыған айна сулы, түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы
Марқакөлі. Марқакөлді алалаған-ақ ауылды Алтай елі. Алтай елі-алты ай жаз
тау еркесі-киік болып, Марқакөлдің самалында сайран етіп жатқаны.
Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Жүзі айтарлықтай
айнадай боп, көзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңындай боп, бойы құба
талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күбірлесіп, көлеңдесіп, езу
тартса-есің кетіп, сұңқыл қақса-шым-шым етіп, бойың босап, қиялың қия
кезеді», - деп Алаштың ардақты азаматы Ж.Аймауытов «Ақбілек»
романында Алтайдың ғажап сұлу табиғатын ақ өлеңмен суреттеп берген еді
[6].
Ал десең, аясына алады Алтай,
113
Көргенде көңілге күй салады Алтай.
Сұлудай торғын киген бұлт жамылып,
Арқаға әлденеше қарады Алтай.
Алтайдың ең үстінде Ақтау биік,
Бойына бұлт жете алмай тартқан киік.
Аңдары, бұғы, марал ойын салып,
Секірген қиясында өршіл киік.
Көргенде көз, көңілдің Алтай емі,
Алтайдың кең аңқиды алған демі.
Жерінен алтын, күміс жентектеліп,
Алтайдың кен құсады талай жері [7].
деп Иса Байзақов «Алтай аясында» поэмасында шабыттана жырлайды.
Қазақтың ақиық ақыны Ғафу Қайырбеков:
Ардағым Алтай, даламның асқан төрі екен,
Таудың да тарлан таланттысы екен, сері екен.
Тау емес, мынау кілең бір алтын баспалдақ [8].
Алланың өзі аспаннан түскен жер екен, – деп ерекше тебіренгені
белгілі.
Маралы мен бұғысы ойнақ салып, ақ қайыңы мен балқарағайы бой
таластыра өскен өр Алтайдың төрі – талай тарланның кіндік қаны тамған
қасиетті қоныс. Төбесі көк тіреген Алтай тауы, көрікті Катон жері туралы
тамсана айтып жатқанда, алдымен, ойға оралатыны – Оралхан Бөкей!
Асқар Алтайдың кербез табиғатын, тамылжыған сұлулығын тұла бойы
тұшына сүйіп, ұлы сезім, іңкәр жүрекпен жырлаған жазушының жауһар-
жақұттары әлем әдебиетінің көгінде шарлады. Автор шығармалары арқылы
туған жері Шыңғыстайды асқар Алтайдың биігіне шығарды, айдай әлемге
мәшһүр етті. «Боран басылайын деді. Аспаннан адасып келіп, қашып
үлгермей қалған қар ұшқындары ғана еріншектене қылаулайды. Төңірек
түгел көрініп, кұлаққа Бұқтырманың сарыны талып жетті. Дүние,
табиғаттары бар зат дүр сілкіне серпіліп, азапатаған пәледен кұтылғанына
қуанғаннан жарқырап, аса бір асау сағынышпен жамырай табысып жатыр. Ақ
түтектің ар жағында тұтқында қор болып тұрған күн жарықтық боран салған
лаңнан әлі де сауыға алмай, бозамық аспандағы шаңытқан шарбы перденің
артынан жасқана сығалайды. Ұзақ көкжөтелден ептеп сергіген Алтай
қараған, самырсындарын арқалап алып, ол да бүлкілдеп, ұлы зұлматтан тірі
калғанына масаттанғандай» [9].
Аталмыш өлкенің Қатонқарағай алқабының теңдесі жоқ тамаша
табиғатының сұлулық көрінісі осы өңірде туып-өскен талантты жазушылар
Оралхан Бөкейдің, Қалихан Ысқақтың, Әлібек Асқаровтың, Дидахмет
Әшімханұлының, Асқар Алтайдың т.б. шығармаларында барынша шынайы
суреттелген.
Алтай - қазақтың құтты, беркелі, табиғаты таңдай қаққызарлық көркем
мекені. Алтын құрсақты Алтайдың тумасы Қалихан Ысқақ: «Сан ғасырлық
тарихты бауырына басып жатқан ұлы таудың рухы оның шыңдарынан да
114
биік екенін орманын кешпеген, тасын баспаған, суын татпаған адам білер ме
екен?» - дейді [10]. Төрт мезгілде төрт түрлі көйлек кигендей болып
құлпыратын Алтай жерінің қасиетті жырланған сайын, жазған сайын артпақ.
Бір сарының бірнеше түске боялып өзгеретіні сияқты, нұр Алтай да әркез де
келбетімен таңғалдырады.
Алтайдың қайталанбас ғажайып суреті осы өңірден шыққан көрнекті
қаламгер Оралхан Бөкей шығармаларында өзіндік мәнермен өрнектелсе,
Әлібек Асқаров қаламында көз алдымызға кәдімгі қылқаламмен кескінделген
әсем пейжаз болып елестейді. Мысалы: «Алтай жері әсіресе маусым шағы
үкілі ботадай елпілдеп, өзгеше жасанып шыға келер еді. Бұл кезде қырат-
қырқаны ойдымдап, қызыл ала күнгелді гүлі қаптап кететін. Қызыл ала
қалың гүл майда соққан қыр самалымен тербелген кезде дала төсі қызыл
шоқтай құбылып, алаулап салушы еді. Ондайда делебең қозып, далақ қағып
дала төсінде арлы-берлі шапқылайтынсың» [11]. Үзіндіні оқи отырып, көз
алдыңа Алтайдың тағы бір ерекше пейжазына тап боласың. Қыздың қызыл
көйлегі іспетті бұл гүлдер өз кезегінде адам бойына тылсым күш енгізіп,
сезіміңді тербеп, шабытыңды қамшылайды.
Қорыта келгенде, айтарымыз: көркем әдебиетте суреттелген «Алтай»
тақырыбы - биік арманның, сұлулықтың, мәңгіліктің символы. Мәңгілік
табиғаттың символы. Алтай тақырыбы сонау тарихтың тереңінен тамыр
тарта отырып, әдебиетте қаламгерлердің шығармаларына арқау болып,
көркемдік-эстетикалық тұрғыдан жоғары деңгейде бейнеленді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.
Назарбаев Н. Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі // Халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Өскемен, 2011. – 360 б.
2.
Бердібай Р. Қазақ және түркі эпостарының мәселелері. Түркістан,
Тұран» баспасы, 2010. - 368 б.
3.
Қасқабасов С. Алтай және қазақ руханияты // Халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Өскемен, 2011. – Б. 45-50.
4.
Сейфуллин С. Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Жазушы, 2003. –
192 б.
5.
Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. –
Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
6.
Аймауытов Ж. Ақбілек: повесть, роман. – Алматы: Атамұра, 2003. –
280 б.
7.
Байзақов И. Құралай сұлу : өлеңдер мен поэмалар. - Алматы :
Атамұра, 2007. - 192 б. -
8.
Қайырбеков Ғ. Көнсадақ: өлеңдер мен дастандар. - Алматы:
Атамұра, 2003. 192 б.
9.
Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. 1 том. – Алматы:
Жазушы, 1994. – 496 б.
10.
Ысқақ Қ. Таңдамалы. 1 т .- Алматы: Ана тілі, 2008.- 320 б.
11.
Асқаров Ә. Таңдамалы 1 том. - Алматы: Раритет , 2011. - 312 б.
115
|