Өскемен, 2016 Әож 94(574) (063)

всех блоках камни лежат по направлению стены, то в 3-х блоках камни лежат 
поперек.  
Ворота. В районе портальной части входа стена прерывается, и каждая 
из  торцовых  сторон  замыкается  двойным  рядом  камней.  Расстояние  между 
торцами стен 11,5 м. Каждый край стены укреплен контрфорсами. Западный 
контрфорс шириной 3,95 м, длиной 5,35 м. Восточный контрфорс шириной 
3,4  м,  длиной  5,4  м.  В  заполнении  контрфорсов  не  использовали  грунт,  а 
только битый колотый камень, уложенный вплотную друг к другу. 
Расстояние  между  контрфорсами  составляет  4,15  м  –  длина  порога, 
сделанного  из  одного  ряда  вертикально  врытых  в  землю  гранитных 
обработанных  плит,  наиболее  крупные  плиты  –  8  штук  установлены  по 
углам, в центре – более мелкие. С внутренней стороны порога вертикальные 
плиты подпираются горизонтально лежащими плитами в количестве 5 штук. 
В одной линией с порогом на противоположных концах контрфорсов в 
крупных  плитах  вырезаны  лунки  диаметром  15  см  и  глубиной  10  см,  в 
которых  были  установлены  железные  чашечки  механизма  крепления  и 
поворота ворот. Такой механизм сохранился в восточном контрфорсе. Один 
угол плит сточен от постоянной работы ворот.  
Напротив  каждого  контрфорса  были  установлены  округлые  башни. 
Диаметр  основания  башен  2,5  м.  Башни  были  возведены  из  двух  рядов 
кирпичей  (26-30х22-24х7-9,5  см).  Полое  пространство  башен  было  залито 
алебастровым раствором.  
В  районе  портальной  части  входа  были  найдены  фрагменты  резного 
штука,  изразцов,  декоративный  кирпич  и  гвозди,  видимо,  от  деревянных 
конструкций ворот. 
Раскоп  3 – Храм. Раскоп размерами 25х20 м охватил большую часть 
храмовой постройки. Территория храма сильно пострадала от грабительских 
траншей  и  ям.  На  современной  поверхности  найдено  большое  количество 
фрагментов черепицы, жженых кирпичей и камней.  
Расчищен  юго-западный  угол  пола  храма  и  каменного  основания 
стены,  сохранность  которой  не  превышает  20  см  в  высоту,  при  толщине 
около  1  м.  Пол  вымощен  каменными  плитками  и  камнями.  На  полу 
сохранились 5 гранитных баз колонн. Размеры квадратного низа баз колонн 
55-
65 см, высотой 8-10 см. На одной из баз обнаружены остатки сгоревшего 
деревянного столба. 
В  ходе  раскопок  на  храме  найдено  большое  количество  фрагментов 
керамической  черепицы,  в  том  числе  покрытой  зеленой  глазурью.  У 
некоторых фрагментов углы скруглены. 
Исследования  к  югу  от  храма  позволили  выявить  что  пол  храма 
располагался выше уровня пола предхрамового коридора примерно на 70 см. 
Пол  предхрамового  помещения  также  вымощен  небольшими  плитками.  В 
припольном  слое  при  расчистке  найдено  большое  количество  фрагментов 
керамической черепицы и кирпичей.  
186 
 

С внешней стороны храмовой стены был заложен рекогносцировочный 
шурф. Фундамент храма прослежен на глубину до 1,7 м. Можно заключить, 
что  храм  был  устроен  на  платформе,  к  которой  позже  была  пристроена 
площадка предхрамового помещения.  
Важным  открытием  стали  находки  мелких  фрагментов  рукописей  с 
территории  храма,  происходящие  из  верхнего  слоя  (нижний  слой  пока  не 
изучен).  Фрагменты  берестяных  рукописей  найдены  в  центральной  части 
храма.  
Среди  других  находок  отметим  большое  количество  фрагментов 
обожженных  плиток  и  кирпичей,  украшенных  растительным  орнаментом. 
Среди находок железные и бронзовые гвозди, деревянная палочка для письма 
– 
калам. Палочка потреугольной в сечении формы, заострена с обеих сторон.  
Раскоп  4.  Хозяйственно-жилая  инфраструктура  храма  представлена 
двумя объектами: жилым зданием и мастерскими.  
Жилое  здание,  собственно  монастырь,  расположен  в  170  м  к  северо-
востоку  от  храма.  Он  представляет  собой  бугор  диаметром  44  м,  высотой 
около 1,5 м, в центре фиксируется понижение, вероятно, двор.  
В  крепостной  стене  комплекса,  рядом  с  жилым  зданием,  устроены 
отдельные  восточные  ворота,  по-видимому,  хозяйственно-бытового 
назначения,  в  отличие  от  южных  ворот  -  для  паломников  и  официальных 
встреч.  Судя  по  имеющимся  в  нашем  распоряжении  рисункам  –  это  было 
двухэтажное прямоугольное здание, второй этаж которого был деревянным. 
Мастерские  расположены  к  западу  от  храма  у  подножия  горы.  Это 
остатки печей в ямах, в которых обжигали кирпичи и черепицу.  
Работы на комплексе Аблайкит продолжаются. 
Заключение.  В  результате  анализа  сведений  по  архитектуре, 
сохранившихся  в  письменных  источниках  XVIII  в.,  и  сопоставления  их  с 
материалами  проводящихся  археологических  раскопок,  можно  будет 
получить  полное  представление  об  удивительном  культовом  сооружении 
тибетского буддизма, являющегося составной частью культурного наследия.  
Буддийский  комплекс  XVIII  в.,  безусловно,  следует  реставрировать  и 
превратить в объект внутреннего и международного туризма. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Литвинский  Б.А.,  Зеймаль  Т.И.,  Аджинатепа.  –  Москва,  1971; 
Ставиский  Б.Я.  Судьбы  буддизма  в  Средней  Азии.  –  Москва,  1998; 
Мкртычев Т.К. Буддийское искусство Средней Азии I-X вв. – Москва, 2002. 
2.
 
Зуев  Ю.А.  Ранние  тюрки:  очерки  истории  и  идеологии.  –  Алматы, 
2002. С. 262-266. 
3.
 
Горячева  В.Д  Новые  находки  в  индо-буддийской  культуре  в 
Киргизстане // Индия и Центральная Азия (доисламский период). – Ташкент, 
2000.  С.  205-212, 283-288:  Горячева  В.Д.  Городская  культура  Тюркских 
каганатов на Тянь-Шане (середина VI – начало XIII в.). – Бишкек, 2010. С. 
223-234. 
187 
 

4.
 
Байпаков  К.М.  Новые  данные  о  буддизме  в  Семиречье  и  Южном 
Казахстане // Индия и Центральная Азия (доисламский период). – Ташкент, 
2010.  С.  199-204,  278-282;  Байпаков  К.М  Урбанизация  Казахстана  в  эпоху 
бронзы  –  раннем  средневековье  /  Древняя  и  средневековая  урбанизация 
Казахстана. – Алматы, 2012. Кн. 1. С. 361-364. 
5.
 
Байпаков  К.М.,  Ерофеева  И.В.  Буддизм  в  Казахстане  // 
Промышленность Казахстана. – Алматы, 2016. № 2. С. 94-97. 
6.
 
Зорин А.В. О тибетских текстах с берегов Иртыша, поступивших в 
Санкт-Петербург в первой трети XVIII в. // Учение Будды в России. 250 лет 
Институту Пандиго Хамбо-лам. – Санкт-Петербург, 2015. С. 102-118. 
 
 
ОМАРОВ  Ғ.Қ.,  АЛТЫНБЕКОВ  Қ.К.,  САПАТАЕВ  С.А.,  Әл-Фараби 
атындағы ҚазҰУ, «Остров Крым», Алматы қ., Қазақстан Республикасы 
 
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННАН ТАБЫЛҒАН ҚИМАҚ АТ ӘБЗЕЛІ* 
 
Еуразия  көне  тарихында  Алтай-Тарбағатай  өңірі  ерекше  маңызға  ие. 
Өйткені бұл мәдени-тарихи өңір ілкі замандардан бері адамзат дамуындағы 
күрделі  үдерістермен  тығыз  байланысты.  Мұнда  алғашқы  қауым  кезінің 
өзінде-ақ  бірнеше  археологиялық  мәдениеттер  қалыптасып,  дамығандығын 
археологиялық  мәліметтер  толыққанды  растап  отыр  [1].  Осы  мәліметтердің 
көмегімен аймақтағы мәдениет пен өркениет бөлшектерінің әр қайсын жеке 
зерттеуге,  олардың  бір-бірімен  ұқсастығы  мен  ерекшеліктерін  анықтауға, 
бастау  алған  мекендері  мен  таралу  аудандарын  көрсетуге,  даму  кезеңдерін 
қарастыруға  болады.  Көшпенді  халықтардың  мәдениетінде  мал 
шаруашылығы  кең  орын  алады.  Атап  айтқанда  мал  шаруашылығының  бір 
бөлігі  жылқыны  қолға  үйрету  үдерісі  және  оның  даму  тарихының  да 
маңыздылығы жоғары. 
Жылқы  және  оның  бейнесі  көшпенді  халықтардың  дәстүрлі 
мәдениетінде ерекше орын алды. Жылқының қолға үйретілуі көшпенділердің 
өміріне көптеген өзгерістер мен жаңалықтар алып келді. Олардың қатарына 
түрлі  мақсатта  қолданылатын  әбзелдерді, арбаны,  шалбар мен етікті, қайқы 
қылышты  жатқызуға  болады  [2,  6].  Алтай  қорғандарында  мініске 
қолданылған 
жылқылар 
жерленген. 
Дендрохронологиялық, 
радиокөміртектік,  археологиялық  және  топографиялық  зерттеулер 
нәтижесінде анықталған Алтайдың үлкен қорғандарының арқасында жылқы 
әбзелдерінің кезеңделуін көрсетуге болады [3, 104]. 
Ерте  орта  ғасырлардағы  салт  атты  адамдардың  ең  алдымен  жоғары 
кәсіби жауынгерлік дайындығы болған. Олар сол заманға тән, яғни VIII-XIII 
ғасырларда  кеңінен  қолданылатын  ат  әбзелдерімен  жабдықталған.  Бұл 
жабдықтар  негізінен  өзінің  ыңғайлығымен  ерекшеленетін.  Осы  уақытқа 
жататын археологиялық ескерткіштерден табылған әбзелдердің құрылысына 
қарап,  жазба  деректерді  де  қоса  отырып  олардың  жоғарды  дәрежелі 
188 
 

ұсталардың жасағанын байқауға болады. Жалы алғанда Шығыс Еуразияның 
осы  кезеңге  жататын  халықтары  ат  әбзелдерін  әзірлеуі  барысында  өздік 
этникалық құндылықтарын сақтап отырған. Әбзелдердің безендірілу сапасы 
жерленген  адамның  тұрмыстық-әлеуметтік  жағдайын,  қоғамдағы  қызметін 
анықтауға септігін тигізеді [4, 86]. Археологиялық жәдігерлердің кезеңделуін 
анықтау  барысында  өзіндік  септігін  тигізетін  жылқы  әбзелінің  бір  бөлігі 
үзеңгі  болып  табылады.  Үзеңгінің  пайда  болуы  да  біршама  жаңалықтарға, 
яғни қатты тоқымнын және қылыштын қалыптасуына әсерін тигізді. 
Археология  ғылымында  адамзаттың  жылқыны  мініске  қолдануында 
төңкеріс жасаған үзеңгінің кезеңделуі мен пайда болған орнына байланысты 
нақты  бір  тұжырым  жоқ.  Біріншілер  біздің  заманымыздың  басында 
сарматтарда,  екіншілер  Қытайдың  аумағында  кейінгі  Хань  империясы 
тұсында,  үшіншілер  б.з.  III-V  ғасырлары  Оңтүстік  Сібірде,  төртіншілері 
казіргі Корея аумағындағы Когуре мемлекеті кезінде пайда болған. Алғашқы 
үзеңгілер ғұндардың кезінде түркі тайпалары арасында қолданылуы туралы 
тұжырымдар  да  бар.  Корея  аумағындағы  ертерек  уақытпен  кезеңделетін 
үзеңгілер  негізінен V  ғасырға  жататын  ескерткіштерде  кездеседі. Солардың 
бірі Кенчжу қаласының маңындағы бірнеше нысаннан табылған жәдігерлер 
жайлы  Акио  Ито  өзінің  еңбегінде  толық  қарастырған  [5].  Ол  анықталған 
үзеңгілерді  екі  типке  бөліп  хронологиясын  көрсетеді.  V  ғасырмен 
кезеңделетін  Конгю-Кейшу  қорғанынан  аршылған  алтын  және  қоламен 
қапталған  үзеңгілер  ғұндардың  үзеңгілері  секілді  қабыршақты  өрнекпен 
безендірілген.  Үзеңгілердің  пішіндерін  осы  аймақтардан  табылған  тағы  бір 
ерекше жәдігер ат үстіндегі жауынгердің бейнесінде саздан жасалған көлемі 
кішірек  келген  мүсіннен  де  байқауға  болады.  V  ғасырға  жататын  Жапония 
аумағындағы  ескерткіштерден  де  үзеңгілер  анықталған.  Оларды  Сетсу 
Онояма екі типкебөлген, біріншісі корейліктерге ұқсас V ғасырдың алғашқы 
жартысымен  кезеңделетін  үзеңгілер  [6].  Екіншісі  жергілікті  пішіндермен 
ерекшеленетін V ғасырдың екінші жартысына жататын әбзелдер [7, 24]. 
А.Н.  Кирпичниковтың  еңбегінде  келтірілгендей  ең  алғашқы  үзеңгі 
Корея  мен  Жапония  аумағында  тіркелген.  Ол  үзеңгілер  негізінен  ағаштан 
жасалып  металлмен  қапталатын  болған.  Кезеңделуі  бойынша  бұл  үзеңгілер 
б.з.  V-VI  ғасырларға  жатқызылған.  Біздің  заманымыздың  алғашқы 
ғасырларынан  бастап  үзеңгіні  пайдалану  Орталық  Азия  халықтарына  да 
өтеді.  Бастапқыда  жалғыз  үзеңгі  қолданыста  болып,  бара-бара  қос  үзеңгіні 
пайдалану  кеңінен  етек  алды.  Кейін  VI  ғасырдан  бастап  Византияға  жетіп, 
ары қарай Еуропа халықтары арасында сұранысқа ие болды [4, 83]. 
Көп  ғалымдардың  пайымдауынша  үзеңгі  негізінен  тұрмысында  мал 
шаруашылығы  мен  жартылай  мал  шаруашылығы  маңызды  орын  алатын 
таулы  аймақ  халықтары  арасында  пайда  болуы  тиіс.  Дегенмен,  кейбір 
ғалымдар  үзеңгі  отырықшы  халықтардың  көмегімен  қолданыла  бастады 
деген ой да белең алған [7, 25]. И.Л. Кызласовтың айтуы бойынша үзеңгілі 
тоқымдар  таулы-қырлы  аймақтардың  тұрғандарында  алғаш  қолданылуы 
керек, себебі үзеңгісіз тоқыммен таулы жерлермен жүру ыңғайсыз. 
189 
 

IX-
XIII  ғасырдың  археологиялық  ескерткіштерінің  жерлеу  дәстүрінде 
ат  әбзелдерін  пайдалану  қарқыны  кеңейді,  әсіресе  ер  адамның  жерлеу 
орындарынның  негізгі  бөлшегі  болып  табылады.  Тек  кейбір  жағдайларда 
ғана  әйел  адамды  жерлеуде  қолданылды.  Мұндай  белгілер  біз  зерттеп 
отырған Шығыс Қазақстан облысының ескерткіштерінде де байқалады. 
Табиғи  географиялық  жағдайы  әрқилы  болып  келетін  Шығыс 
Қазақстан  облысы  Күршім  өлкесінде,  әрбір  тарихи  кезеңдерде  тұрмыс 
тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүрген. Ежелгі дәуірде өмір сүрген тайпалар 
тарихының  қайнар  көзін  ашар,  мәдениетін  анықтайтын  жазба  деректердің 
тым  аздығына  байланысты  өлкені  мекендеуші  ежелгі  тұрғындар  қалдырған 
археологиялық ескерткіштер материалдары осының орнын толтырар бірден-
бір дереккөзі болып табылады. Осы ауданның ежелгі дәуір тарихына қатысты 
археологиялық  деректер  ХІХ  ғасырдың  өзінде-ақ  жинала  бастағанымен, 
ғылыми  құндылығы  жоғары  шынайы  дереккөздері  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысынан бастап жинақталынған. Олардың қатарына С.С. Черников, Ә.М. 
Оразбаев,  З.С.  Самашев,  Ф.Х.  Арсланова,  Ғ.Қ.  Омаров,  Г.А.  Кущ,  Г.И. 
Суворова және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде 
зерттелген археологиялық материалдарды жатқызуға болады [8, 13]. 
Күршім ауданының археологиялық ескерткіштері 2012 жылдан бастау 
алған 
Ғ.Қ. 
Омаровтың 
жетекшілігіндегі 
Алтай 
археологиялық 
экспедициясының  гранттық  жобасы  бойынша  зерттелуде.  Соның 
нәтижесінде  Қазақ  Алтайы  даласында  орналасқан  көптеген  археологиялық 
нысандар  анықталды.  Барлау  барысында  бұрынғы  деректерде  кездесетін 
археологиялық  ескерткіштер  жайлы  толығырақ  сипаттамалар  алынып, 
бірқатарында  қазба  жұмыстары  жүргізілді.  Сондай  ескерткіштердің  бірі  – 
Түйетас қорымы (1-сурет). 
 
 
1-
сурет – ШҚО Күршім ауданы Түйетас қорымының жалпы көрінісі 
 
190 
 

Түйетас  қорымы  Күршім  ауданының  Боран  ауылдық  округінің 
территориясында  орналасқан.  Боран  ауылы  Түйетас  қорымынан  солтүстік-
шығысқа қарай 20 шақырым жерде. Оңтүстік-батыс бағытта 17 шақырым ара 
қашықтығында  Игілік  (бұрынғы  Прииртыш)  ауылы  бар.  Қорымнан  батыс 
бағытта  6  шақырым  жерде  Ұзынұра  тауы  (биіктігі  465  м)  жатыр.  Боран-
Игілік тас жолының 20-шы шақырымында жолдың сол жағында оңтүстіктен 
солтүстікке 1 шақырым, шығыстан батысқа 2 шақырым аумақты алып жатыр. 
Қорымның  оңтүстігінен  солтүстік-шығыс,  оңтүстік-батыс  бағытымен  Қара 
Ертіс өзені ағып өтеді [9, 35-38]. 
Осы  қорымның  Қара  Ертіс  өзенінен  солтүстікке  400  м,  тас  жолдан 
оңтүстікке  қарай  700  м  қашықтықта  жатқан  №  29  қорғанынан  2,17  м 
тереңдіктен  қорғанның  оңтүстік-батыс  қабырғасынан  басы  шығысқа 
қаратыла  қойылған  екі  аяғы  сәл  бүйіріне  қарай  бүгілген  жылқы  сүйегі 
табылды. Сүйектердің сақталу деңгейі нашар. Сүйектер шіріген, мойын және 
көкірек тұсында органика қалдықтары сақталған. Жылқының дене тұрқы 0,83 
м.  Қабір  шұңқырының  2,85  м  тереңдігінен  оңтүстік-шығысындағы  ағаш 
құрылыстан оңтүстікке қарай 0,5-0,6 м аумақта ертоқым қалдығы анықталды. 
Ағаш  пен  қайыстан  жасалған  ертоқымды  қабір  шұңқырына  қойылған  ағаш 
құрылыстың  сыртына  қарай  қойған.  Шығыстан  батысқа  1,1  м,  оңтүстіктен 
солтүстікке  0,58  м  көлемінде  созыла  жатыр.  Тоқымның  екі  бүйірі  ағаштан 
жасалған, онда ою-өрнегі байқалатын шірінді мата қалдықтары сақталған [39, 
35-38
].  Оның  батыс  бөлігінен  екі  темір  үзеңгі  аршылды  (2-сурет). 
Үзеңгілердің шеңберлерінің ішкі бөліктерінің диаметрі – 10 см, биіктігі – 18 
см,  ені  –  12  см,  ал  табан  тірелетін  астыңғы  бөлігі  ыңғайлы  болу  үшін 
жалпайтылған  (3-сурет).  А.Н.  Кирпичников  бұл  үзеңгілерді  б.з.  IX-XI 
ғасырларымен  кезеңделетін  1905  жылы  Гнездово  қорымының  №  29 
қорғанынан табылған үзеңгілерге ұқсатады [10, 201]. 
 
 
2-
сурет – Жылқы тоқымының жалпы көрінісі 
191 
 

 
3-
сурет – ШҚО Күршім ауданы Түйетас қорымынан табылған үзеңгі
 
 
 
А.Н.  Кирпичников  өз  зерттеуінде  IX-XIII  ғасырларға  жататын 
үзеңгілерді екі топқа бөліп қарастырады. Олардың біріншісі IX-XI ғасырлар, 
екіншісі  XII-XIII  ғасырлар  аралығы.  Бұдан басқа  сараптама  жүргізу  кезінде 
қолданылған үзеңгілерді 12 типке жіктеп, өзінің кестесін ұсынады [10, 89]. 
Бұдан  басқа  тоқымның  жиектеріне  өрнектеле  орнатылған  қола 
әшекейлер  анықталды.  Қола  әшекейлер  жүгенге  орнатылған  әшекейлер 
іспеттес. Ер тоқымның үстіңгі беті бүлінген. Ер тоқым алынған соң астыңғы 
бөлігінде  де  қоладан,  алтын  жалатылған  күмістен  жасалған  бұйымдардың 
бары  анықталды.  Тоқым  мен  жүген  арнайы  құралдармен  оралып,  монолит 
түрінде  зертханаға  жеткізіліп,  микроскопиялық  зерттеу  жұмыстарына  
байланысты  арнайы  саралаудан  өтуде.  Бұл  жәдігерлер  тазаланғаннан  кейін 
белгілі  реставратор  Қ.К.  Алтынбековтың  «Остров  Крым»  зертханасында 
өзінің  бәз  баяғы  бастапқы  қалпына  келтірілді  (4-сурет).  Жүгенді  әсемдеген 
әшекей  заттар  жоғары  дәрежеде  асқан  шеберлікпен  жасалған.  Жасаған 
зергердің  өз  ісінің  хас  шебері  екендігі  анық.  Жүгендегі  салпыншақ 
әшекейлердің  өрнектелген  біраз  бөлігінің  беткі  қабаты  дөңестеліп  келіп,  ал 
жайдақтала  біткен  астыңғы  қабаты  арасында  темір  заттан  қоңырау  тәрізді 
сыңғырлап  дыбыс  шығару  үшін  арнайы  жасалған.  Бұл  қимақ  ақсүйек 
әйелінің сол кездегі өз ортасында алған мәртебесін көрсеткендей. 
 
 
 
 
 
 
 
192 
 

 
4-
сурет – Жылқы жүгенінің жалпы көрінісі 
 
Жалпы,  алдын  ала  мерзімдеуімізге  сәйкес  ескерткіш  VIII-X 
ғасырлармен  мерзімделеді  [9, 35-38].  Қимақтардың  бекзат  әйелінің  астына 
мінген  атының  әбзелдері  өзінің  алғашқы  қаз-қалпына  келді,  алдағы  жақын 
уақытта еліміздің бас музейлерінің төрінен орын алатын күні де алыс емес. 
* 
Мақала  1038/ГФ4  «Оңтүстік-Батыс  Алтайдың  ежелгі  және  ортағасыр 
көшпелілері:  пәнаралық  зерттеу»  және    5382/ГФ4  «ШҚО  Үржар  ауданының 
193 
 

археологиялық  ескерткіштері»  атты  ҚР  БжҒМ  Ғылым  комитеті  гранттары  аясында 
орындалды
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1 
Омаров Ғ.Қ. Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі (монография). –
Алматы: Қазақ университеті, 2013. –256 б. 
2 
Тоқтабай  А.У.  Ботайдан  басталған  әлемдік  жылқы  тарихы  //  Қазақ 
әдебиеті. – Алматы, 2010. – №45. 19-25 қараша. 
3
 
Омаров  Ғ.Қ.,  Сапатаев  С.А.  Алтай  аумағының  археологиялық 
ескерткіштерінде  кездесетін  жылқы  әбзелдері  //  Казахи  в  Евразийском 
пространстве  история,  культура  и  социокультурные  процессы.  –  Омск: 
Амфора, 2014. – 326 с. 
4
 
Амброз  А.К.  Стремена  и  сёдла  раннего  средневековья  как 
хронологический показатель (ІV-VIII вв.) // СА. – 1973. – №4. – С. 81-98. 
5
 
Akio Ito. Zur Chronologie der frühsillazeitlichen Gräber in Südkorea. 
Text und Tafelband. BAW [Bayerische Akademie der Wissenscnaften], 
Philosophische-historische Klasse Abhandlungen. Neue Folge. Heft 71, München, 
1971, Abb. 91, 56. 
6
 
Setsu Onoyama. Early Horse Equipment Discovered in Japan. Kokogaku 
zasshi. JASN [Journal of the Archaeological Society of Nippon], LII, 1966, July, 1, 
p. 1-2. 
7
 
Кызласов И.Л. О происхождении стремян // СА. 1973. №3. – С. 24-36. 
8
 
Омаров  Ғ.Қ.  Күршімнің  археологиялық  ескерткіштері  (зерттелу 
тарихынан) // Қазақ тарихы. – 2013 жыл. – № 3. 
9
 
Омаров  Ғ.Қ.  Шығыс  Қазақстан  облысы  Күршім  ауданының 
археологиялық ескерткіштері / Ғылыми-зерттеу жұмысы жөніндегі (аралық) 
есебі. Инв. №0214РК01956. – Алматы, 2014. – 126 б. 
10
 
 
Кирпичников А.Н. Снаряжение всадника и верхового коня на Руси 
IX-
XIII  вв  //  Археология  СССР.  Свод  археологических  источников.  –    М.: 
Наука. – Вып. Е1-36, 1960. – С. 213. 
 
 
ОМАРОВ  Г.К.,  ТИШКИН  А.А.,  БЕСЕТАЕВ  Б.Б.,  СЕРЕГИН  Н.Н., 
САПАТАЕВ  С.А.,  САГЫНДЫКОВА  С.Т.,  КазНУ  имени  Әл-Фараби, 
г.Алматы, Республика Казахстан 

жүктеу/скачать 29,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: