Өскемен, 2016 Әож 94(574) (063)

Выдающиеся  достижения  хозяйственно-культурной,  социально-
политической  практики  и  интеллектуальных  поисков  народов  Центральной 
Азии  на  протяжении  многих  веков  достойно  обогатили  и  органично 
вписались  в  систему  мировых  цивилизаций.  Среди  них  особое  место 
занимает культура письма. Речь идет о рунической письменности VI – VIII 
веков,  первые  образцы  которой  датируются  I  тысячелетием  до  н.э. 
Совершенно прав казахский поэт, тюрколог О. Сулейменов, заявляя: «Даже 
если  бы  кочевники  не  создали  ничего  другого,  кроме  этих  нескольких 
орхонских и енисейских текстов, они могли бы с полным правом требовать 
места  среди  народов,  которые  внесли  значительный  вклад  в  мировую 
культуру» (Suleimenov 1990, s. 41).   
Камни  с  загадочными  надписями,  обнаруженные  в  Сибири,  впервые 
стали известны европейцам в ХVII веке. XVIII век принес новые открытия. В 
XIX  веке  Енисейские  надписи  пополнились  памятниками  с  побережья 
Орхона,  что  в  Монголии.  В  среде  ученых-лингвистов  Европы  началась 
нешуточная  конкуренция  за  разгадку  тайн  древности.  Некоторые  из  них 
старались  доказать  принадлежность  памятников  к  греком,  германцам, 
финнам,  кельтам  и  др.  народам.  Наконец,  ключ  к  тайнам  рунических 
надписей  нашел  датский  ученый  Вильгельм  Томсен.  Это  случилось  в  1893 
году.  Дешифровка  древнетюркских  надписей  на  каменных  изваяниях 
перевернула  представление  «передовой»  Европы  конца  ХIХ  века  об 
«отсталой» Азии.   
На  сегодняшний  день  науке  известно  около  500  орхоно-енисейских 
памятников древнетюркской цивилизации. Часть из них обнаружена на юге 
Казахстана и  она вошла в тюркологию под названием Таласские памятники 
(Sartkozhauly 2012, s. 280). 
Высеченные  XIII-ХV  веков  тому  назад  на  камне  слова  как  по 
словарному  запасу,  так  и  по  своему  духу  и  содержанию  вполне  понятны 
современным  казахам  и  киргизам,  узбекам  и  азербайджанцам,  уйгурам  и 
туркам.  Вот  подтверждающие  примеры  из  надписи  в  честь  легендарного 
полководца VIII века  Кюльтегина. 
Оригинал: 
Беңгу таш тоқытдым, бiтiдiм 
Аны көрiп, анча бiлiң 
 
Казахский перевод: 
Мен мәңгiтас тіктім (тұрғыздым), 
Бұны көріп бiлiңдер! 
 
Русский перевод: 
Вечный камень (я) поставил   
Видя все это, знайте (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s.191). 
 
Оригинал:  
Үзе түрк теңрiсi 

Түрк ыдуқ иiрi, субы 
Анча тiмiс: 
Түрк бүдүн йоқ болмазун тiйiн 
Бүдүн болчун тiйiн 
Қаңым Елтерiс қағанығ 
Өгiм Iлбiлге қатунығ 
Теңрi төпесiнте түтып 
Иегерү көтермiс ерiнч 
 
Казахский перевод: 
Көкте түркi тәңрiсi 
Түркiнiң қасиеттi жерi-суы 
Былай дептi: 
Түркi халқы жоқ болмасын дейiн 
Халық болсын дейiн 
 
Әкем Елтерiс қағанды 
Шешем Елбiлге қатынды 
Тәңрi төбесiне ұстап  
Жоғары көтерген екен 
 
Русский перевод: 
Вверху Тенгри тюрков,  
Тюркская Священная Земля и Вода  
так сказали: 
«Да не погибнет тюркский народ,  
пусть будет народ»! 
Сказав так, Тенгри отца моего  
Эль-терис-кагана и мать мою  
Эль-бильге-катун, подняв над головой 
[благословив их], возвысил (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s.187). 
Орхоно-енисейские  памятники  содержат  богатейшую  информацию  по 
истории государств и народов Евразийского континента, Центральной Азии, 
Китая. Надписи на камнях – это  квинтэссенция  мировоззрения, ценностных 
ориентиров,  образа  жизни,  религиозных  представлений  древних  тюрков. 
Композиционно  и  по  сюжетным  линиям  они  близки  к  эпическим 
произведениям,  таким,  как  «Алпамыс»,  «Манас»,  «Огуз-наме»,  давно 
вошедшим  в  золотой  фонд  устной  литературы  современных  тюркских 
народов.  Именно  по  этой  причине  советские  ученые  долго  спорили 
относительно  жанра  и  статуса  древнетюркских  памятников.  Одни  видели  в 
них  ранние  образцы  литературы  Востока,  другие  относили  их  в  разряд 
источников  по  истории  тюркских  народов.  О.  Сулейменов  писал:  «Какой 
замечательный  литературный  язык  сохранили  надписи,  высеченные  на 
гигантских стелах, сооруженных в VIII веке на берегах Орхона и Енисея! Это 
язык  гибкий  и  могущественный,  способный  в  совершенстве  выражать 
мощные  чувства  и  передавать  самые  тонкие  нюансы  поэтической  мысли. 

Письменный  литературный  язык  является  первой  отличительной  чертой 
государственности... Язык древних кочевников дошла до наших дней во всем 
блеске  своей  грамматической  структуры  и  своего  лексического  богатства, 
воплощаясь в живые тюркские языки ...» (Suleimenov 1990, s. 41).  
Никоим  образом  не  отрицая  выводы,  оценки  и  заключения  наших 
предшественников,  мы  утверждаем:  Орхоно-Енисейские  памятники 
письменности  –  это  выдаюшееся  достижение  интеллектуального  освоения 
действительности,  прообраз  Конституции  и  государственно-правового 
решения  проблем    древнетюркской  эпохи,  гражданский,  финансовый, 
уголовный,  трудовой  кодексы  тех  времен.  Надписи  на  камнях  отражают 
своеобразие  и  особенности  политического  строя,  социальной  стуктуры, 
времени  и  пространства,  выражают  их  сущностные  черты,  интересы, 
менталитет,  передают  нормы  и  принципы  отношений    и  связей  между 
человеком, природой и обществом. В них кроются причины и истоки многих 
явлений,  событий  и  фактов,  определивших  судьбы  тюркских  народов  и 
государств в последующем.  
2.  Древние  тюрки  о  сотворении  мира,  кагане  и  «Вечном  эле». 
Государство  древних  тюрков  –  Тюркский  каганат  образовался  в  552  г.  Его 
первым  правителем  был  Бумын.  После  него  на  каганском  троне  сидели 
Истеми, Мукан, Бильге и др. В VII-VIII веках Тюркский каганат распался на 
несколько государств. 
Древние  тюрки  имели    своеобразное  представление  о происхождении 
жизни,  об  обществе,  человеке  и  природе.  По  их  убеждению,  окружающий 
мир появился в строгой хронологической последовательности. Вначале были 
сотворены  голубое  небо  и  бурая  земля.  Затем  между  ними  возникли 
человеческие  сыны.  Наконец,  над  человеческой  общностью  возвысились 
каганы.  Причем  голубое  небо  олицетворяло  высшую  созидательную  силу  – 
Тенгри,  которая  вершила  судьбами  конкретного  человека,  народов, 
государств и каганов.  
В  социальной  стратификации  и  официально  признанной  титулатуре 
древнетюркского  общества  –  каган  первая  величина.  В  надписях  не  раз 
утверждается, что управлять государством и народом каганы предназначены 
самим  Тенгри.  Однако,  признавая  особое,  неземное,  тенгрианское 
происхождение каганов, древние тюрки относились к ним вполне адекватно 
и  реалистично.  Считали,  что  в  разные  периоды  истории  их  государством 
управляли  как  мудрые,  достойные,  мужественные  каганы,  так  и 
«неразумные,  плохие»  каганы.  В  целом,  каган  воспринимался  в  качестве 
символа  и  источника  власти,  гаранта  благополучия  и  безопасности  страны. 
Соответственно  высокие  требования  предьявлялись  к  личности  кагана.  Он  
должен  был  обладать  такими  качествами,  как  мудрость,  справедливость, 
глубокое знание военного дела, дипломатии, умение находить и выдвигать на 
государственные  должности  способных  и  талантливых  людей.  Главная  и 
конечная  цель  деятельности  кагана  во  главе  государства  раскрыта  в 
следующих словах надписи в честь Кюльтегина:  
Благодаря милости Тенгри и потому, что был удачлив, везуч,  

я возродил  
к жизни погибающий мой народ;  
одел раздетый народ,  
бедный народ сделал богатым, 
малочисленный народ сделал  
многочисленным. В государстве,  
в каганате, потерявшем покой,  
я установил мир (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s. 188). 
Не является секретом, что все вышеперечисленные успехи VIII века по 
сей  день  составляют  главные  направления  деятельности  и  политического 
курса руководителей тюркских государств.  
Для  древних  тюрков,  отдавших  должное  главе  государства,  все  же 
высшими  ценностями  признавались  сохранение  государственности,  защита 
свободы  и  независимости  страны,  ее граждан.  Они  мечтали  создать  «Мәңгi 
ел» - «Вечную страну». «О, тюркский народ, – читаем у Кюльтегина, – когда 
ты  идешь  в  ту  сторону,  то  находишься  на  краю  гибели.  Когда  же  ты, 
находясь  в  Отюкенской  земле,  посылаешь  караваны  за  данью,  то  у  тебя 
совсем нет горя. Если ты будешь жить в Отюкенской черни, то жил бы ты, 
созидая свое вечное государство» (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s. 191). 
Отюкен  –  название  священной  местности,  своеобразная  столица 
древнетюркского  государства.  Стало  быть,  благополучие  и  стабильность  в 
государстве  связано  прежде  всего  с  устоичивостью  и  компетентностью 
центральной  власти.  Только  взаимопонимание  между  властью  и  народом 
делает  государство  вечным.  Коль  государство  тюркское  призвано 
существовать  вечно,  вечными  должны  быть  и  его  символы,  в  т.ч.  камни  с 
надписями.  Так  они  и  назывались  –  «Мәңгi  тас»  -  «Вечные  камни». 
Разумеется, в данном случае имелись ввиду не сам камень, а высеченные на 
них  слова,  завещания,  советы  и  установки  будущим  потомкам.  В  малой 
надписи в честь Кюльтегина есть такие строки: 
Все, что я хотел сказать,  
вырезал на этом вечном камне. 
Тюркские народы, беки!  
Вы вместе со своим народам  
(всем лагерем) всегда делаете  
ошибки  [перед]  духом  трона  (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s. 
191). 
Впрочем,  предвидение  Кюльтегина  сбылось.  Во-первых,  вечный 
камень  на  самом  деле  стал  обьектом  вечного  научного  изучения,  во-
вторых,  пик  расцвета  государства  древних  тюрков  приходится  на  годы 
жизни  Кюльтегина.  В-третьих,  после  кончины  великого  полководца  VІІІ 
века его государство распалось. Единый тюркский мир канул в Лету.     
3.  Слово  и ученье.  В  государстве  Бумына,  Кутлыга,  Кюльтегина  и 
Тоньюкука  –  отцов–основателей  древнетюркского  социума  очень  высоко 
ставились  значение  и  сила  влияния  слов.  На  каменных  изваяниях 
многократно  подчеркивается  полифункциональное  назначение  слов.  Их 

авторы  строго  следили  за  правильностью  и  точностью  своих 
высказываний,  ибо  не  сомневались,  что  эти  крылатые  выражения 
переживут  века,  по  ним  строят  свою  жизнь  грядущие  поколения. 
Ответственное и бережное отношение к словам как к историческому факту 
и духовному богатству еще раз подтверждает интеллектуальную зрелость 
общества.  Оно  предопредило  социально-политический    статус  авторов,  с 
одной  стороны,  глубину  и  содержание  текста  –  с  другой.  В  памятниках, 
установленных в честь каганов, полководцев, содержались размышления о 
судьбах  государства,  народа,  армии,  о  международных  отношениях, 
территориальной  и  иной  безопасности.  Когда  речь  шла  об    ученых, 
учителях,  дипломатах,  идеологах,  то  в  первую  очередь  поднимались 
вопросы  образования  и  воспитания,  нравственности  и  морали,  охраны  и 
использования  духовно-культурного  наследия.  Культ  слова  и  такое  же 
отношение  к  нему  у  древних  тюрков  предельно  ясно  выражены  в 
следующих строках:   
От кагана табгачей пригласил резчиков.  
[
Они] высекли мои слова. 
Табгачский каган прислал внутренних [дворцовых] резчиков. 
Им я поручил построить храм с рисунками.  
Внутри, снаружи я велел покрыть стены красивой резьбой,  
Водрузить камень (памятник).  
Сокровенные мои слова были высечены.  
Вы потомки (народа) Он-ок и чужеземцев,  
Видя  все  это,  знайте:  вечный  камень  я  велел  воздвигнуть 
(Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s. 191). 
Впрочем, признание как созидательных, так и разрушительных свойств 
слова  сохранилось  в  общественном  сознании  и  у  современных    казахов  – 
потомков  древних  тюрков.  «Өнер  алды  –  қызыл  тiл»  («Из  всех  искусств 
первейшим  является  красноречие,  ораторство»),  «Отыз  тiстен  шыққан  сөз 
отыз  рулы  елге  тарайды»  («Слово,  выроненное  сквозь  тридцати  зубов, 
распространяется  в  среде  тридцати  народов»),  «Ойнасаң  да  ойлап  сөйле» 
(«Даже шутя, говори осмысленно»), гласят казахские пословицы. 
В  системе  историко-духовных  ценностей  древнетюркского  общества 
заметное  место  занимали  учебные  заведения.  По  всей  видимости,  умение 
читать  и  писать  не  было  чуждо  широкому  кругу  населения.  Педагоги-
наставники давно минувших эпох посвящали своим ученикам целые научные 
трактаты. До нас дошла «Книга гаданий», рукопись которой ныне хранится в 
Британском  музее.  Она  была  написана  в  год  барса  второго  месяца 
пятнадцатого числа (т.е. 17 марта 930 года или 4 марта 941г.)  учителем из 
обители  «Великого  облака»  для  учеников  Исиг  Сангуна  и  Ита  Чука.  Труд 
является системным изложением сути и принципов идеологии, приоритетов 
и  задач  внутренней  политики  государства,  направленных  на  обеспечение 
стабильности  и  мира  в  обществе.  Здесь,  комментируя  многочисленные 
примеры  жизненных  ситуаций,  увиденных  якобы  во  сне,  автор  убеждает 
молодежь  уважать  трон  кагана,  беречь  богатство  страны  и  собственность. 

Ему  импонирует  трудолюбие  граждан.  Учитель  давно  минувших  дней 
призывает  искренно  любить  родную  землю,  природу,  окружающую  среду. 
Ему  дороги  мир  и  согласие  в  семье,  правильное  воспитание  детей.  Учит 
молодежь  смотреть  в  будущее  с  оптимизмом,  осуждает  воровство.  В 
сравнительно-сопоставительном ключе дает ответы на вопрос «что хорошо, 
что плохо» «Говорят: (некий) сын, рассердившись на своих родителей, ушел 
из дома, - читаем в «Книге гаданий» – но затем после многих лет скитаний 
вернулся домой. Он сказал: да получу я наставления моей матери, да услышу 
я слова моего отца». Или «Говорят: я змея с золотой головой. Когда золотое 
мое  чрево  порезали  мечом,  мое  тело  (лежало)  с  наружи  у  дороги.  Что  же 
касается моей головы, (то ее положили) с наружи дома, у дороги. Знайте так 
– 
это  дурно!».  По  утверждению  тюрколога  К.  Сарткожаулы,  эти  строки 
напоминают  слова  Зикир  казахских  баксы  (шаманов  –  А.Х.)  (Sartkozhauly 
2012, s. 140).  
О  значимости  учебных  заведений  в  жизни  тюркского  общества 
свидетельствует также тот факт, что и каганы, и знаменитые полководцы  в 
надписях  сообщают,  когда  и  где  они  учились.  Так,  надпись  в  честь 
Тоньюкука  начинается  словами:  «Бiлге  Тоньюкуқ  бен  өзүм  табгач  iлiңе 
қылыңтым. Түрк бүдүн табғачқа көрүр ертi». Перевод: «Я мудрый Тоньюкук,  
воспитывался  в  стране  табгачей.  В  те  времена  тюркский  народ  был  в 
подчинении у табгачей» (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, s. 31). 
Уважительное  отношение  к  учителям  было  присуще  и  каганам,  и 
рядовому  гражданину.  В  Суджинском  памятнике  от  имени  хана  Яклакара 
сообщается  о  щедрых  подарках,  принесенных    учителю-наставнику.  Своих 
сыновей хан призывает в судьбоносных поступках быть похожими на своего 
учителя.  
Образование и воспитание, высоко подняв авторитет культуры, знания 
и  мысли,  сыграло  не  последнюю  роль  в  формировании  древнетюркской 
цивилизации.  Она обеспечило преемственность идей и поколений,  служило 
источником  роста  интеллектуального  потенциала  страны.  Эти  ценности 
получили  широкое  развитие  в  советское  и  постсоветское  время.  За  годы 
независимости  тюркские  государства  Центральной  Азии  осуществили 
кардинальные  реформы  в  области  образования  и  науки.  Они  имеют  целью 
достижение  высокой  конкурентоспособности  страны  и  населения  в  эпоху 
глобализации.   
4.  Обычаи  и  традиции.  Формула  родства.  Важнейшим  элементом 
социокультурных  ценностей  древних  тюрков  являлись  их  обычаи  и 
традиции.  Они  наравне  с  Законами  обеспечивали  соблюдение  баланса 
интересов,  гармонизировали  отношения  между  людьми,  поколениями, 
властными  структурами,  руководителями  и  подчиненными.  Проведение 
свадеб,  рождение  ребенка,  смерть  человека,  подготовка  военных  походов, 
празднование  победы  над  врагом  -  все  это  сопровождалось  отправлением 
обычаев  и  традиций.  В  центре  историко-духовной  жизни  стоял  человек. 
Яклакар-хан не без гордости говорит о том, что женил трех сыновей, выдал 
замуж без калыма трех дочерей. «Бай ертім, ағлым он, йылкым сансыз өрті ... 

кызымын калыңсыз біртім», высечено на камне. Перевод: «Богат я, сараев у 
меня десять, лошадей несметное количество. Дочерей выдал без калыма». О 
пышной свадьбе детей элиты сообщается в памятнике в честь Бильге-кагана: 
«Я  отдал  кагану  тюргешей  свою  дочь.  Ему,  равному  (достойному),  вернул 
верховную  власть.  Дочь  тюргешского  кагана,  верховную  власть,  равную 
[
достойную] кагана, передал своему сыну» (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, 
s. 265). 
В  надписях  в  честь  Бильге-кагана  и  Кюльтегина  подробно  описаны 
похоронные обычай. По   ним можно сделать несколько выводов. Во-первых, 
от момента кончины известной личности до ее погребения не существовало 
временного  ограничения.  Так,  Бильге-каган  умер  26  числа  десятого  месяца 
734  года,  а  похоронен  был  27  числа  пятого  месяца  735  года.  Во-вторых, 
траурная  церемония  проходила  с  участием  большого  количества  гостей  из 
дальнего  и  ближнего  зарубежья.  В-третьих,  участники  траура  одаривали 
близких  и  родственников  покойного  драгоценностями,  быстроногими 
скакунами,  иными  подарками.  В-четвертых,  оплакивая  покойника,  как 
прибывшие,  так  и  близкие  родственники  вырывали  волосы,  наносили  раны 
на  свое  лицо.  В-пятых,  в  дни  траура  произносились  прощальные  речи,  в 
которых  перечислялись  достоинства  и  лучшие  качества  покойника.  В-
шестых,  траур  по  покойному  продолжался  целый  год.  «Кюльтегин  улетел 
(умер)  в  год  Овцы,  в  семнадцатый  день,  –говорится  в  большой  надписи.– 
Двадцать  седьмого  [числа]  девятого  месяца  мы  устроили  похороны.  Храм, 
скульптуру, камень с надписью – все мы освятили в год Обезьяны, в седьмой 
месяц, в двадцатый день. Кюльтегин умер в сорок семь лет» (Zholdasbekov, 
Sartkozhauly 2006, s. 190). 
Эти  доисламские  реликты  и  поведения  в  основном  и  главном 
сохранились  до  сих  пор.  Они  сегодня  стали  обьектом  и  предметом 
специального научного познания.  
Древние  тюрки  считали,  что  судьбу  человека,  его  жизнь  и  смерть 
предопределяет Тенгри. В то же время они не отрицали  значения активной 
жизненной 
позиции 
личности, 
ее 
созидательно-познавательную 
деятельность.  Хорошее  деяние  субъекта  истории  поощряется  Тенгри,  за 
плохое деяние он подвергается наказаниям со стороны Тенгри, считали наши 
предки. Дух вождей и лидеров почитали соразмерно заслугам. На каменных 
изваяниях  высечены  имена  только  тех  каганов  и  исторических  личностей, 
которые внесли достойный вклад в создание и укрепление Вечного эля. 
Позитивное  понимание  человеческого  фактора  в  истории,  а  также 
господство  специфического  хозяйственно-культурного  типа,  требующего 
органичного  и  слаженного  коллективизма,  объективно  актуализировали 
механизмы родственных связей и этнической идентичности. 
Родственниками  считались  не  только  близкие  по  материнской  или 
отцовской линии, но и подчиненные кагану высокопоставленные чиновники, 
военачальники,  должностные  лица.  В  надписи  в  честь  Кюльтегина 
перечислены  те,  к  кому  обращают  свои  слова  великий  полководец:  «мою 
речь  слушайте  до  конца  (полностью):  следующие  за  (мной)  мои  младшие 

родичи,  мои  сыновья,  союзные  мне  племена  (и)  народы,  (стоящие)  справа 
беки шадапыт, (стоящие) слева беки тарханы (и) приказные. Народ (и) беки 
токуз-огузов».  В  другом  месте  этого  же  памятника  круг  родственников 
расширяется:  «Моя  мать  -  катун,  мои  сводные  матери,  мои  тетки,  мои 
невестки, мои младшие сестры (княжны)» (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, 
s. 190). 
Иначе говоря, родственные связи вышли далеко за пределы правящего 
дома. Близками считались тюркские этносы и племена, т.е. в числе кровных 
родственников  токуз-огузы  оказались  не  случайно.  Здесь  подчеркивается 
этническая  идентичность  древнетюркского  племени.  Генетическая  и 
этническая  общность  осознавалась  ими  настолько  глубоко,  что  она 
выражалась  словами  «наш  тюрк»,  «мой  собственный  народ».  Хотя  между 
тюрками нередко случались конфликты и столкновения:  
Тюргешский каган был из моих тюрков 
Из-за непонимания, из-за ошибок был убит.  
Беки его, полководцы его тоже убиты (Zholdasbekov, Sartkozhauly 2006, 
s. 187). 
Отношение древних тюрков к народам дальнего и ближнего зарубежья, 
этнически и генетически не связанных с ними, носило, говоря современным 
языком,  протокольный,  часто  настороженный  характер.  Даже  табгачей, 
китаизированных  тюрков,  не  признавали  своими,  считая  их  обманщиками, 
лживыми,  соблазнителями.  Следовательно,  духовно-культурное  освоение 
действительности  осуществлялось  далекими  предками  современных 
тюркских  народов  на  принципах  «Свой-Чужой»,  «Мы-Они».  При  этом 
всемерно  утверждалась  незыблемость  власти  и  собственности,  без  которых 
не  достижимы,  по  идеологии  древних  тюрков,  расцвет  и  безопасность 
страны.  
5. Социальная структура и титулатура. Основную массу населения в 
древнетюркском  обшестве  составлял  «Кара  будун»  –  рядовой  трудовой 
народ.  Его  руками  и  разумом  создавались  материальные,  идейные, 
моральные и духовные устои государства. В ту эпоху, когда многие вопросы 
внешней  политики  и  международных  отношений  решались  силой  оружия, 
огромное  значение  имели  обороноспособность  страны,  а  именно  людские 
ресурсы, военное искусство и военная мысль. Слава и мощь древнетюркской 
державы  умножалась  на  основе  военных  успехов.  Покоренные  народы  и 
территории, по словам Тоньюкука, «желтого золота, белого серебра, девушек 
(
и)  женщин,  верблюдов  (и)  сокровищ  (даров)  доставили  без  ограничения». 
Надписи на камнях свидетельствуют, что древние тюрки достаточно глубоко 
разбирались  в  вопросах  стратегии  наступления  и  обороны,  материально-
технического  и  продовольственного  снабжения  армии,  внезапного  захвата 
противника, обхода, преследования отступающих сил, организации военной 
разведки, обеспечения единства фронта и тыла, подготовки и использования 
военных специалистов. Верховным главнокомандующим Вооруженных Сил 
был  каган.  Под  руководством  и  при  непосредственном  участии  его 
осуществлялись подготовка военного похода, объявление войны, назначение 

на должности, присвоение воинских званий, распределения трофеев. Древние 
тюрки  внимательно  следили  за  общественно-политической  ситуацией  в 
стране  вероятного  противника,  широко  опирались  на  данные  разведки  и 
дипломатии, изучали сильные и слабые стороны армии враждебной страны и 
её военачальников. Достижения военной мысли эпохи Бумына, Кюльтегина, 
Тоньюкука  позже  успешно  применялись  великим  Чингисханом  и  его 
преемниками.  
Древние  тюрки  выдвинули  из  своей  среды  целую  плеяду 
интеллектуалов и специалистов. Имена и деяния отдельных личностей вошли 
в анналы мировой истории. Статус и состав ранней общности интеллигенции 
зафиксированы на каменных изваяниях, что тоже подтверждает её высокую 
миссию и народное признание. По содержанию и значимости труда каждая 
группа  интеллигенции  обозначилась  собственным  названием.  Каганы, 
тарханы,  беки,  т.е.  политическая  элита  общества  удостаивалась  дефиниции 
«мудрые,  мужественные,  гигантские  люди».  Их  управленческие  промахи  и 
ошибки дорого обходились стране и   народу. Как грозное предупреждение  
звучит тезис о том, что если «один человек ошибался, [тогда] все поколение 
его подчиненного народа до колыбели страдало» (Zholdasbekov, Sartkozhauly 
2006, s. 190). 
Как  не  вспомнить  в  этой  связи  известные  события  в  Бишкеке, 
приведшие к отставке президентов Киргизии А. Акаева и К. Бакиева. 
Высшее  военное  руководство  вычленено  термином  «хозяин  войны», 
«хозяин  армии».  Оно  подчинялось  непосредственно  кагану.  Полномочия  и 
компетенции  военачальника  раскрыты  в    высеченных  на  памятнике  словах 
Тоньюкука:  
Тогда [и] советником был я,  
[
и] предводителем был я.  
Эль-терис-кагану, 
Тюрк Богу-кагану, 
Тюрк Бильге-кагану... 
Капаган-каган воссел [на престол] в 27 [лет]. 
Ночью не спал, днем не сидел.  
Я проливал свою красную кровь,  
стекал (лился) мой черный пот.  
Я отдавал все труды и силы.  
В  дальние  набеги  также  я  сам  отправлял  (Zholdasbekov, Sartkozhauly 
2006, s. 320). 
Дипломатический  корпус  интеллигенции  обозначился  дефиницией 
«елші»  (посол).  Задействованные  в  спецслужбы  люди  назывались  «тілді» 
(говорящий)  и  «көрік»  (видящий).  Занятые  идеологическим  обеспечением 
практических  дел  в  государстве  составляли  группу  «жаршы»  (глашатай), 
архитекторы и строители  образовали группу «бедізші».  
Имеющиеся  данные  пока  не  позволяют  проследить  социальное 
развитие и демографический  портрет интеллигенции той эпохи. Ясно одно: 
древние  тюрки  приветствовали  укрепление  интеллектуального  потенциала 

общества.  В  частности,  освобождение  от  табгачского  ига  они  связывали  с 
количественным  и  качественным  ростом  «мудрых,  смелых,  гигантских 
людей», военачальников.  
На памятнике Кюльтегину написано: 
«Мой отец-каган выступил с семнадцатью войнами. 
Все, услышав [о том],  
что за пределами собираются, 
жители города поднялись в горы,  
те, кто жил в горах,  
спустились вниз.  
Собралось семьдесят воинов. [Так как]  
Тенгри дал (им) силу,  
то войско моего отца-кагана  
было подобно волку, а враги его были  
подобны овцам.  
Двигаясь, то вперед,  
то назад, собирал  
войско, поднимал [народ].  
И стало их всего семьсот воинов.  
Семьсот воинов, собравшись,  
обустроили народ,  
народ, утративший государство;  
народ, потерявший кагана;  
народ, оставшийся без власти, народ,  
который превратился в рабов и рабынь,  
восстановили,  как  во  времена  власти  моих  предков  (Zholdasbekov, 
Sartkozhauly 2006, s. 187). 
Социальное  разнообразие  сопровождалось,  конечно,  ростом 
своеобразия  и  особенностей  в  образе  жизни,  поведении,  миропонимании 
групп  и  слоев  людей.  Но  на  определенном  этапе  истории  их  сплачивала 
общность языка, письма, территории и государства.  
Историко-духовное наследие древних тюрков многогранно. Оно богато 
неповторимыми чертами и свойствами. Его лучшие достижения перешагнули 
века. В них – истоки истории, культуры, менталитета современных тюркских 
народов.  Сегодня  молодые  независимые  государства  Центральной  Азии, 
возрождая  обычаи  и  традиции  тех  далеких  времен,  возвращая  имена 
исторических  личностей,  не  только  восстанавливают  справедливость  и 
нравственность, но и прокладывают путь к единству и процветанию.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Жолдасбеков М., Сарткожаулы К. Атлас Орхонских памятников. – Астана: 
Күлтегін, 2006. - 360 c.  
2.
 
Сарткожаулы К. Генезис древнетюркского рунического письма. – Алматы: 
Абзал-Ай, 2012. – 280 c. 

3.
 
Сулейменов  О.  Эссе,  публицистика.  Стихи,  поэмы.  Аз  и  Я.  –  Алма-Ата: 
Жалын, 1990. - С.41. 
 
 
АПЫШЕВА  Г.А.,  С.Аманжолов  атындағы    ШҚМУ,  Өскемен  қаласы,  
Қазақстан Республикасы 
 
АРҒЫ ТҮРІК МҰРАЛАРЫНАН БАСТАУ АЛАТЫН  
ТӘУЕЛСІЗДІК ИДЕЯСЫ 
 
Қазақ әдебиеті тарихының көне дәуірден бүгінге дейінгі өткен жолын 
зер сала қараған адам сол дәуірдің бәрінде де жалғасып, үзілмей келе жатқан 
бір ұлттық идеяны көреді. Ол - халықтың бірлігі, тәуелсіздік, ешкімге бодан 
болмай, дербес  елдікті сақтау  идеясы. Халық  сол  арқылы өзінің  азаттығын, 
елдік  намысын  қорғаған.  Мұның  тегі  арғы  түрік  мұраларынан  бастау 
алатыны  даусыз.  «Күлтегін»  жырында  кездесетін  «Әкеміз,  ағамыз  құрған 
халықтың атақ - даңқы өшпесін деп, түрік халқы үшін түн ұйықтамадым, күн 
отырмадым» деген жолдар сол халқы үшін өмірін арнаған, жанын қиюға да 
дайын  батырдың  кейпін  елестетеді.  Ол  ұлт  мүддесі  үшін  сыртқы  жаумен 
алысып, елінің тұтастығын, бірлігін сақтаған [1].  
Таза қазақтық әдебиет туған кезде де, хандық дәуірде осы идея үзілмей 
жалғасады. Бұқар жырау өзінің «Тілек» өлеңінде құдайдан «Желкілдеген ту 
келіп,  жер  қайысқан  қол  келіп,  сонан  сасып  тұрмауды»,  «Алпыс  басты 
ақорда, ардақтаған аяулың, күнінде біреуге тегін олжа болмауын» тіледі. Бұл 
да сахарадағы көшпелі, панасыз елге көз тіккен жаулардан сескеніп айтылған 
тәуелсіздік пен бірліктің сөздері болатын.        
Орыс отаршылдығы кезінде әдебиетімізде бұл идея ашық та, тұспалдау 
жолымен  де  айтылды.  Ашық  дейтініміз  –  байырғы  қазақ  жерін  біртіндеп 
жаулап, елді ата қонысынан айыра бастаған саясатқа наразылықтың үні еді. 
«Еділді  тартып  алғаны  -  етекке  қолды  салғаны,  Жайықты  тартып  алғаны  – 
жағаға қолды салғаны, Ойылды тартып – ойдағысы болғаны» - деп жырлады 
Мұрат ақын. Махамбеттің Жәңгірге қарсы күресінің негізінде отаршылдыққа 
қарсылық  жатқаны  белгілі.  Ол  да:  «Еділ  үшін  егестік,  Жайық  үшін 
жандастық, Қиғаш үшін қырылдық, Тептер үшін тебістік» - деп тебіренеді. 
Бірақ  мұндай  ашық  күрестің  жолы  болған  жоқ.  Сырым,  Исатай- 
Махамбет,  Бекет,  Кенесары-Наурызбай  көтерілістерінің  бәрі  қанға  боялып 
жеңілді.  Ел  отаршылдыққа  көнбеді.  Тәуелсіздікті  аңсау,  бодандыққа 
наразылық  тоқталмады.  Іштен  тыну,  заманның  өзгерісін  көріп  торығу  «Зар 
заман»  әдебиетін  туғызды.  «19  ғасырдың  орта  кезінен  кейін  зар  заман  күйі 
қалың елге түгел жайылады» – дейді М. Әуезов, - өкінішті қазаның артынан 
қара  жамылған  елдің  жүрегінен  қайғыдан  басқа  ешнәрсе  шықпайтын 
сияқтанады. Сол қазалы күйі осы заманның қайғышыл ақындарын туғызып, 
зар  заманшыл  уайымшылдардың  санын  көбейтті».  Бұл  дәірдің  көрнекті 
ақындары Дулат, Шортанбай, Мұрат, т.б. отаршылдық езген халықтың өмірін 

сүмірейте  суреттеп,  өткенді  аңсап,  келешекке  сенбейтін  қалып  танытты. 
Уытты сөзін соларға арнады.  
Қазақ әдебиетіндегі зар заман ақындарының шығармашылығы ұлттық 
таным, ұлт тағдыры ұғымдарымен біте қайнасып жатыр. Егер осы қазақтану, 
ұлттану талаптары биігінен зер салсақ, құнды қазынаның бағасы одан сайын 
арта түсері сөзсіз. Қазақ халқының белгілі бір дәуірдегі ұлттық танымының 
тарихнамасын  кейінгі  ұрпаққа  мұра  етіп  қалдырады.  Мұрат  Мөңкеұлының 
«Әттең,  бір  қапы  дүние  -  ай»  толғауындағы  қоныстан  айырылудың  себебі 
ретінде  айтқан:  «Ноғайлы,  қазақ  надан  жұрт,  Бірлігіңнің  де  кемісі» 
сипатындағы  ой  тұжырымы  Әбубәкір  Кердері  өлеңдерінен  де  үндестігін 
табады:  
Азамат, алаш ұлы аңдамадың, 
Қымбатты арзанменен таңдамадың. 
Түтіп жеп жаманыңды, ұрып – ұрып, 
Жақсыңды жаудай қылып олжаладың. 
Әбубәкірдің  «Алаштап  қырға  шық  та,  ұран  шақырының»  негізгі 
бастауы  Шортанбай  өлеңдерінде  жатыр.  «Зар  заман»  толғауында  дүниенің 
азуы – діннің берекесізденуі, жақсының жанынан, жаманның малдан теңілуі 
сияқты құбылыстар ақынды халқының басын қосып, бірлесіп әрекет жасауға 
шақыруға мәжбүрлейді:  
Қазақ ұлы жиылып, 
Құдайынан сыйынып, 
Қондыгерге хат жазып, 
Өлместің де қамын қыл, 
Басың сотқа ілінбей. 
Зар заман поэзиясының өзі қазақтың қайғы-мұңын жырлау, өткеніне ой 
жіберу  арқылы  бодандықтың  бұғауындағы    елдің  рухын  көтеруге 
негізделген. 
Бұл  ақындардың  шығармашылығындағы  елдікке  шақыру,  ұлт  болып 
ұйысуға үндеу идеялары қазақ жері ұғымын білдіретін «Сарыарқа» атауының 
төңірегінен  өрбиді.  Дулаттың  «О,  Сарыарқа,  Сарыарқа»,  «Ата  қоныс 
арқадан»,  Мұрат  пен  Нарманбеттің  «Сарыарқа»  атты  толғаулары  бар. 
«Атамекен», «Отан» ұғымында қолданылатын «Арқа» атауы Шортанбай мен 
Әбубәкір өлеңдерінен де ұшырасады. Қалай болғанда да, қазақ поэзиясында 
«Сарыарқа» сөзі әлденеше ғасырдың белесінде - әуелі жалпылама «кең дала» 
ұғымы  түрінде,  содан  соң  нақты  жер  атауы  санатында  қолданылып  келеді. 
Сонымен қатар көшпелі қазақтың кір жуып, кіндік кескен төл мекені деген 
мән  –  мағынаны  иемденді,  -  деген  зерттеуші  А.Шәріп  тұжырымына  ден 
қойсақ,  Ресей  отаршылдығы  тұсындағы  «Сарыарқа»  қайғы  мен  қасірет 
жайлаған  бүкіл  қазақ  өлкесі  болып  шығады.  Бұл  кездегі  қазақ  –  жерден 
айырылған,  бодандықтың  бұғауына  түскен  қазақ.  Сондықтан  зар  заман 
поэзиясындағы «Сарыарқа» ұғымы өкініш пен күйзеліс, ұлт тағдырын ойлап, 
дабыл қағу ыңғайында көрініс береді [2]. 
Дулат : 
О, Сарыарқа, Сарыарқа, 

Самалың салқын жон едің. 
Шортанбай: 
Арқадан дәурен кеткен соң, 
Қуғындап орыс жеткен соң... 
Мұрат : 
Біз көштік Сарыарқадан бермен асып, 
Көлденең Сағыз бенен Жемді басып. 
Нарманбет : 
Қалмады, ей, Сарыарқа, сенде қызық, 
Сандал тау, сары өлкені алды мұжық. 
Ал Әбубәкір Кердері: «Арқаның киік, құланы сияқты қазақпыз», - дейді 
[3].  Сондай  –  ақ  Нарманбеттің  1916  жылғы  көтеріліс  тұсында  жазған 
«Сарыарқа, сайран жерім – ай» деген өлеңі бар. Бұдан шығатын қорытынды: 
ұлт  басына  қауіп  төнгенде,  ақындар  «қазақтың  кең  даласы»  ұғымын 
танытатын  «Сарыарқа»  сөзін  сағынышпен  ойға  алған,  елдің  сән-салтанаты 
келіскен  көшпелі  өмірінің  көріністерін  осы  бір  қастерлі  атау  арқылы 
білдірген «Сарыарқа» ұлт келешегіне алаңдаған қазақтың ұранына айналған 
сыңайлы. 
Дулаттың    «Ата  қоныс  Арқадан»  толғауында  қазаққа  құт  -  береке 
әкелген  дәуірді  сипаттаған  бейнелі  тіркестерді  зар    заман  поэзиясының  
дәстүрлі тұжырымдарымен салыстырып көрелік: 
Ата қоныс Арқадан : 
Шабаны тұлпар жүйрік боп, 
Сайынға шауып шаңдатты. 
Таңдыр болған жылғадан 
Сарқырап тұрып су ақты. 
Өзен қып өрге ағызды 
Жылжыған жылым бұлақты. 
Төрт түлікке толтырды, 
Толағай тұлдыр қыратты. 
Дулат : 
Ителгі туып сұңқардан, 
Жабы туып тұлпардан. 
Әбубәкір : 
Айдын – айдын сулардың 
Балығы кетіп, көл азды. 
Шортанбай : 
Қыс көбейді, жаз аз боп, 
Бай таусылды, мал аз боп. 
Қураған шынар көгеріп, 
Қу тұқыл алды қуатты. 
Бесіктен белі шықпаған  
Жасы өсіп, бас болды. 
Шалшық суы көл болды, 
Құрамалар ел болды. 

Әбубәкір : 
Қарағай, қайың, тал, терек 
Тамыр, түп таусылып, 
Қамшы сапқа зор болды. 
Албан Асан : 
Бас білмеген танадай 
Басшы қылдың баланы. 
Әбубәкір : 
Айдын шалқар көлдердің 
Аяқтай суы қалмады. 
Дулаттың да, онымен ой – ниеті орайлас ақындардың да мұрат еткені – 
«Ата  қоныс  Арқадан»  толғауында  суреттелгендей  ырыс  –  берекесі  мол, 
бейбіт  тіршілік.  Оның  өзі  келешектен  жақсылық  күтпей,  өткенді  сағыну, 
тарих  көшіне  көз  жіберу  тұрғысында  жырланады.  Ақын  тарихы  үшін  қас 
қағым  сәт  саналатын  мұндай  кезеңді  қазақ  болудың,  ұлт  болудың  өлшемі 
ретінде көрсетеді. Елдің қамын ойлаған хан халқына бірлік дарытады, бірлік 
болған  соң,  пейіл  түзеледі,  пиғыл  оңалса,  заманның  желі  оңынан  тұрады, 
яғни тарылғаны кеңейеді, жоғалғаның табылады, кетігің бүтінделеді, кемісің 
толады  дегенді  аңғартады.  Зар  заман  жырларының  ұлттық  ынтымақ  – 
берекесіне,  халықтың  бірлігіне  көңіл  толмаушылықтан  туындағаны  басы 
ашық нәрсе. «Ата қоныс Арқадан» толғауы да қазақтың басына бақ айналған 
дәурен тым ұзаққа созылмағанын баяндаумен аяқталады:  
Мұхитты кезген кемедей, 
Біраз күн қазақ сайраңдап,  
Хан талауда қамалда, 
Қалды кеме қайраңдап. 
Абылай туы жығылды, 
Қабырғаң, қазақ, сығылды. 
Үріккен қойдай біріңе 
Бірің келіп тығылдың… 
Азаттық  идеясы  халықтың  ұлттық,  дүниетанымдық  көзқарастарына 
ұласты.  Тәуелсіз  мемлекетіміздің  құрылуы  -  қазақ  халқының  талай 
ғасырларға созылған ұлт - азаттық күресінің заңды нәтижесі.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1   
Әуезов М. Зар заман поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1985. -144 б. 
2 
Мәдібаева  Қ.Қ.  Зар  заман  ағымы  және  Шортанбай  мұрасы  –  
Алматы: Білім, 1995. - 98 б. 
3 
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері - Алматы: Ғылым, 1976. – 137 
б. 
 
 
 
 
 

АХМАДИЕВА К.Б., ИГИСИНОВА Ж.Т., С.Аманжолов атындағы ШҚМУ,  
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
ЗАЙСАН ШЫЛЫМЫНЫҢ (TRAPA SAISSANICA)  
АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ 
 
Зайсан шылымы – Водяной орех зайсанский  (Trapa saissanica) өзіндік 
ерекшелігі  бар,  суда  өсетін  бір  жылдық  өсімдік.  8  суретке  сәйкес    зайсан 
шылымының   (Trapa saissanica)  су бетіндегі көрінісі көрсетілген. Су асты 
сабағы ұзын және жапырақтары екі типті, яғни гетерофилия құбылысы айқын 
байқалады. Өсімдіктің өсуі үшін қолайлы  +15 – + 25
0
 
С температурада 50 – 
100  см  тереңдікте  жатқан  тұқымынан  жіңішке  1  м  –ге  жуық  сабақтар  өсіп 
шығады.  Тұқымнан  алдымен  тамырдан  бұрын  иірілген  жіп  тәрізді  ұзын 
тұқымжарнағы өсіп шығады. Одан сабақ сонан кейін тамыр дамиды. 
Ол  бірден  су  түбіне  кетпей,  жоғары  көтеріліп  доға  жасап  барып, 
тереңдейді.    Ол  жан  –  жаққа  тарамдалады,  одан  бүршік  пайда  болады. 
Өркенде  жіңішке  жапырақтар  5–6  см  аралығында  қарама  –  қарсы 
орналасады.  
Су  бетінда  нағыз  жапырақтары  пайда  болады.  Су  бетіндегі 
жапырақтары  жеке  –  жеке  жүзгіш  жапырақтардың  қолтықтарында 
орналасқан.  Жапырақтарының  формасы  ромб  тәрізді,  қайың  жапырағына 
ұқсас, шеті ара тісті, қою жасыл түсті,  ені 5см – дей және сағағы ұзын 3 – 12 
см,  олар  су  бетінде  әдемі  өрнек  құрып  орналасады.  Сағағы  неғұрлым  ұзын 
болса  соғұрлым  ерте  пайда  болған  жапырақ.  Алғаш  жапырақ  саны  аз 
болғанмен,  өскен  сайын  жапырақ  саны  көбейіп,  өсімдіктіктің  жалпы 
жапырақтарының  диаметрі  өсіп  отырады.  Жапырақтарының  саны  30  -  дан 
кем  немесе  артық  болуы  мүмкін.  Жапырақтары  негізгі  сабақтан  үнемі  өсіп 
отырады. Мысалы, мамыр айында 10 – 15 см болған жапырақ диаметрі тамыз 
айында 50 – 60 см – ге дейін жетеді. Ерте түсетін жапырақтары тұтас немесе 
жіп тәрізді, олар су  астындағы сабақ  буындарында жетіледі.  
Су  бетіндегі  жапырақтары  дегелек  тәрізді  шоғырланған,  сабақ 
буындарынан  фотосинтез  процесін  атқаратын  өсімдіктің  өте  ұзын 
тарамдалған  жіп  тәрізді,  тамырға  ұқсас  өсінділері  (әдетте  түрі  өзгерген 
қосалқы  жапырақтар  болуы  мүмкін)  дамиды.  Кейбір  түйіндерден  дамитын 
нағыз  тамырлары  өсімдіктің  субстратқа  бекуіне  көмектеседі.  Сағағы 
неғұрлым ұзын болса, онда бұрын пайда болған жапырақ. Сағақтың үстіңгі 
бөлімі  көпіршік  тәрізді,  ауа  тасушы  тканьмен  толған,  сол  себепті  бұл 
өсімдіктің жапырақтары торсылдақтармен жабдықталған деп атайды. Жеміс 
түзілгенде ауаға толы сағағы үлкейеді, себебі жемістің салмағы ауырлап су 
бетінде  ұстап  тұруы  қиындайды  сол  үшін  қажет.  Бұл  құбылысты  әсіресе 
тамыз  айында  анық  бақылауға  болады.  Суасты  жапырақтары  жіп  тәрізді 
жіңішке ұзын,  тарамданып жатады. 
Гүлі  ақ  түсті  4  тостағанша,  4  күлтеден  4  аталық  және  1  аналықтан 
құралған. Маусым – шілде айларында гүлдейді, тозаңдануы өздігінен немесе 
бунақденелілер  арқылы  жүреді,  кейбірі  маусым  айларында  да  гүлдеуі 

мүмкін, бірақ ондай түрлері тозаңданғанымен жемісі толық пісіп – жетілмеуі 
мүмкін.  Аталған  өсімдіктің  жақсы  өніп  –  өсуі  үшін  су  температурасының 
жылы  болуы  өте  қолайлы  табылады.  Себебі  ауа  райы  температурасы 
төмендеп, күн сәулесінің көзі азаяды. Бір өсімдік орта есеппен 5 – 15 ке дейін 
жеміс береді. Жемісі тамыз – қыркүйек айларының соңына қарай жылы ауа 
райы сақталса, қыркүйек айының соңына қарай пісіп жетіледі. 
Жемісі  –  ірі  біртұқымды  сүйекті  жемісі  жаңғақ.  Жемісінің  көлемі 
тозаңдану уақытына байланысты, ерте гүлдеп тозаңданған өсімдіктің жемісі 
ірі  болып  келеді.  Пісіп  –  жетілген  жемістің  сыртқы  етті  қабаты  суда  тез 
бұзылады, одан кейін 4 дана, сирек 2 дана өсіндісі бар, пішіні мүйізге ұқсас 
қара түсті қатты жаңғақ қалады. Жаңғағы қатты, 4 қырлы ұшында ұсақ инеге 
ұқсаса өткір ілмекшелері бар , ұзындығы 2 – 6 см бұрыс орналасқан. Осыдан 
халық арасында бұл шылымды мүйізді немесе шайтан жаңғақ, төрт мүйізінің 
болуына  байланысты  төртбұрыш  деп  атап  кеткен.  Күзге  қарай  жапырақтар 
сарғайып, жемісі піскеннен кейін салмағы ауырлап кейін су түбіне кетеді [1]. 
Шылым  туысының  өкілдері  су  өсімдіктеріне  жататындықтан  суда 
тіршілік ететін өсімдіктердің ерекшеліктеріне тоқталғанды жөн көрдік және 
Trapa saissanica 
судың  бетінде  қалқып  жүретіндіктен  тіршілік  ететін 
ортасына  байланысты  тек  өздеріне  ғана  тән  белгілерге  ие.  Мысалы,  Trapa 
saissanica 
гетeрофилия  тән.  Өсімдікті  су  бетінде  ұстап  тұру  үшін  қалқып 
жүретін  қалқыма  жапырақтары  және  суасты  жапырақтары  бар.  Су  
өсімдіктерінің тіршілік ортасына бейімделу  ерекшеліктері де әр түрлі. - 
Біріншіден,  су  өсімдіктерінің  тамыр,  жапырақ,  генеративтік  мүшелері 
жетілген.  Тамыр  жүйесі  судағы  субстраттарға  бекіну  қызметін  атқаруға 
бейімделген.  Сондықтан  тамыр  жүйесінде  тамыршалар  болмайды.  Қоректік 
заттарды  сіңіру  бүкіл  денесі  арқылы  жүзеге  асады.  Су  өсімдіктері  жүзуге 
немесе  қалқып  туруға  бейімделгендіктен  ол  бойына  қалқы  тәрізді 
өскіншелері пайда болған. Бұл өскіншелер өсімдікті суда жеңіл жүзіп немесе 
қалқып  тұруға  мүмкіндік  туғызады.  Гидатофиттердегі  бір  ерекшелік 
жапырақтарының жалпақ немесе әр түрлі болуы. Бұл құбылыс газ және зат 
алмасу  процесін  жеңілдетеді.  Көптеген  су  өсімдіктері  гүлдеп  тұқым  беру 
кезінде генеративті мүшелерін су бетіне шығарып тозаңдандыруға жел береді 
және тұқымының жел, су арқылы таралуына жол ашады. Су өсімдіктерінде 
болатын бейімделудің жоғары деңгейін біз - элодей, су сарғалдағы, тағы да 
басқа өкілдерінен көреміз.   
Эпидермасының үстіңгі беткейінде кутикуласы болмайды, болғанымен 
өте жұқа, судың енуіне кедергі жасамайды. Сондықтан судан шығарылған су 
өсімдіктері бірнеше минут ішінде солып қалады.  
Су ауаға қарағанда едәуір тығыз, сол себепті өзіне батқан өсімдіктерді 
ұстап тұрады. Соның нәтижесінде су өсімдіктеріне механикалық ұлпаның аса 
қажеті бомайды. Сонымен қатар ауа тапшылығына бейімделу нәтижесінде су 
өсімдіктерінде  ауаға  толы  көптеген  жасушааралық  қуыстар,  аэренхималар 
пайда болады. Жасуша аралық қуыстар өсімдіктердің суда жүзіп жүруін және 
ауа алмасуын қамтамасыз етеді. Күндіз фотосинтез нәтижесінде оларға оттегі 
толады.  Оттегі  қараңғы  түскенде  ұлпалардың  дем  алуына  жұмсалады. 

Тыныстану  (дем  шығару)  кезінде  бөлінген  көмірқышқыл  газы  клетка 
аралықтарында  жиналып,  күндіз  фотосинтезге  жұмсалады.  Сол  сияқты  бұл 
өсімдіктерде  түтікшелер  нашар  жетілген  немесе  болмайды,  өйткені 
өсімдіктер суды бүкіл денесінің бетімен қабылдайды. 
Су  өсімдіктерінің  сулы  ортаға  байланысты  бірнеше  типтері  бар.Trapa 
saissanica  
аталған типтер ішінен 2 – типіне жатады яғни, су бетінде қалқып 
жүретін түрге жатады[2]. 
Гидрофиттер - бұл топ өсімдіктері қалыпты жағдайда суда өседі, егер 
тамырланатын  болса,  онда  олардың  тамырлары  өте  ылғал  топырақта 
орналасады.  Суда  аз  ерігіштік  және  де  оттегі  диффузиясының 
жылдамдыдығының  баяулығы  тек  қана  осындай  жағдайға  бейімделген 
өсімдіктер ғана өсе алады.  
Тіршілік   ету ортасының спецификасына   байланысты  гидрофиттер, 
губкалы,  борпылдақ   тканьді және  де  оларда  клетка  аралық  арнайы 
ауалы қуыстардың болуы, яғни аэренхималардың болуымен ерекшеленеді. 
Ауалы клеткалар мезофиттерде  де  кездеседі,  бірақ,  ол  гидрофиттерде  
өте жақсы дамыған.  26  суретке  сәйкес  Зайсан  шылымының  екі  түрлі 
жапырақтары  көрсетілген.  Өсімдіктердің   суға  батып тұрған  бөліктерінде 
лептесіктері жапырақ суға батпаған жағдайымен қалыптасады, бұл олардағы 
газалмасу  процесін  қамтамассыз  етеді.  Кейбір  гидрофиттердің  (Nuphar) 
жемістерінде  ауа  қуыстары  болады,  бұл  олардың  қалқып,  таралуына 
арналған.  
Ұлпалардың борпылдақтығы және де жапырақтары мен сабақтарының 
(қалқығыштығы)  ауа  қуыстары  өсімдіктердің  қалқығыштығын  қамтамассыз 
етеді.  Толығымен  суға  батып  тұратын  өсімдіктерде  (Elodea)  ауа  қуыстары 
күні  бойы  оттегін  сіңіріп,  оны  түнде  тыныс  алуға  жұмсап,  СО
2
-
ні 
аккумуляциялайды.  Су  өсімдіктерінің  органдарының  борпылдақтығынан 
басқа, 
құрлық 
өсімдіктерінен 
айырмашылығы 
кутикуласы 
мен 
перидермасының,  сонымен  қатар  (қызметтік)  лептесіктерінің  қызмет 
атқармайтындығымен  ерекшеленеді.  Суға  батып  тұратын  органдардағы 
кутин  мен  субериннің  болмауы  суды  және  қоректік  заттарды  сіңіруге 
мүмкіндік береді.  Түтікшелі  гидрофиттерде  транспирациялық  ағындары  тек 
ауамен  байланыстағы  органдарға  тән.  Әдетте,  гидрофиттерде  тамыр  жүйесі 
қысқа  әрі  аз  тармақталған,  сонымен  қатар  тамыр  түктерінің  болмауымен 
сипатталады[3]. 
Су бетінде қалқып жүретін өсімдіктер жапырақтары бір бетімен сулы 
және  екінші  бетімен    ауа  ортасымен  байланысады.  Сондықтан  олардың 
құрылысында (дорсовентральность) анық байқалады. 
Бір жапырақта суға батқан гидрофиттердің және құрлық өсімдіктерінің 
ерекшеліктерін  біріктіреді.  Жапырақтың  беткі  (ауа)  қабаты  жақсы  дамыған 
кутикуламен  қаптаған.  Соның  әсеріне  суланбайды  (не  смачивается). 
Эпидерма    ұсақ  хлоропластары  жоқ  жасушалардан  тұрады.  Лептесіктері 
жапырақтың  те  кбеткі  қабатында  бар.  Паренхима  анық  көрінеді,  оның 
жасушалары ұсақ хлоропластарға толы болып келеді. Борпылдақ мезофилдің 
ірі  ауа  қуыстары    тізбектелген  жасушалармен  бөлініп  жатыр.  Олар 

жапырақтың су бетінде қалқып жүруіне ғана көмектесіп қоймайды, сонымен 
қатар газ алмасуында де буферлік қорап қызметін атқарады. Түнде тыныс алу 
кезінде  жинақталған  көміртегі,  күндіз  фотосинтез  үшін  жұмсалады.  Ал 
оларда  бұл  кезде  оларда  түнде  тыныс  алу  үшін  оттегі  жинақталады
. 
Жапырақтың астыңғы бөлімі кутикуладан айырылған деуге болады. 
Зайсан  шылымының  (Trapa saissanica)жапырағының  үлпек  қабатында 
бездеуіт түктер кездеседі. Үстіңгі үлпек қабатта лептесіктер кездеседі. Пішіні 
сопақ,  ірі  көпшілігі  жабық  жатыр.Жасушаның  пішіні  әртүрлі  қосжарнақты 
өсімдіктерге  тән.  Жапырақта  сабақпен  сағақтағы  тәрізді  су  өсімдігі 
болғандықтан  аэренхималық  ұлпа  жақсы  жетілген.  Үстіңгі  үлпек  қабатқа 
жақын  орналасқан  борпылдақ  мезофил  ірі  қуыстары  бар  жаржан  тәрізді 
тізілген  жасушалардан  тұрады.  Маржан  тәрізді  тізілген  жасушалар  шоқтың 
маңайында тығыздала түседі.  Жапырақ жасушаларында сабақ пен сағақтағы 
тәрізді заттардың жинақталғаны көрінеді. 
Жер бетіндегі өсімдіктер үшін өсімдікті тік ұстап тұру үшін сабағының 
және  діңінің  механикалық  беріктігі  қажет.  Сонымен  қатар  сынуға  және 
майысуға төтеп беру маңызды болып саналады. Су өсімдіктері үшін бұл аса 
маңызды  емес  себебі  оларды  су  ұстап  тұрады.  Бұл  жерде  иілгіштік  керек, 
судың қозғалуына байланысты күйін өзгерте білу. Осыған байланысты сулы 
және  жер  бетіндегі  өсімдіктердің  сабағының  және  де  басқа  да  осьтік 
мүшелерінің  әртүрлі  құрылысты  принципке  негізділген.  Trapa saissanica 
сабағы ұзын, жіңішке иілгіш болып келеді[4]..  
Гидрофиттерде  механикалық  ұлпа  қатты  редукцияға  ұшыраған, 
көпшілік  жағдайда  осьтік  мүшенің  орталық  бөлігіне  негіздлген.  Судың 
қозғалуына  байланысты  оларға  иілгіштік  қасиет  береді.  Жақсы  жетілген 
аэренхимада  өзіне  аса  назар  аудартады.  Trapa  saissanica  жапырақ  сағағын 
кескен  кезде  көзге  анық  байқалады.  Гидрофиттердің  сабағының  өткізу 
жүйесінің дамуы төмен.  Өткізгіш шоқтарында флоэма және кішірек ксилема 
бар,  ксилема  жасушаларының  сүректену  деңгейі  төмен.  Trapa saissanica 
сабағының  анатомиялық  құрылысын  зерттеу  барысында  ауаны  қорға 
жинаушы  аэренхима  жақсы  жетілгендігін  байқаймыз.  Сабақ  сыртынан 
әртүрлі түктермен қапталған. Түктер көп жасушалы.  
 
1-
сурет -Зайсан шылымының (Trapa saissanica) сабағының анатомиялық  құрылысы 
1 – 
түк, 2 – үлпек қабат, 3 – мезодерма, 4 – ауа    қуыстары,5 – маржан тәрізді жасушалар, 
6 – 
эндодерма, 7 –  қорға жиналған заттар,8 – ірі трахеялар 

Сабақ  сыртынан  үлпек  қабат  (эпидермиспен)  қапталған.  Үлпек  қабат  
астында  алғашқы  қабықтың  паренхимасы  орналасқан.  Алғашқы  қабықтың 
мезодерма  қабаты  домалақ  пішінді  әртүрлі  көлемдегі  паренхималық 
жасушалардың  тізіле  орналасуынан  су  өсімдіктеріне  тән  құрылысқа  ие 
болған,  яғни  мезодерма  қабатында  ірі  жасуша  аралық  қуыстары  бар 
аэренхима ұлпасы қалыптасқан.  
Жалпы аэренхиманың кейбір жасушаларында друздар байқалады. Олар 
тұздардың  кристалдары  немесе  органикалық  заттардың  кристалдары  болуы 
мүмкін.Бұл  құбылыс  Trapa saissanica   химиялық  құрамын,  биохимиясын 
зерттеуді  қажет  етеді.  Жасушалардың  құрамында  қорға  жиналған  басқа  да 
заттар анық байқалады. 
 
 
2 – 
сурет – . Зайсан шылымының (Trapa saissanica) сабағының  анатомиялық құрылысы 
1 – 
үлпек қабат, 2 – мездерма, 3 – ауа қуыстары, 4 – эндодерма, 5 – ірі трахеялар, 
 
7 –  
қорға жиналған заттар 
 
Алғашқы  қабықтың  жасушалары  үлпек  қабатқа  қарай  тығыз 
орналасқан. Сабақта үлпек қабат, мездерма, ауа қуыстары,  друзд жапырақтың 
құрылысына  ұқсас  болып  келеді.  Бірқатар  жасушалардан  тұратын  алғашқы 
қабықтың  эндодерма  қабаты  орталық  цилиндрмен  мезодермамен 
байланыстырып  жатыр.  Мезодерманың  жасушалары  эндодермаға 
жақындағанда  тығыздалып  көлемі  кішірейеді.  Орталық  цилиндірде  сақина 
бойымен 8 – 10 ірі трахеялар орналасқан. Сабақтың ортасы домалақ пішінді 
паренхималық ұлпалардан тұрады.  
 

 
3-
сурет –  Сабақтың орталық бөлігі  1 – ірі ауа қуыстары, 2 – друзд 
 
4-
сурет – Сабақтың шеткі бөлігі. 1 – үлпек қабат, 2 – мездерма, 3 – ауақуыстары, 4 – друзд 
 
Сағақ дөңгелек пішінді болып келеді. Сырты үлпек қабатпен қапталған.  
Үлпек  қабат  астында  4  –  6  қатар  болып  паренхималық  жасушалар 
жатыр. Оның астындағы жасушалар маржан тәрізді тізіліп ірі жасуша аралық 
қуыстар түзіп орналасады, яғни аэренхима жақсы жетілген.  
 

 
5 -
сурет
 – 
 
Сағақтың шеткі анатомиялық құрылысы 1 – үлпек қабат, 2 – паренхима, 3 – шоқ, 4 – трахея,  
5 – 
друзд, 6 – ауа қуысы,7 – маржан тәрізді тізілген жасушалар 
 
Жасушалар  тізбегі  кейде  1  –  3  қатар  жасушалардан  тұрады. 
Жасушалардың  пішіні  әртүрлі.  Кейбір  жасушаларда  ауа  қуыстарына  қарай 
пайда  болған  домалақ  пішінді  4  –  9  друздар  көрінеді.  Сағақтың  сырты    көп 
жасушалы түкпен қапталған. Сағақтың сыртына қарай маржан тәрізді тізілген 
жасушаның  арасында  ұсақ  шоқтар  көрінеді..  Сағақтың  ортаңғы  бөлігінде  ірі 
шоқ  орналасқан.  Шоқтағы  ксилема  пішіні  бунақ  денелілердің  дернәсіліне 
ұқсайды. 
 
 
А                                                                  В 
6 сурет – 
– 
 
Сағақтың анатомиялық құрылысы. А үлкейту 10. 1 – ауа қуысы, 2 –друзд,  3 – паренхима, 
 4 – 
үлпек   қабат. В үлкейту 40. 1 – паренхима, 2 – друзд . 
 

 
7 сурет –  Сағақ жасушасындағы  друзд 
 
Сағақтың  ауаға  толы  үлкейген  бөлігінен  ауа  қуыстарын  анық  көруге 
болады. Сағақ пен сабақ жасушалары маржан тәрізді тізіле орналасқан . 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. 
Прозорова  Т.А.,  Черных  И.Б.  Кормовые  растения  Казахстана.,  
Павлодар. 2004 - 157- 158 стр.  
2.  Иващенко  А.А.,  Ковшарь  В.А.    Маңызды  биологиялық  түрлер 
атласы.  Астана, 2006 – 43 бет 
3.Флора  Казахстана.  6  том,    Алма  –Ата,  1963.,  Изд-во  АН  1963.  -250 
стр. 
4.Ддух А.Я.  Водяний горх плаваючий - Trapa natans l. s.l. та необхдн 
заходи для йогозбереження в укран. //Бюллетень Никитского ботанического 
сада. 2011.  Вып. 100, С.  22 -26, 
5. 
Ботаника  өсімдіктер    анатомиясы  мен  морфологиясы  :  жоғары  оқу 
орындарына арналған оқулық /  Ақелеуов Е [и др.]. - Алматы :«Санат», 1998 
6.Красная книга СССР. 2 том.,  Москва., 1985.  - 384 стр. 
 
 
БАЗЫЛХАН  Н.,  ведущий  научный  сотрудник  Института  востоковедения 
имени Р.Б. Сулейменова КН МОН РК, г.Алматы, Республика Казахстан 
 
ДРЕВНЕТЮРКСКИЕ (VI-IX ВВ.) ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ  
 
АЛТАЙСКИХ ГОРНЫХ СИСТЕМ  
 
Введение.  Древнетюркская  самобытная  письменность  называется  - 
türük  bitik>  тюрк  битик.  Она  точно  фиксировала  фонологические 
закономерности  всего  языкового  яруса  (фонетический,  фонологический, 
лексический,  грамматический  и  синтакси-ческий)  древнетюркских  этносов.  

Данная  письменность является:  по системе алфавита -  идеограммо-тамго-
значной    и  по  структуре  -  фоно-морфемной.    Фиксация  и  сокращение 
фонологического соста-ва  корней и аффиксов   в двух или трех тамго-знаках 
облегчили  вес  лексико-грамматической    (сингармонической)  струк-туры 
древнетюркского  языка.  Древне-тюркский  битик  был  понятен  и  доступен 
всем тюркским этносам того времени. Тюркский битик распространялся по 
всем  регионам  империи  Тюркского  Эля.  Вся  официальная  документация  
велась  именно  на  этой  пись-менности.  Хранитель  золотой  тамги-печати 
кагана  именовался  тамгачи  (tamγači),  делопроиз-водитель  назывался  - 
битикчи  (bitikči).  Памятники  тюркской  письменности  (часто  их  называет 
«
Орхон-Енисейско-Таласско»)  были  распространены  на  громадном 
географическом  пространстве.  Вследствие  этого  исследователи  в 
обязательном  порядке  называли  именами  тех  рек,  озер,  земель,  где  они 
впервые были  обнаружены
1
.   
Территория обнаружения  тюркского битика – 
это  современные    Казахстан,  Монголия,  Алтай,  Тува,  Хакасия,  Бурятия, 
Саха-Якутия,    Восточный  Туркестан  (СУАР),  Киргизия,  Узбекстан, 
Северный Кавказ, Восточная Европа (Bazylkhan 2005).   
В  одном  древнетюркском  письменном  памятнике  Алтай  назывался  
Altun  yïš>   
Алтун  йыш   -  «Золотая  земля,  Золотая  горно-лесной  страна, 
священная земля».  Именно на этой горной системе широко распространены  
сакские  величественные  царские  курганы,  древнетюркские  святилища, 
петро-глифы,  оградки,  культово  поми-нальные  комплексы,  каменные 
изваяния,  балбалы    и  различные  надписи  древних  тюрков,  в  частно-сти 
древнетюркские    письменные  памятники  на  скалах  и  стелах.  Настоящее 
время  в районе  Алтайской горной системы заре-гистрированы 112 надписей 
которые  написаны  древнетюркскими  письменами.  Мы  вынуждены 
использовать  современные  термины,  такие  как,  «Казахстанский  Алтай», 
«Российский Алтай», «Монгольский Алтай» и «Китайский Алтай», которые 
не соответсвует самому единству горной системы и историческими реалиями 
Алтая, их топонимике. 
1. 
Древнетюркские  письменные    памятники  «Казахстанского 
Алтая»: 
1.1.
Урджарское  бронзовое  зеркало  с  древнетюркской  над-писью, 
найденное  на  склоне  большого  кургана,  на  берегу  арыка  в  местнотсти 
Сасыкбастау, в 20 км от села Уржар Восточно-Казахстанской области в 1935 
г.  экспедицией    Общества  изучения  Казахстана  (Бернштам  1948).  Данное 
китайское зеркало было изготовлено в Танское время (VII-Xвв.). Надпись из 
14  букв.  Перевод  с  древне-тюркского и  транскрипция  А.С.  Аманжолова:  er 
čüčük ösiz ölüt – Муж, (пить) вино - безвременная (преждевременная) гибель 
1
 
Первые  сведения  о  древнетюркских  памятниках  восходят  к  XVII-XVIII  вв.  Их  открыли 
путешественники,    востоковеды,  «золотоискатели»  Сибири.  Они  ошибочно  полагали,  что  это 
«руны-тайны»  и  называли  их  «рунической  письменностью»    из-за  их  схожести  с  германскими 
рунами.  Но  лишь  в  1893  г.  (В.Томсен,  В.В.  Радлов)  начали  разгадывать   таинственные  надписи 
долин  рек  Енисей,  Талас,  Орхон,  Селенга,  Алтая,  что  оказало  сильное  влияние  на  развитие 
мировой тюркологии.
 
                                                 

(букв:  убийство)  (Аmanzholov  1980).  Хранится  в  Гос.Эрмитаже  (г.  Санкт-
Петербург).  По  нашему  прочтению:  Er    ičü-aču      üküsiz  ölüt  -  богатырь 
(только думать) еда-пища бесславный смерть. 
 
 
 
 
 
 
Урджарское бронзовое зеркало с 
древнетюркской надписей 
(Прорисовка А.Аманжолова, 1980г.) 
Гос.Эрмитаж, г. Санкт-Петербург 
(Фотография  Н.Базылхана, 2004г. ) 
   
1.2 
Иртышское  бронзовое  зеркало  с  древнетюркской  надписью,  
найденное  в  1969  г.  при  раскопках  древнетюркского  кургана  на  пра-вом 
берегу  Иртыша,  близ  с.  Зе-вакино  Шемонаихинского  района  Восточно-
Казахстанской  области.  Руководитель  раскопок  археолог  Ф.Х.  Арсланова. 
Диаметр зеркала -10 см. Надпись из двух строк. Перевод с древнетюркского 
и  транскрипция:  1.  isi künisin seser quty basar  -  знатная  женщина 
освобождается от своей зависти  (чувства) гнева.    Ее счастливый удел (ее 
благость)  наступает;  2.  jebči  jegren  sn  (?) lü-  Ябчи,  рыжий.....дракон  (С.Г. 
Кляштор-ный)    (Аrslanova,  Klyashtornyj  1973)  и  по    А.С.  Аманжолову:    1. 
jebči jegren ar lü – Покровитель –красновато рыжий дракон;  2. iši künisin 
esser qutï basar  – 
если  знатная  женщина  уменьшает  (сдерживает)  свою 
зависть,  она  обретает  счастье  А.С.  Аманжолова    (Аmanzholov  2003, s. 201-
202). По нашему прочтению: Jebeči Jegren Telü (?)  Еši : künesin  (..?)  er : 
qutï : basar  - 
Стрелок  Йегрен  Телу? женская  зависть  давить  мужскую  кут 
/
счастью!/.    Хранятся  в  Восточно-Казахстанском  историко-краеведческом 
музее.  
 

 
 
 
 
Иртышское бронзовое зеркало с 
древнетюркской надписью 
(Прорисовка Ф.Х.Арсланова, 
С.Г.Кляшторный, 1973г. ) 
Восточно-Казахстанский историко-
краеведческий музей. (Фотография   
З.Самашева, 2005 г.) 
 
1.3.  «
Койтубекский    (Марка-кульская,  Ертишская)»  древне-тюркская 
надпись на скалах,обнаруженная в 1985г. в мест-ности Булгартабыты хребта 
Кызыл-тас, на Койтубекской скале  в Мар-какольском районе Восточно-Ка-
захстанской  области.  Первое  прочтение,  перевод  с  древнетюркс-кого  и 
транскрипция  А.С.  Аманжолова:    aj elig jurti  -  Становища  Лунного 
правителя  (Ай-элиг)  (Аmanzholov  2003,  s.  203).  Были  повторно  изучены    в  
2010 г.  архео-логом А. Рогожинским  (2010, s. 329)  по данным текст длиной 
50 см, высота тамга-знаков 5-9 см. (Bazylkhan 2008, s. 117-122).  
Наше  прочтение  по    данным  эстампажа  и  фотографии  А.  Рого-
жинского  : t ï k l g a y u r t ï m – Atï külüg yurtïm –«Знаменитая земля, моя» 
(Bazylkhan 2014, s. 53-62).  
 
Прорисовка А.С. Аманжолова, 1985г. 
 
«
Койтубекский» древнетюрксий надпись 
(
фотография, прорисовка и эстампаж А.Рогожинский, 2008г.) 
2.  Древнетюркские  письменные    памятники  «Монгольского 
Алтая».  В  Монгольский  Алтай  входит  Баян-Ульгейский,    Ховдинский, 
Увсинский,  Гови-Алтайский  аймаки.  Мы  здесь  приведем  древне-тюркские  

памятники  зарегистри-рованые  на  территории  данных  аймаков  (Bazylkhan 
2010): 
2.1.Баян-Ульгийский аймак: 2.1.1. Бага Ойгор (Кубарев, Цэвээндорж, 
Якобсон  2005, Ris. 379, 1050), 2.1.2. Зуу  оройн  оволжоо,  2.1.3.  Олон нуур, 
2.1.4.  Эрээн харганат,  2.1.5.  Зурх  уул,  2.1.6.  Хар  магнай,  2.1.7.  Дэлуун  сум, 
2.1.8.  Ортен  булаг  (Bazylkhan  2003),  2.1.9.  Тэхтийн  (Battulga,  Төрбат, 
Баярхүү,  Идэрхангай  2006),  2.1.10.  Цагаан  гол  (Шивээт  хайрхан),  (Battulga 
2003; 2009; T
өrbat, Bayar, TSehvehehndorzh, Battulga, Bayarkhүү, Idehrkhangaj, 
ZHiskar  2009)    2.2. 
Ховдинский  аймак:  2.2.1.  Дарви,  2.2.2.  Овор  дорволж, 
2.2.3. Ханын хад, 
2.3. Увсинский аймак:2.3.1. Ачит нуур, 2.3.2. Долоогодой, 
2.3.3.  Томор  цорго,  Гови-Алтайский  аймак:  2.4.1.  Бигэр,  2.4.2.  Шаахар 
(Battulga 2005). 
 
Древнетюркский и хазарский (вероятно?) надписи «Цагаан салаа» (Шивээт 
хайрхан). 
 
Баян-Ульгийский аймак. Монголия.  Прорисовка В.Д.Кубарев, Г.В.Кубарев, 
2005г. 
 

жүктеу/скачать 29,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: